مولانا جلال الدین محمد بلخی رومی نینگ «مثنوی معنوی» اثری جهان ادبیاتی نینگ منگو و پارلاق اثرلریدن بیری دیر. بو اثردن حالیگچه، تورلی سویه و یۉسینده‌گی ۱۰۰ دن آرتیق تنقیدی، عامه باب یا فکسیمیل نشرلری تورلی اۉلکه لرده قیلینگن. نشرلرنینگ اېنگ مهملریدن بیری شک-شبهه سیز تانیقلی انگلیس مولاناشناس و مثنوی شناس عالمی «نیکلسون» نینگ بیر نېچه معتبر قۉلیازمه نی مقابله قیلیب تیارلب ۱۹۴۰-۱۹۲۴ ییللری نشر قیلگن نسخه‌سی دیر.

اونینگ ایشی اوچینچی دفترنینگ ۲۸۳۵ نچی بَیتیگه یېتگنیده، قمری ۶۷۷ ییلی کتابت قیلینگن و حاضر قونیه شهری، مولانا زیارتی یانیگه جایلشگن «آثار عتیقه موزه‌لری» ده سقله‌نیب تورگن «قونیه نسخه» سیدن خبر تاپگن. او ایشینی تاخته‌تیب، کۉپ تلاشلر ارقه‌لی قۉلیازمه‌نینگ کاپی سینی قۉلگه کیریتیب، قالگن ایشینی «قونیه نسخه» سینی اساس آلیب دوام اېتتیرگن. اۉشنده او، بو نسخه‌دن نېگه اېرته‌راق خبر بۉلمه‌گنلیگیدن جدا افسوسلنگن اېکن.

برچه مولاناشناس و مثنوی‌شناسلر تماندن، اوشبو نسخه «مثنوی» نینگ اېنگ قدیمگی، ایشانچلی، تۉغری و معتبر نسخه‌سی، دېب تن آلینگن. بو نسخه اساسیده ایرانده بیر نېچیته و افغانستانده اېسه بیر نشر همده نسخه‌نینگ فکسیمیل نشری انقره و تهرانده هم عملگه آشیریلگن.

مثنوی شناسلیکده اوشبو اثرنینگ بیرینچی (۱۸) ته بیتی «نَی نامه» دېب اتلگن. «قونیه نسخه» سی و بشقه نشرلر اره‌سیده‌گی عالملر اعتبارینی اۉزیگه تارتگن کتّه و مهم فرق «مثنوی» نینگ اۉشه بیرینچی بیتی یا مطلعی دیر. اوشبو معتبر نسخه‌دن تشقری، اۉزگه برچه قۉلیازمه و باسمه نسخه‌لرده بو بیت شونداق یازیلگن:

«بشنو از نـی چون حکایت می کند

از جـدایـی هــا شکـایـت مـی کند»

بیت نینگ انه شو شکلی خواص و عوام آلدلریده مشهور و ذهنلریده ممهور بۉلیب قالگن! نشرلر و شرحلرده، اشوله لر و دیکلمه‌لرده، صحبتلر و مقاله‌لرده، قاله بېرسه برچه ادبیاتلرده انه شو وریانت کۉزگه تشلنه‌دی.

حال بو که، «قونیه نسخه» سی تاپیلگندن سۉنگ، «نی نامه» نینگ بو باشلنغیچ عجایب مشهور بَیتی عالملرگه قوییده‌گیچه‌لیگی بېللی بۉلدی:

«بشنو این نَی چون شکایت می کند

از جــدایــی هـا حکـایـت مـی کــنـد»

اېندی «نی نامه» نینگ بیرینچی بیتی نینگ انه شو سۉنگگی شکلی برچه عالملر تماندن قبول قیلینگن تۉغری و معتبر وریانتی حسابلنه‌دی. بوندن تشقری، «قونیه نسخه» سی بیلن ایلگرگی نسخه‌لر و نشرلرده بوندن بشقه کۉپلب فرقلر بارلیگی هم انیقلنگن و سۉنگگی تنقیدی نشرلرده کۉرسه‌تیلگن، البته.

«مثنوی» نینگ تورکچه-اۉزبېکچه شرحلری و ترجمه‌لریده اساساً اۉشه ینگلیش شکلی اعتبارگه آلینگن. چونکه «قونیه نسخه» سی انچه کېین تاپیلیب، تیلماجلر اېسه «قونیه نسخه» سیدن خبرسیز یا که نشرلری اختیارلریده بۉلمه‌گن؛ مثال اوچون «مثنوی» نینگ آلتی دفترینی اۉزبېک تیلیگه تۉلیق شعری ترجمه قیلگن اۉزبېکستان خلق شاعری «جمال کمال» هم خودی ینگلیش نشردن فایده‌له‌نیب، ترجمه‌نی عملگه آشیرگن. جمال کمال نینگ ترجمه‌سیده «نَی نامه» اوشبو بَیتلر بیلن باشلنگن:

«تینگله نَی دین، چون حکایت اَیله‌گه‌ی

اَیـریـلـیـق‌لـردیـن شـکـایـت اَیــلـه‌گــه‌ی

مـېن قَمیش اېردیم، کېسیب کـېلتیردیلر

نــالـیـشـیـم دیـن اېـل هـمـه آه اوردیـلر

ایـلـه‌سـیـن یوز پاره کۉکسیم نی فـراق

سـۉیله‌گه‌ی من شرح درد و اشتیاق...»

(مثنوی معنوی، بیرینچی دفتر، جمال کمال ترجمه‌سی، تاشکېنت: ۲۰۰۱ ییل، ۱۷-۱۸ بېتلر)

افغانستانده «یونسکو» قراری اساسیده ۱۳۸۶-ییلی مولانا توغیلگنی نینگ (۸۰۰) ییللیگی، دولت و اېرکین مؤسسه‌لر تماندن خلق ارا علمی سمینار همده کیچیکراق ییغینلر و کنفرانسلر ارقه‌لی کېنگ نشانلندی. اوشبو مناسبت بیلن بیر قنچه مقاله، رساله و کتاب هم باسیلیب چیقدی. میدیالرده کۉپلب پروگراملر نشر اېتیلدی. شو مناسبتده اۉزبېک تیلیده هم ایکّی اثر چاپ بۉلگن اېدی. اثرنینگ بیری «رباعیلر» آتلی مولانا رباعیلریدن ۱۶۱ ته رباعی سینینگ اۉزبېکچه شعری ترجمه‌سی و ایکّینچیسی، «مثنوی» قصه‌لریدن ۲۴ ته سینینگ «نَی تیلماجی» آتلی اۉزبېکچه بدیعی نثری ترجمه‌سی اېدی. بو ایکله اثرنینگ تیلماجی دکتور شفیقه یارقین اېدی. قاله بېرسه، «نی تیلماجی» اثریده «مثنوی» قصه‌لری نینگ نثری ترجمه‌سیدن تشقری، ۱۸ بیت «نَی نامه» نینگ اۉزبېکچه شعری ترجمه‌سی هم اۉرین آلگنی، اَیری اهمیت گه اېگه، البته.

افغانستانده مولانا رباعیلریدن همده «مثنوی» نینگ «نَی نامه» سینی درواقع بیرینچی بۉلیب شعری ترجمه قیلگن دوکتور شفیقه یارقین دیر. او، اینیقسه «نَی نامه» ترجمه‌سیده ینگلیش نشرلردن اېمس، بلکه «قونیه نسخه» سی اساسیده تیارلنگن توزوک و تۉغری نشردن فایده‌لنگن.

قیزیغی شو که، انترنت سایتلریده «نَی نامه» نینگ اوشبو تۉغری متنیدن قیلینگن ترجمه‌سی نشر اېتیلگنده، ادبیاتچیلریمیزدن بیری، اصل موضوعدن ناآگاهلیگی طفیلی «نَی نامه» نینگ اۉشه:

«بشنو از نـی چون حکایت می‌کند

از جـدایـی هـا شکـایـت مـی‌کـند»

خطا شکلیگه سویه‌نیب، «ترجمه نینگ باشله‌نیش بیتی خطا بۉلسه، دېمک برچه ترجمه‌ خطا» دېب، قۉپال روش و غیرعلمی یۉسینده اۉزیچه حکم صادر قیلیب، ترجمان‌نینگ ایشینی کمسیتماقچی و اۉقووچیلرنی چلغیتماقچی بۉلگن اېدی! اۉشنده، بیز بو قۉپال و غیرعلمی ایشگه حیرتله‌نیب قالگن اېدیک!

حرمتلی اۉقووچیلر، اېندی قوییده «قونیه نسخه» سیده‌گی «نی نامه» نینگ فارسچه متنی همده دکتور شفیقه یارقین قیلگن اۉزبېکچه ترجمه‌نی بیرگه سیزلرگه تقدیم قیله‌میز (هر بیت نینگ تگیده اوزبیکچه سی):ا

نَی نامه

بشنو این نی چـون شـکـایت می‌کندت

ینگله، بو نَی چـون شـکـایــت ایــلــه‌گـــه‌ی

از جـدایـی هـــا حـکـایــت مــی کـنـد

ایـریــلــیــق‌لــــردن حــکــایــت ایــلــه‌گـــه‌ی

کـز نـیـسـتـان تـا مـرا بــبــریــده انـــد

تـــا کــېـسـیـب دورلـــر مــېـنـی نــیــزاردیــن

در نـفـیــرم مـرد و زن نــالــیـــده انـــد

نـالـیـشـیـم دن نـالـه ده اېــرکــک-خـــاتــیــن

سینه خواهـم شـرحـه شرحه از فراق

تـیـلـــکـه-پـــاره ایــلــه کـۉکـسـیـم نی فراق

تــا بـگـویــم شــرح دردِ اشـــتــیــــاق

شـــرح اېــتــایــیـن تـــا کـــه دردِ اشـــتـیــاق

هرکسی کو دور ماند از اصـلِ خـویش

اَیـــریــلـــیـــب هـــرکـیـم یـۉقـاتسه اصـلینی

بـاز جــویــد روزگــارِ وصـــل خــویـــش

قـَــیـتـــه ایـــزلــــر روزگــــارِ وصـــلــیـــنــــی

مـن بـه هـر جـمـعـیـتی نــالان شـدم

نـالـــیـــدیـــم هـــر جـــمــعــیــــت ده زار-زار

جـفت بدحالان و خوش حـالان شــدم

بـۉلدیم هر بدحال و هر خوشحــــالـگــه یــار

هـرکـسـی از ظـنّ خـود شد یــار مــن

مـېـنـگـه هـرکـیـم اۉز اۉییچه بــۉلــــدی یـــار

از درون مـــن نــجُــست اســــرار مــن

تـاپـمـه‌دی قـلـبـیـمده نې سـِرلــر یـاشـــــار

سرّ مــــن از نــالــۀ مــن دور نـیـسـت

نـالـیـــشــیـم دن سـِرلـــریــم اېرمس اوزاقت

لـیک چشم و گـوش را آن نـور نـیـست

لېک تـاپـیـلـمـس کـۉرگـوچـی کــۉز و قــولاق

تن ز جان و جان ز تن مستـور نـیـسـت

جـــان تــن و تــن روحــــدن پــنــهـان اېمـس

لیک کس را دیدِ جــان دسـتـور نـیست

جـانـنـی کـۉرمـاققه ولــی فــرمـان اېــمــس

آتشـست ایــن بـانـگ نَی و نیست بـاد

نَـی نـواسی اۉت اېــرور، اېــرمــس شــمــال

هـرکـه ایـن آتــش نــدارد، نـیـست بــاد

کـیـمــده بـو اۉت بـۉلـمـسـه، تـاپـســون زوال

آتــشِ عـشـقـسـت کــانــدر نـی فــتـاد

عـشـق اۉتـی یـانـدیـردی نَـی نـیـنـگ قلبینی

جوشش عشقست کانـدر مَــی فـــتـاد

عشــق اۉتـــی قَـیـنـتـدی مَـی نـینگ قلبینی

نَــی، حــریـفِ هــرکـه از یـــاری بُــریـــد

نَــی اېـــرور هــر اَیــری تــوشــگن یــارگـه یار

پــرده هـــااش پــرده هـــای مـــا دریـــد

پـرده مــیــزنـی پــرده ســی یـیـرتـیـب تېشار

هـمچو نَی، زهری و تـریـاقـی کـه دیـد؟

نَـی کـبی بـیر زهــر و تـریــاق کــۉردی کـیـم؟

همچو نَی، دمساز و مشتاقی که دید؟

نَـی کـبـی دمـسـاز و مـشـتـاق کۉردی کیم؟

نَـی حـدیــث راهِ پُـر خـون مـی کـــنـــد

قــانـلــی یـۉل دن نَـی حـکـایــت ایـلــه‌گــه‌ی

قـصــه هــای عـشقِ مـجـنـون می کـند

قــیــس عـشـقـــی نــی روایـــت ایـلـه‌گــه‌ی

مـحـرمِ ایـن هـوش جـز بـیـهوش نیست

هوشگه هوشسیزدېک کیشی محرم اېمـس

مـر زبــان را مـشـتـری جـز گوش نیست

هـم قـولاقــدېـک تـیـلـگـه هیچ همدم اېمــس

در غــمِ مـــا، روزهـــــا بـیــگــاه شـــــد

قـیــغـومــیــزده کـونـلــر اۉلــدی کېـچـــقـورون

روزهـــا، بــا ســوزهــا هــمــراه شــــد

کــونــلــر اویــغــون بــۉلــدی دردلـرگـه بـوتـون

روزهـــا گــر رفـت، گـو رَو، بـاک نیـست

کــونــلــر اۉتـسه، دې: اۉتیب کېت، باک یــۉق

تــو بـمــان، ای آنک چون تو پاک نیست

ســېـن فـقـط قـالـگیل که سېندېک پـاک یـۉق

هـرکـه جـز مـاهـی، ز آبـش سـیـر شـد

سـوویـدن تـۉیـسـه کـیـشـی، تـۉیـمس بلـیـق

هـر کـه بـی روزیـسـت روزش دیـر شــد

کــېــچ اۉتـــر کــون روزی‌سـیــزگــه، بــو انـیـق

در نــیــابـــد حــالِ پـخــتـه هـیــچ خـــام

بـیـر پـیـشـیـق حـالـیـن بـیـلالـمس هیچ خـام

پــس ســخــن کــوتــاه بـایـد، والـسلام

سـۉزنــی قـیـسقـرتـماق کېره‌کدور، والســلام

«نی تیلماجی»، دکتور شفیقه یارقین ترجمه سی، افغانستان قلم انجمنی نشری، کابل: ۱۳۸۶.

مثنوی معنوی، مولانا جلال الدین محمد بلخی رومی معروف به مولوی، بر اساس نسخۀ قونیه مکتوب به سال ۶۷۷ ق و مقابله با تصحیح و طبع نیکلسون، تصحیح، مقدمه و کشف الابیات از قوام الدین خُرّمشاهی، انتشارات دوستان، چاپ ششم، تهران: ۱۳۸۱