از معلومات و اطلاعات گوناگون تاریخی و تاریخ معارف افغانستان چنین برمی آید كه پایه های نخستین مكاتب عصری یا سیستم جدید آموزش در زمان سلطنت امیر حبیب الله خان گذاشته شده است. در زمان امیر حبیب الله خان لیسه حبیبیه در سال 1903 میلادی/ 1321 هجری قمری تأسیس شد. این مكتب دارای شش شاخه ابتدایی در سایر نقاط شهر كابل نیز بود. این معارف فقط در كابل محدود بود و در سایر نقاط كشور مكاتب محلی به اسلوب قدیم به مصرف مردم در مساجد هنوز تدریس می كرد.

این معارف كوچك با تشكیلات مختصری به نام «انجمن معارف» در زیر ریاست سردار عنایت الله خان معین السلطنه قرار داشت، كه آمر و ناهی معارف بود. در جمع اعضای «انجمن معارف» شماری اعضای هندی و توركی نیز شامل بودند. مرحوم غبار اعضای توركی را چنین معرفی كرده است: سه نفر معلمین و مستخدمین توركی (حسن حلمی افندی، محمد فضلی رسام و علی افندی). (غبار، میرغلام محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، چاپ اول، ص 703)

در مكتب حبیبیه در پهلوی استادان داخلی، شماری استادان هندی و توركی نیز تدریس مینمودند. در این مكتب مضامین عمومی، از جمله زبان (پشتو، دری، انگلیسی، توركی و اردو) تدریس میشد.

در سال 1909/ 1327 هجری قمری لیسه حربیه تأسیس گردید. این لیسه یك مكتب آموزشی مسلكی بود، كه برای اردو جوانان را تربیه می كرد. همراه با استادان داخلی، شماری از استادان توركی نیز مضامین مسلكی نظامی و نیز زبان توركی را تدریس می نمودند. مرحوم غبار نام استادان توركی را نیز در تاریخش آورده است: علی افندی، نظیف افندی و عزت افندی. در رأس استادان توركی فخرالدین پاشا اركان حرب قرار داشت. (افغانستان در مسیر تاریخ، چاپ اول، ص 703)

امری بدیهی است كه برای تدریس زبان های نامبرده كتب ویژه درسی نیز بایستی تألیف و چاپ شده، در اختیار استادان و شاگردان قرار می گرفت. «كتاب توركی» استفاده شده در هر دو لیسه حبیبیه و حربیه توسط استادان توركی تألیف گردیده و در كابل به چاپ رسیده بود. در واقع چاپ كتب درسی توركی از زمان امیر حبیب الله خان آغازیده است.

تا جایی كه از جستجوها دریافت شد، یكی از كتب توركی درسی چاپ شده در زمان امیر مذكور كتابی به نام «صرف توركی» بوده، كه توسط محمد نظیف افندی استاد لسان عثمانی (توركی عثمانی) در هردو لیسه حربیه و حبیبیه تألیف شده و در كابل به چاپ رسیده بوده است.

كتاب درسی «صرف توركی» در زمان امیر حیبیب الله خان، در سال 1336 هجری قمری به چاپ رسیده است. پیش از این «كتاب الفبای توركی» كه در زمان شاه امان الله خان در سال 1339 (93 سال پیش از این) در مطبعه معارف به چاپ رسیده بود، به عنوان نخستین «كتاب توركی» چاپ شده از سوی دولت و در مطبعه دولتی در همین سایت معرفی گردیده بود. حال با معلوم شدن وجود كتاب «صرف توركی» این تاریخ باز هم كمی دیرینتر شده، به زمان امیر حبیب الله خان می رسد. بدین معنی كه كتاب «صرف توركی» در سال 1336 هجری قمری (سه سال پیش از كتاب «الفبای توركی» و 96 سال پیش از امروز) در كابل به نشر رسیده است.

چون آموزش زبان اكثر نخست از الفبا یا شناختن حروف آغاز می گردد، لذا چنین می نماید كه قبل از تألیف و چاپ كتاب «صرف توركی» بایستی «كتاب الفبای توركی» تألیف و چاپ شده باشد. ولی ما در این مورد غیر از كتاب «صرف توركی» چاپ شده در زمان امیر حبیب الله خان و «كتاب الفبای توركی» چاپ شده در زمان امان الله خان تا كنون كتاب دیگری را نیافته ایم.

به هر صورت، فعلاً كتاب «صرف توركی» را عجالتاً دیرینه تر از كتاب «الفبای توركی» دانسته در زیر آن را به گونه مختصر معرفی می كنیم، ولی جستجو در خزینه كتابخانه های داخلی و خارجی در این مورد كماكان ادامه خواهد داشت.

در پشتی كتاب مشخصات زیر به چاپ رسیده است:ـ

مؤلف: محمد نظیف معلم توركی مدرسه مباركه حبیبیه و حربیه سراجیه

از طرف نظارت جلیلیه معارف برای مكاتب ملكی و عسكری دولت علیه (افغانستان) منظور و مقرر گردید. دارالسلطنه كابل (در مطبعه مباركه عنایت) به زیور طبع آراسته گردید. سنه 1336 هجری، طبع اول (500) جلد.

این كتاب دارای مقدمه یی به زبان فارسی است، كه توسط مؤلف نگاشته شده. ما متن كامل آن را در این جا از كتاب «صرف توركی» نقل می كنیم:

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه

ستایش گوناگون به آن قادر بیچون سزاست كه هركس را به زبانی گویا ساخته و تحیات بوقلمون از حد و عد بیرون به آن سرور پیغمبر رواست كه لوای (انا افصح العرب و العجم) برافراشت – همچنین بر آل اطهار و صحابه كرام او باد.

اما بعد، چون تمدن و ترقی در عالم به تحصیل علوم و فنون است و مرصد این مقصد اقصی منوط و مربوط به آموختن السنه متمدنه وسیع است كه كافل و شامل جمیع علوم و فنون می باشد و اگرچه چند زبان دارای این صفت در عالم موجود است، اما برای عالم اسلامی بهترین السنه زبان توركی عثمانی است كه حائز جمیع صفات لازمه و كفیل اشاعت و اذاعت علوم است و نیز تعلیم آن نسبت به السنه یوروپی به صدها درجه بهتر است. خصوصاً برای مردم اسلام كه زبان عربی را كه جزء اعظم توركی است. عموماً یاد دارند، از این رو بادشاه معرفت شعار خودمختار دولت (افغانستان) این زبان گوهرفشان را در مكاتب سلطنت قوی شوكت خود جاری داشتند و چون برای آموختن هر زبان یاد گرفتن قواعد آن چون صرف و نحو ضروری است، لهذا این رساله را به طریق سؤال و جواب برای هوسكاران لسان عثمانی تألیف نمودم كه به زیر سایه مراحم وایه اعلیحضرت (سراج الملة والدین) و نظارت عالی متعالی حضرت (معین السلطنه) صاحب بر رحله تدریس انداخته شد.

و من الله توفیق

معلم لسان عثمانی (محمد نظیف)

به گونه یی كه خود مؤلف نیز در مقدمه یاد نموده، اثر به شكل سوال و جواب تألیف شده است. یعنی تمام مسایل مربوط به صرف توركی مندرج در كتاب از طریق ارائه پاسخ به پرسش های مطرح شده توضیح گردیده است. به عنوان مثال:

ـ سوال: صرف عثمانی از چه بحث می راند؟

ـ جواب: از قواعد درست خواندن و نوشتن زبان عثمانی بحث می راند.

ـ سوال: حركه چیست؟

ـ جواب: صدایی كه به واسطه زبان و لب و دندان از دهان می برآید او را (حركه) می نامند....

گفتنی است كه موضوعات متن كتاب در بخش هایی مانند: اسم و انواع آن، ضمیر و انواع آن وغیره بخشبندی شده و در قالب پرسش ها مطرح كردیده است. در پاسخ ها، در واقع مسایل مزبور توضیح یا تعریف می شود. در پایان هر بخش برای شاگردان تمرین داده شده است. فهرست مندرجات كتاب از این قرار است:

ـ مقدمه: ص 2،

ـ مختصر صرف توركی: ص 3،

ـ اسم و انواع آن: ص 5،

ـ ضمیر و انواع آن: ص 7،

ـ اسم اشارت: بو، شو، او (نزدیك، كمی دور، دور)، ص 12،

ـ ادوات استفهام: «كیم» برای زیروح و «نه» برای غیرذیروح، ص 12،

ـ كلمات استفهامیه: هانگی و قاچ، ص 13،

ـ مصدر. اجزای مصدر: ماده اصلیه و ادات (ایچمك: ایچ + مك)، 14،

ـ یک. مصدر ثقیل: مق (آلمق) دو. مصدر خفیف: مك (كېلمك)

ـ انواع مصدر پنج نوع است: اصلی، تأكیدی، تخفیفی، حاصل مصدر و اسم مصدر، ص 15،

ـ مثبت و منفی: كېلمك، اۉتورمق/ كېلمه مك، اۉتورمامق، ص 17،

ـ صیغه ها: عثمانی ده 7 ته صیغه بار: ماضی، حال، استقبال، مضارع وجوبی، التزامی، امر است. ص 17،

ـ متعدی و لازم، معلوم و مجهول: مثال ها و تمرین، ص 24، مثال های مصادر:

ـ * ماضی شهودیی شرطی: كېسدیم اېسه (اگر بریدم)، كېسدینگ اېسه (اگر بریدی)، كېسدی اېسه (اگر برید)،

ـ * ماضی نقلی شرطی: كېسمیش اېسه م (اگر بریده ام)، كېسمیش اېسه (اگر بریده)،

ـ * حال شرطی:كېسیور اېسه م (اگر می بُرم)، كېسیور اېسه (اگر می بُرد)،

ـ * استقبال شرطی: كېسه جك اېسه م (اگر خواهم برید)، كېسه جك اېسه (اگر خواهد برید)،

ـ * مضارع شرطی: كېسر اېسه م (اگر بُبرم)، كېسر اېسه (اگر بُبرد)،

ـ * وجوبی شرطی:كېسیملی اېسه م (اگر باید ببرم)، كېسیملی اېسه (اگر باید ببرد)،

ـ * التزامی شرطی: كېسسم (اگر ببرم)، كېسسه (اگر ببرد).

ـ تعریف بعضی مصادر، ص 46.

این مسایل دستور زبان توركی به گونه یی كه در كتاب مطرح و ارائه گردیده است، مال نزدیك به صد قبل از امروز است. در حال حاضر دانش زبان شناختی با انكشافات زیاد رو به رو شده، در مسایل مربوط نحوه تعریف و توضیح شده كتاب دگرگونی های فراوانی روی داده است.

به عنوان سخن پایانی: زبان توركی یكی از زبان های مطرح در جامعه كشورمان از گذشته های دور بوده است. این زبان هم در مكاتب تدریس می شده، هم در بانكنوت ها استفاده شده و هم در گستره دانش حربی و به ویژه ترمینولوژی نظامی جایگاه محكمی داشته است. چنانكه این مسأله در حال حاضر نیز در ساحه اصطلاحات نظامی به پیمانه وسیعی قابل مشاهده بوده و در عمل كاربرد دارد.

كتاب «صرف توركی» در حال حاضر نخستین كتاب چاپ شده در مطبوعات رسمی دولتی افغانستان است. همچنان، توركان در پایه گذاری معارف نوین، اردوی جدید و عصری و نیز طبابت عصری در كشورما نقش چشمگیر و برجسته داشته اند.