حرمتلی اوقووچی‌لر! اوزبیکستان‌ده تیل‌شناس عالم‌لر اورته‌سیده جوده قیزیق بحث و تـارتـیـشوولر بولیب تــوره‌دی. قـویـیـده‌گی اوقیدیگن مقاله‌ده، پروفیسور ایرگش عمروف نینگ نوایی اثرلری تیلیده‌گی اونلی‌لر تـوصـیـف گـه عـایـد بیر مقاله‌سی تنقید آستی‌گه آلینه‌دی. عالم‌نینگ ینگلیش فکرلری باشقه بیر تنیقلی تـیـل‌شـنـاس بـیـردق یـوسـف تنـقـیدی‌گه اوچره‌یدی. مقاله جوده قیزیق. اونی عرب یازوویگه اوگیرمَسدن شونده‌ی‌لیگیچه اوقیش اوچون اختیارینگیزگه قویدیم.(ایشانچ توره)ـ

ایـسـکـی اوزبـیـک تـیـلـی فـانیـتـیـکه‌سـی و گراماتیکه‌سینی اورگه‌نیش‌ده علیشیر نوایی‌نینگ «محاکمة اللغتین» اثـری اسـاسـی مـنـبـع‌لـردن بیـری دیـر. شونـیـنـگ اوچـون هـم اوشـه دور تـیلینی اورگه‌نیش‌ده عالملر مذکور اثرگه تیز- تیز مراجعت قیلیشه‌دی.

فیلالوگیه فنلری دوکتوری، پروفیسور ایرگش عمروف هم اونلی تاووش‌لر حقیده فکر یوریتیش مقصیدیده اوزی‌نینگ «اونلی‌لر قنده‌ی تصنیف قیلینگن؟» مقاله‌سیده («ЎзАС»، 27 جنوری 2006) میلادی 1967 ییلی پ. شمسی‌وف تمانیدن نشر ایتیلگَن «محاکمة اللغتین» دن قوییده‌گی کوچیرمه‌نی کیلتیره‌دی: «تورکی، دامدور، ینه تورکی اندین دقیق‌راق دور که: قوش اولتورور (اصلیده اولتور- ب. یوسف) ییغاچ دور و تورکی، اندین دقیق‌راق دور: اونینگ توری‌دور و تورک، برچه‌سیدین اریق دور: تورلوغ‌نی یا ایشیکنی تورمه‌ک اوی‌دور».

ایرگش عمر‌وف: «مثاللردن کورینیب توریبدی‌که، ایسکی اوزبیک تیلیده تورت‌ته «و» بولیب، اولر بیر- بیریدن دقیق، یعنی ازون- قیسقه‌لیک بوییچه فرق‌له‌نگن»، دییدی. عجبا، تورت‌ته «و» قه‌یسی مثاللردن کورینیب توریبدی؟ منطقاً تورت‌ته «و» بولیش ممکن می؟ نهایت که، دقیق اتمه‌سی ازون- قسقه‌لیکنی انگله‌تسه!

دقیق سوز پ. شمسی‌وف نینگ «نوایی اثرلری لغتی» ده «اینگیچکه»، «نازک»، دیب بیریلگَن. یوقاریده‌گی متن‌ده هم «نازک»، یعنی «یومشاق» معناسیده قوللـه‌نگن. متنده‌گی آریق سوزی (اریق ایمَس- ب. یوسف) بونی تصدیقله‌یدی. پروفیسور ا. نورمانوف هم دقیق سوزی «یومشاق» معناسیده ایشله‌تیلگن‌لیگینی اَیتیب، شونده‌ی دییدی: «علیشیر نوایی بو اتمه آستیده «نازک‌لیک» توشونچه‌سینی بیره‌دی و اونی «قـَلین‌لیک» توشونچه‌سی‌گه قرمه- قرشی قویه‌دی» (ا. نورمانوف، اوزبیک تیلی اونلی‌لری نینگ فنالوگیک بیلگی‌لری. «اوزبیک تیلی و ادبیاتی»، 1997، ایکّینچی سان، 76 نچی بیت.)

عموماً، یوقاریده‌گی «دقیق»، «آریق» اتمه‌لرینی ا. ک. باراوکوف، آ. عثمانوف، خ. دانیار‌وف، و. ثناقُلوف کبی کوپلَب تنیقلی تورکولوگ‌لر هم «یومشاق» معناسیده قوللـه‌نگن‌لگینی تأکیدله‌شگن. دیمـَک، دقیق اوشبو متن‌ده، ایسکی اوزبیک تیلیده هم ا. عمروف اَیتگه‌نیدیک اونلی‌لرنینگ اوزون- قیسقه‌لیگی‌نی ایمَس، بلکه یومشاق‌لیگی‌نی انگله‌تگن.

قیزیغی شونده‌که، ا. عمروف نینگ اوزی هم باشقه بیر مقاله‌سیده دقیق اتمه‌سیگه «اینگیچکه» دیب ایضاح بیرگن («اوزبیک تیلی و ادبیاتی، 1994، بیرینچی سان،27 نچی بیت») فطرت «اینگیچکه» تیرمینینی «یومشاق» سوزی اورنیده قوللـه‌گن. (فطرت، صرف. سمرقند_تاشکینت، 1930، 8 نچی بیت.)

یوقاریده کیلتیریلگَن متن‌ده عرب یازویده بیر خیل یازیله‌دیگن، امّا تورلیچه تلفظ قیلینه‌دیگن «ت، و، ر» حرف‌لری بیریکویدن تشکیل تاپگن تورت‌ته سوز، یعنی اماگراف حقیده گپ کیته‌یاپتی. بولردن بیرینچیسی «سیتکه» معناسیده‌گی «تور» دیر. ایکّینچیسی بیرینچیسی‌دن بیرآز یومشاق‌راق بولگن قوش قونه‌دیگن «تور» دیر. اوچنچیسی اوندن یومشاق‌راق بولگن «پایگه‌ک نینگ قرشی‌سی» معناسیده‌گی «تور» دیر، تورتینچیسی ایسه همه‌سیدن آریق، یعنی «یومشاق» بولگن «پرده یا که ایشیک نقشی» معناسیده‌دگی «تور» دیر. کورینیب توریبدی‌که، یوقاریده قتّیق‌لیک- یومشاق‌لیک جهتیدن بیر- بیریدن فرقله‌نه‌دیگن مستقل تورت‌ته سوز بار. برینچی «تور» سوزده‌گی «و» قتّیق، آرقه قطار، ایکّینچی تورده‌گی «و» ایسه یومشاق، آلد قطار، اوچینچی تورده‌گی «و» قتیق، آرقه قطار، تورتینچی تورده‌گی «و» یومشاق، آلد قطار اونلی بولیب، بولرنینگ هر بیری مستقل فانیمه دیر، یعنی ا. عمروف اَیتگه‌نیدیک تورت‌ته «و» ایمَس، بلکه بیر- بیریدن فرق قیله‌دیگن باشقه- باشقه اونلی تاووش‌لر دیر.

تور (قتّیق) «سیتکه» و تور (یومشاق) «پایگه‌ک قرشی‌سیده‌گی جای» معناسیده‌گی سوزلر حاضرگی اوزبیک ادبی تیلیده موجود بولیب، تور (قتّیق) «قوش قونه‌دیگن ته‌یاق» و تور (یومشاق) «ایشیک یا که دروازه پرده‌سیدگی نقش» معناسیده‌گی سوزلر حاضرگی ادبی تیلیمیزده یوق. امّا، اولر اوزبیک تیلی نینگ بعضی شیوه‌لریده، شونینگدیک، قزاق، قیرغیز تیللریده حاضر هم مذکور معنالرده قوللـه‌نیله‌یاتگنینی اوشبو تیللرنینگ ایضاحلی لُغتلریده کوریش ممکن .

ا. عمر‌وف ایسکی اوزبیک تیلیده‌گی اونلی‌لرنینگ ازون- قیسقه‌لیگی شاعرلرگه سوز اویین‌لری یره‌تش امکانینی بیرگن‌لگینی اَیته‌دی و قوییده‌گی‌لرنی یازه‌دی: «لغت‌شناس طالع هروی‌نینگ کورسه‌تشیچه، علی شیر نوایی «سبعۀ سیار» داستانیده بو فانیتیک حادثه‌دن اُستادلیک بیلن فایده‌له‌نگن:

قورمه‌دی شاه مناسب اولتیرماق،

یــقــیــن ده بـویــوردی اولـتیرماق.

عالم نینگ یازیشچه، ایکینچی مصرعده‌گی «اولتیرماق» ده‌گی «و» تاووشی اوزون تلفظ قیلینسه اوتیرماق، قیسقه بولسه اولدیرماق معناسینی انگله‌ته‌دی. دیمک، ایسکی اوزبیک تیلیده اونلی‌لر اوزون- قیسقه‌لیک بوییچه فرق قیلگن...»

معلوم‌که، نوایی داستانلریده‌گی سوزلرگه ایضاح‌لرگه ایضاح بیریش، اولرنی توشونیش اوچون بعضاً بیر مصرع یا که بیر بیت کم‌لیک قیله‌دی. بونینگ اوچون یریم صحیفه، ایریم حاللرده حتی بیر صحیفه‌لی متن‌نی اوقیش، تحلیل قیلیش‌گه توغری کیله‌دی. یوقاریده‌گی بیت‌ده‌گی اولترماق نینگ معناسینی انیق‌لش اوچون هم اونی کتّه کانتیکست ده آلیب قره‌ش کیره‌ک.

گپ شاه بهرام آوگه چیققه‌نیده روی بیرگن بیر واقعه حقیده کیتماقده. او چول‌ده آولَب یورگه‌نیده کوزی‌گه اوزاق‌ده بیر‌ آو کورینه‌دی. شاه اونی تیزده آت‌گه میندیریب آلیب کیلیشلرینی بویوره‌دی. اونی آلیب کیله‌دی‌لر. بهرام اونگه سؤال بیره‌دی. او تیکّه توریب جواب بیره‌دی. معلوم بولیشیچه، بو آدم مشهور نقاش، رسام مانی بولیب چیقه‌دی. شاه مانی‌نی اوچره‌تگه‌نیدن جوده خورسند بوله‌دی و اونی اولدیریش‌گه ایمَس، بلکه اولتیریش‌گه (تیکّه تورمَس‌لیک‌که) بویوره‌دی، تکلیف قیله‌دی... دیمَک، ایکّینچی مصرعده‌گی اولتیرماق «اولدیرماق» معناسیده ایمَس، بلکه «اولتیرماق» معناسیده دیر. طالع هروی بو سوزنی کتّه متن‌دن یولیب آلیب قره‌یدی و قوپال خطا گه یول قویه‌دی. طالع هروی نوایی اثرلریگه توزیلگن «بدیع اللغت» ناملی لُغتینی یازیش‌ده عنعنوی عرب- فارس لُغتچی‌لیک پرنسیب‌لریدن چیت‌گه چیقه آلمه‌گن. بو پرنسیب‌لر عرب و فارس تیللری طبیعتی‌دن کیلیب چیقیب توزیلگن. مثلاً، مذکور تیللرده‌گی اونلی‌لرگه اوزون- قیسقه‌لیک خاص بولیب، یومشاق- قتّیق‌لیک، سینگرمانیزم خاص ایمَس. ایسکی اوزبیک تیلی‌گه ایسه فنالوگیک اوزون- قیسقه‌لیک خاص ایمَس، اونگه خاص بولگن سینگرمانیزم‌نی او نظردن ساقط قیله‌دی، توشونمه‌یدی. نتیجه‌ده طالع هروی اولتیرماق سوزینی اوزی‌نینگ سوبیکتیف قره‌شی‌گه ماس‌لَشتیریب تلقین قیله‌دی. ایکّینچی مصرعده‌گی اولتیرماق هر قنچه قیسقه قیلیب تلفظ قیلینسه هم هیچ قچان «اولدیرماق» معناسینی انگله‌تمه‌یدی، بونگه یوقاریده کورگه‌نیمیزدیک متن یول قویمه‌یدی. بوندن تشقری، بو سوز ا‌گر «اولدیرماق» معناسیده بولگن‌ده ایدی، او «قاف» بیلن ایمَس، سینگرمانیزم قانونی‌گه اساساً «کاف» بیلن «اولتیرمـک» طرزیده یازیلگن بوله‌ردی.

پروفیسور ایرگش عمروف طاله هروی‌گه کور- کورانه ایرگه‌شیب، اوزی الده‌نگَنی ایتمه‌گَنده‌ی، گزیته‌خوان‌لرنی هم چه‌لغیتگَن. اصل متن نی جدّی اورگنمه‌سدن، طالع هروی‌نینگ خطا فکریگه اساس‌له‌نیب، ایسکی اوزبیک تیل اونلی‌لری حقیده ناتوغری خلاصه‌لر چیقه‌رگن. او هیچ بولمه‌سه علیشیر نوایی اثرلری اون بیش تاملیگی‌نینگ توقیزینچی تامیدن جای آلگَن «سبعۀ سیار» داستانیده‌گی یوقارده کیلتیریلگن قیسقه متن نی اوقیگن‌ده ایدی، بونده‌ی ناقوله‌ی احوال‌گه توشمه‌گن بوله‌ر ایدی.

جوده بولمه‌گن‌ده مذکور بیت‌دن کیینگی بیت‌گه دقت قیلینسه هم، بو ییرده هیچ قنده‌ی «اولدیریش» حقیده گپ کیتمه‌یاتگن‌لیگی ینه‌ده عیان بوله‌دی:

قـویــوب حـالـیـغـه گونه- گونه طعام،

ایـگـَچ- یـوق توتتی‌لر توله- توله جام.

بحث موضوعی بولگن بیت نینگ بیرینچی مصرع‌سی نینگ آخرده‌گی اولتیرماق قوشیب یازیلگَن. اصل‌ده او «اول تورماق ул турмоқ» دیر. عرب یازویده بیت نینگ بیرینچی و ایکّینچی مصرع‌سی آخرده‌گی سوزلر بیر خیل یازیلگن. امّا، اولرنی متن‌دن کیلیب چیقیب بیرینچی‌سی‌نی «اول تورماق ул турмоқ»، ایکّینچی‌سی‌نی «اولتورماق ўлтурмоқ» دیب یازماق لازم. ا. ک. باراکوف «اول تورماق ўл турмоқ» پ. شمسی‌وف «اول تورماق ул турмоқ» طرزیده یازیشگن.

ا. عمروف یوقاریده‌گی ینگلیش خلاصه‌لری بیلن کفایه‌له‌نیب قالمه‌ی، طالع هروی نینگ خطا فکریگه اساس‌له‌نیب، افسوس- ندامت‌لر چیکیب، ینه انتیقه خلاصه‌لر چیقه‌ریش‌ده دوام ایته‌دی: «افسوس، بیش یوز ییل اوّل یازیلگن بو معلومات‌لرگه ضد روش‌ده مستملِکه‌چیلیک دوریده تورکی، شونینگدیک، اوزبیک تیلیده‌گی اونلی‌لر تیل نینگ اشتراکی‌گه کوره تیل آلدی- تیل آرقه، قتّیق- یومشاق تاووش‌لرگه بولینیب اورگه‌نیلدی. اینچنین، اوزبیک تیلی‌گه سنگرمانیزم دیگَن تیرمین کیریتلدی.»

اونلی‌لرنینگ تیل نینگ افقی حالت‌گه کوره آلد قطار- آرقه قطارگه، یعنی یومشاق‌لیک- قتیق‌لیک‌که بولینیش فقط اوزبیک یاکه تورکی تیللر نقطه نظریدن ایمَس، بلکه عمومی تیل‌شناس‌لیک نقطه نظریدن شونده‌ی. شونینگ اوچون بو ییرده مستملیکچی‌لیک نینگ علاقه‌سی یوق. تورک تیلیده‌گی (ترکیه تورکچه‌سیده‌گی) اونلی‌لر هم یومشاق- قتیق اونلی‌لرگه بولیب اورگه‌نیله‌دی.

ا. عمر‌وف: «اوزبیک تیلی‌گه سنگرمانیزم دیگن تیرمین کیریتیلدی» دییدی. گپ تیرمین‌ده ایمَس، گپ تیرمین افاده‌له‌گن توشونچه‌ده. سنگرمانیزم اته‌مه‌سی افاده‌له‌گن تیل حادثه‌سی نه‌فقط اوزبیک تیلی‌ده، بلکه بوتون تورکی تیللرده، نه‌فقط تورکی تیللرده، بلکه بوتون آلتای تیللریده بار دیر. فقط بو تیل حادثه‌سینی بیز سنگرمانیزم، اونلی‌لر اویغون‌لیگی‌ده، اونلی‌لر گرمانیه‌سی دیسک، باشقه‌لر باشقه‌چه اتیه‌یدی. مثلاً، تورک‌لر «اونلو اویمو унлу уюму»، دییه‌دی.

ا. عمروف «خوش، اونلی‌لر تلفظی‌ده تیل اشتراک ایته‌دی می؟» دیگن سوال‌نی اورته‌گه تشله‌یدی و اوزی نینگ بو سوالی‌گه ایکّینچی صنف «آنه تیلی» درسلیگی‌دن «جواب» تاپیش‌گه موفق بوله‌دی. او «آنه تیل» درسلیگی‌دن قوییده‌گی کوچیرمه‌نی کیلتیره‌دی: «اونلی تاووش‌لرنی اَیتگنیمیزده هوا آغیزده توسّیق‌قه اوچره‌مه‌ی ایرکین اوته‌دی. فقط آواز ایشیتیله‌دی». هوا نینگ آغیزده توسیق‌قه اوچره‌مه‌ی ایرکین اوتیشی تیل نینگ اونلی تاووش نینگ تلفظی‌ده اشتراک ایتمه‌سلیگی‌نی بیلدیرمه‌یدی- کو!

اکسپیرمینتال فانیتکه‌نبنگ ییریک متخصصی، پروفیسور احمد جان محمد‌وف اوزبیک تیلی اونلی تاووش‌لری نینگ برچه‌سی نینگ تلفطیده تیل اشتراک ایتشینی اکسپیرمینت یولی بیلن انیقله‌گن. مثلاً، ی تاووشی نینگ تلفظی حقیده شونده‌ی یازه‌دی: «اوزبیک تیلیده‌گی ی اونلی‌سی تلفظ ایتیلگنده تیل نینگ بوتون مسّه‌سی آلدینگه و یوقاریگه سیلجیگن بوله‌دی» (محمد‌وف احمد. Фонетическая система узбекского литературного языка. ت. 1980، سطر .18)

اوزبیک تیل نطق تاووشلرینی ایکسپیرمینتال میتود بیلن اوزاق ییللر دوامیده تیکشیرگن تنقلی عالمه س. آته‌میرزایووه اونلی‌لر تلفظی‌ده تیل نینگ رولی حقیده شونده‌ی دییدی: «تیل نینگ اشتراکی‌سیز هیچ قنده‌ی نُطق تاووشی یوزه‌گه کیلمه‌یدی» (س. آته‌میرزایووه. «اوزبیک تیلی و ادبیاتی»، 1996، ایکّینچی سان، 52 بیت.)

شوندن سونگ، ا. عمروف یازیشیچه، 50-80 ییللرده اوزبیک تیل‌شناس‌لری اونلی‌لر تلفظی‌ده تیل نینگ اشتراک ایتمه‌سلیگی‌نی بیلگن‌لرو، امّا مفکوروی تضییق آستیده یشه‌گن‌لری اوچون سابق مرکزده‌گی عالملرگه قرشی چیقمه‌گن‌لر»، ایمش. بیر- بیریدن انتیقه گپ‌لر. یوقاریده کیلتیریلگن نُطق تاووش‌لری نینگ تلفظی‌ده تیل نینگ البته اشتراک ایتیشی حقیده‌گی س. آته‌میرزایووه نینگ مقاله‌سی مستقل‌لیک دوریده چیققن- کو! عمروف نینگ بوندن خبری بار- کو!..

شونی علیحده قید ایتیش لازم که، سنگرمانیزمین اوزبیک تیلی‌گه روس‌لر تیقیشتیرگنی یوق، بلکه اونی اولر اوزبیک ادبی تیلی‌دن آلیب تشله‌شدی. ..

عمروف مذکور مقاله‌سی نینگ آخریده «مقاله و دسیرتاتسیه‌لریده اروپالیک‌لر طرفیدن کیریتیلگن اوزبیک تیلی طبیعتی‌گه ضد تیرمین‌لر اوچره‌ماقده»، دییدی. عجبا، اروپالیک‌لر (؟) کیریتگن قه‌یسی تیرمین‌لر مقاله مؤلفی‌گه یاقمه‌یاپتی؟ اوشه تیرمین‌لردن بیش- اون‌ته‌سی مثال صفتیده کیلتیریلسه ایدی!

عموماً، مستقل‌لیک‌دن کیین تیلیمیز طبیعتی‌گه ضد تیرمین‌لر، سوزلر چیقه‌ریب تشله‌ندی و اولرنینگ اورنی‌گه ینگی‌لری قبول قیلیندی. بونی کوپ‌چی‌لیک بیله‌دی. لیکن، انه شو جریان‌ده شاشمه- شاشه‌رلیک‌که هم یول قوییلیب، بعضی اوزبیک تیلی نینگ طبیعتی‌گه ماس کیلمه‌یدیگن، سوز- اته‌مه‌لر هم قبول قیلیندی. مثلاً، «سته‌دیون» اورنی‌گه «اویین‌گاه»، «فاکولتیت»- «کلیات»، «انیستیتوت»- «عالی‌گاه» کبی.

تیلیمیزگه اروپا تیللریدن اوزله‌شیب سینگیب کیتگن تیرمین‌لرنی، او قه‌یسی ساحه‌گه عاید بولمه‌سین، علاجی باریچه باشقه سوزلر بیلن المه‌شتیریلمه‌گنی معقول. ا‌گر المه‌شتیریش لازم بولسه، البته، اجنبی سوزلر اورنی‌گه اوز سوزلریمیزنی، یعنی ایتمالوگیک جهت‌دن اوزبیکچه سوزلرنی اوزبیک تیلی قانون- قاعده‌لری اساسیده قبول قیلیش کیره‌ک. روسچه (اروپاچه) سوز- تیرمین‌لرنی آتیب، اورنی‌گه عربچه، فارسچه کلمه‌لرنی قبول قیلیش آرقه‌لی تیلیمیزنی ملی‌لشتریش ممکن ایمَس.

ـ«اوزبیکستان ادبیاتی و صنعتی» گزیته‌سی‌نینگ 2006 ییل 20 نچی سانیدن آلیندی.

ایسلتمه: اوشـبـو مقـالـه‌نـی، استـاد ایـشـانـچ تـوره‌نینگ فیس بوک صحیفه‌سیدن آلیب، کیریلدن- عرب الفباسیگه اوگیردیم. (الماس بیانی بولوت) ـ