خلق و تیلي‌نینگ یاشي هر قچان هم او اَتَله‌یاتگن آت تاریخي بیلن اۉلچَنه وېرمه‌یدي. چونکه معین تیل اۉز تاریخي دوامیده بیر قنچه نام بیلن یوریتیلگن بۉلووي ممکن. بونینگ مثالي: حاضرگي اۉزبېک، اۉزبېک تیلي اَتمه‌لری‌نینگ کېلیب چیقیش تاریخي اونینگ قدر اېسکي اېمَس. اصلی‌ده اېسه اۉزبېک خلقي و تیلي‌نینگ تاریخي جوده اېسکي زمانلرگه اِیلدیز آتگن بۉلیب، حاضرگي آتي‌نینگ تاریخي اونینگ یاشیني اۉزیده عکس اېتتیرمه‌یدي. اۉتمیش‌ده حاضرگي اۉزبېک‌لر و اولرنینگ تیلي بیر قنچه نام بیلن اَتب کېلینگن.

قدیمگي تورک اجتماعي- سیاسي محیط‌ده «خلق، اولوس» توشونجه‌سیني اَل~اېل (äl~el)، بۉدون~بۉدون (bodun~bodun)، اېل- کون، اېل- اولوس سۉزلري افاده اېتگن. بیزگچه یېتیب کېلگن اِیلک یازمه آبده‌لرده تورکي قوم‌لرنینگ آت‌لري هم تیل‌گه آلینه‌دي. مثلاً، کۉک تورک بیتیگ‌لریده تورکي قوم‌لرنینگ عمومي آتي (تورک، تورک بۉدون، تۉرک اېلي) دېب اَته‌لگن. تورکي قوم‌لر اېسه اۉغوز (بو قوم اویوشمه لري سکیز اۉغوز، تۉقوز اۉغوز دېییلگن)، اویغور، تاتار ( تاتار، تۉقوز تاتار، اۉتوز تاتار)، قرلوق، قیپچاق، قیرغیز، بَسمیل آت‌لري بیلن قید اېتیله دي. بعضن بولر بۉدون سۉزي بیلن بیریکمه شکلیده هم قۉللنگن: اۉغوز بۉدون، تۉقوز اۉغوز بودوني، قرلوق بۉدون، " مملکت، یورت" توشونجه سیني اېل سۉزي افاده لنگن: تورک قیپچاق اېلي سینگري. مُهِمي، یازمه منبع لرده تورکي تیل و اونینگ دیه¬لکت(دیالکت)لري اَنه شو قوم‌لرنینگ آتي بیلن اَتاغلیق. بو اَتمه‌لر تیل سۉزي بیلن هم قۉشیب ایشله‌تیلگن. مثلاً: اۉغوز تیلي، اویغور تیلي.

اېندي تورکي (اۉزبېک) تیل‌نینگ اۉتمیشده گي آت‌لريني یازمه یادگارلیک‌لر مثالی‌ده کۉریب چیقه‌یلیک. تورکي تیل‌نینگ اۉتمیش‌ده کېنگ قۉلـله‌نیلگن آت‌لريدن بیري تورک (تورکچه، تورک تیلي) اَتمه‌سی‌دیر. بو آت بودیزیم‌نینگ 7-9 عصرلرگه منسوب «مایتري سیمیت نۉم بیتیگ (Maytri simit no‘m bitig)» اثریده قۉلـله‌نگن. چنانچه، اثرده پارتنراکشیت کرنه وژکي(Partanarakšit Karnavajiki) آتلي کیشي اوني تۉخري (تۉهر=to‘xri ،tohar) تیلی‌دن تورک تیلی‌گه ترجمه قیلگنلیگي قید اېتیله‌دي: پارتنراکشیت کرنه وژکي تورک تیلینچه اېویرمیش مایتري سیمیت نۉم بیتیگ (م س.145).

اونینچی عصرده یشه‌ب اۉتگن بېش بلیقلیک مشهور ترجمان شینگکو شېلي تودونگ(Shingku Sheli tudung) هم اۉز ترجمه‌لریده اَنه شو اَتمه‌ني قۉللـه‌گن. اونینگ توغَچچه (ختایچه) وېرسیه اساسی‌ده تورکی‌گه اۉگیریلگن «سیون-سزن(Syuan-szan) کېچمیشي» اثري تورک تیلی‌ده اېکنلیگي تأکیدلنه‌دي. توغَچ تیلی‌دن ینه بېش بلیقلیک شینگکو شېلي تودونگ تورک تیلی‌گه اۉگیردي(Tawğač tilintin yana bešbalïqlïğ Šïŋqu Šeli tuduŋ yaŋïrtï türk tilinčä ewirmiš ). تورک تیلي اَتمه‌سي شینگقو شېلي‌نینگ باشقه بیر ترجمه‌سي – «وجود و کۉنگیلني اَنگلش کتابی» ده هم اوچره‌یدي. اونده اثر قنده‌ی تیل‌دن اۉگیریلگني تۉغریسیده شونده‌ی معلومات بېریلگن: شینگقو شېلي توتونگ توغَچ تیلی‌دن تورک تیلی‌گه ترجمه قیلدیم(Šïŋqu Šeli tuduŋ tawğač tilintin türk tilinčä ewirü tegintim). لېکن بو ترجمان ایجادی‌گه منسوب «آلتون توسلي یاروغ» سوتره‌سی‌نینگ یکونیده اثر توغَچچه‌دن تورک- اویغور تیلی‌گه اۉگیریلگن دېب قید اېتیلگن:

بېش بلیق شینگقو شېلي تودونگ توغَچ تیلی‌دن تورک-اویغور تیلی‌گه ترجمه قیلگن «آلتین رنگلي نورلي یَلتیراقلي همّه‌دن اوستون توره‌ديگن نۉم تاجداري» آتلي بیتیگ توگه‌دي(bešbalïqlïğ Šïŋqu Šeli tuduŋ tawğač tilintin türk uyğur tilinčä ikiläyü ewirmiš Altun öŋlüg yaruq yaltïrïqlïğ qopta kötrülmiš nom eligi atlïğ nom bitig tügädi). چمه‌سي، مذکور اَتَمه اثر قولیازمه‌سی‌نینگ کۉچیریلگن دوري (17عصر) بیلن باغلیق قۉللـه‌نگن چیقـَر.

یوسف خاص حاجب نینگ «قوتدغو بیلگ» داستانی‌ده اثرنینگ تیلي تورکچه دېب اَته‌لگن (تورکچه قۉشوق، تورکچه مَثَل سینگَري):

Bu türkčä qošuqlar tüzättim seŋä, Oqïrda unïtma du‘a qïl meŋä.

قوشیق شرحی: بو تورکچه قۉشیق‌لرني سېن اوچون بیتدیم، اۉقیرده اونوتمه، مېني دعا قیل.

علیشیر نوایي اۉز اثرلریده تورکي تیل‌ده سۉزلشووچی‌لرني تورک (تورک، تورک اولوسي)، تورکي‌گۉلر، اتراک نام‌لري بیلن تیلگه آله‌دي. تورکي تیلني اېسه تورک (تورک تیلي، تورک لفظي، تورک الفاظي)، تورکچه ( تورکچه، تورکچه تیل)، تورکي (تورکي، تورکي الفاظ) دېب اَته‌یدي. اولوغ متفکرنینگ تأکیدله‌شیچه، اونینگ اثرلري انه شو تیل‌ده دیر. مثلاً، «لسان الطیر» ده بو تۉغریده شونده‌ی سطرلرني اۉقیمیز:

تورک الفاظي بیله سوردوم مقال (LT.253).

تورک الفاظي بیله تاپتي ادا (LT.271)

شوندن کېلیب چیقیب، نوایي تورکي شعریتني تورک نظمي دېب اته‌گن اېدي.

نوایي قۉلـله‌گن اتمه‌ني ظهرالدین بابُر اثرلریده هم اوچره‌ته‌میز. مثلاً، او «بابُرنامه» ده اندیجان تۉغریسده معلومات بېره توریب، اېلیني تورک، اونینگ تیلیني تورکي دېب اته‌یدي (BN.6). یاکه نوایي ایجادي حقیده فکر یوریتیب، تورکي‌ده «هېچ کیم اونینگدېک کۉپ و خۉب» بیتمه‌گن‌لیگیني تأکیدله‌یدي: تورک تیل بیله شعر اَیتوپتورلر، هیچ کیم انچه کۉپ و خۉب اَیتگن اېمَس (BN.153).

محمّد صالح اۉزی‌نینگ «شیباني‌نامه» اثریده شیباني‌خان فضیلت‌لریني تعریف‌لر اېکن، اونینگ تورکي اثرلریني تورکي ابیات، تیلیني اېسه تورکچه تیل دېب اته‌گن.

تورکي ابیاتي اېرور شربتِ ناب،

فارسي شعرلري هم سېراب(ŠN.29).

تورکچه تیل بیله ایمالري بار(ŠN.30).

بو اتَمه کېینگي یره‌تیلگن اثرلرده هم اوچره‌یدي. لېکن تورک اتَمه‌سی‌نینگ خلق نامي صفتیده‌گي قۉللـه‌نوو دایره‌سي تاره‌یگن: اوني اناتۉلي تورک‌لری‌گینه اۉزی‌نینگ و تیلي‌نینگ آتي صفتیده سقلَب قالدي. بوتون تورکي تیللر عایله‌سی‌گه نسبتاً اېسه تیرکي (تورکي، تورکي تیللر سینگري) اتَمه‌سیني قۉللـه‌یمیز. 15

حاضرگي زمان شرق شناسلیگیده 15عصرنینگ ایککینچي یرمي –16 عصر باشلریده‌گي تورکي ادبیات‌نینگ کلاسیک باسقیچیني چغتای ادبیاتي، تیلیني اېسه تورکي، اېسکي اۉزبېک تیلي ناملري بیلن یانمه-یان «چغتای تیلي»، «چغتای تورکی‌سي» دېب اته‌لماقده. اوشبو اتَمه‌نینگ کېلیب چیقیشي چنگیزخان‌نینگ اۉغلي چغتای‌خان آتی‌گه باغلَنه‌دي. معلوم که، چنگیزخان اۉزي باسیب آلگن یېرلرني اۉغیللریگه اولَشگنده، اۉرته آسیا یېرلري چغتای‌گه تېککن اېدي. شونگه کۉره، بو یېرلر «چغتای اېلي»، یېرلي خلق‌لر اېسه «چغتای اولوسي»، خلق نینگ تیلي اېسه «چغتای تیلي» دېب اته‌لگن. بو آت اۉزی‌نینگ سېمنتیک (تیل‌شناس‌لیک) ترقیاتي دوامیده کیشي آتی‌دن مأموري، اجتماعي- سیاسي و مدني اتَمه‌گه اَیلَنگن.

تأکیدلش کېره‌ک‌که، «چغتای اولوسي»، «چغتای تیلي» اتَمه‌لری‌نینگ مۉغول‌لرگه یاکه اولرنینگ تیلی‌گه هېچ بیر باغلیقلیغي یۉق. چونکه، بو اۉلکه‌ده مۉغول‌لر اېمَس، تورکي اولوس یشه‌گن. «چغتای تیلي» اتَمه‌سي هم تورکي تیل‌نینگ (اېسکي اۉزبېک تیلي‌نینگ) نسبي اتَمه‌سی‌دیر.

چغتای سۉزي اتَمه صفتیده 13عصردن باشلَب قۉلـله‌نیلگن. منبع‌لرگه قره‌گنده، بو اتَمه باشلَب (13-14 عصرلرده) چغتای خان سُلاله‌سي (تورک-مۉغول‌لر)، دولت حاکمیتي‌نینگ عالي طبقه وکیل‌لري، شونینگ‌دېک، چېریککه (قۉشین، اوردو) نسبتاً قۉللـه‌نیلگن. کېینچه‌لیک (15 عصرده) بوتون ماوراءالنهر و خراسان‌ده‌گي تورک اولوسی‌گه نسبتاً قۉللـه‌نیلگن (Благова 1982,155–156).

15-16 عصرلرده بو اتَمه‌نینگ اجتماعي- سیاسي وظیفه‌سي اۉته کېنگه‌یگن بیر شرایط‌ده بوتون ماوراءالنهر اېلیني، اونینگ خلقیني، خلقي‌نینگ تیلیني هم افاده‌له‌ی باشله‌دي: یورتیني، اېلیني چغتای، چغتای اېلي، خلقیني چغتای اولوسي، اونینگ تیلیني اېسه چغتای تورکی‌سي دېیلدي. جمله‌دن، محمّد صالح‌نینگ «شیباني نامه» اثریده:

چـغـتـای اېــل مېــنــــي اۉزبېک دېمه‌سون،

بېهوده فکر قیلیب غم یېمه‌سون (ŠN.111)

«ابوشقه» لغتی‌ده «یورت» معناسی‌ده چغتای، چغتای دیاري اتَمه‌لري قۉللـه‌نیلگن(DDT.96,276) . اون آلتینچی عصرده یوز بېرگن تېموری‌لر سلطنتي‌نینگ انقراضي و ماوراءالنهرده شیبانی‌لر حاکمیتي‌نینگ اۉرنه‌تیلووي، اۉزبېک-قیپچاق‌لرنینگ بو اۉلکه‌گه کیریب کېلووي عاقبتی‌ده اوشبو اتَمه هم استعمال‌دن چیقه باشله‌دي.

اون تورتینچی عصرده یره‌تیلگن «کتابِ ترجمانِ تورکي» اثریده «تورکي»، «تورکي قیپچاق تیلي» همده «تورکمنچه»، «تورکمن تیلي» اتَمه‌لري اوچره‌یدي. مؤلف‌نینگ تأکیدیچه، کتاب «تورکي قیپچاق تیلي» قاعده‌لری‌گه بغیشله‌نگن. «تورکمنچه» یاکه «تورکمن تیلي» متریاللري اېسه اۉرني- اۉرني بیلن قیاس صفتیده کېلتیریله‌دي. چمه‌سي، اوشبو اثرده «تورکي»، «تورک قیپچاق تیلي» اتَمه‌سي بیلن قیپچاق لهجه‌سي، «تورکمنچه»، «تورکمن تیلي» دېیلگه‌نده اېسه اۉغوز لهجه‌سي کۉزده توتیلگن.

«التحفة الزکیة فی لغة الترکیه» اثریده هم کتاب تورکي (قیپچاق) تیلي گرامه‌تیکه‌سی‌گه (گرامر) بغیشله‌نگن‌لیگي تأکیدلنگن. اوشبو اثرده هم، اۉرني بیلن، «قیپچاق تیلي» و «تورکمن تیلي» اتَمه‌لري اوچره‌یدي.

علیشیر نوایي «نسایم المُحبّت» ده سید نسیمي حقیده معلومات بېره توریب، شونده‌ی یازه‌دي: سید نسیمي- عراق و روم طرفیده‌گي مُلک‌دین اېرکندور. رومي و تورکمني تیل بیله نظم اَیتیپدور (NM.437) بو جمله‌ده نوایي رومي و تورکمني تیل اتَمه‌سي آستی‌ده تورکي‌نینگ اۉغوز لهجه‌سیني کۉزده توتگن.

اۉتمیش‌ده اۉزبېک خلقي و اونینگ تیلیني انگله‌تگن اتَمه‌لردن باشقه بیري سارت دیر. سارت (سارت ها) سۉزي یوسف خاص حاجب و محمود کاشغري اثرلریده «سوداگر» معناسیني بیلدیرگن. مثلاً، «قوتدغو بیلیگ» ده: بو سوداگرلر باشي نیمه دېیدي، اېشیتگین (Nekü ter ešitkil bu sartlar bašï) (QB.474). یاکه: سوداگرنینگ مالي تازه بۉلسه، یۉل اوستیده یایه‌دي.

سۉزمه- سۉز: سوداگرنینگ آزیغي حلال بۉلسه، یۉل اوستیده یېیدي

(Sartnïŋ azuqï arïğ bolsa, yol üzä yer) (MK.I.97).

اوشبو سۉز اېتنونیم (قوم، اولوس) etnonim صفتیده کېینگي دَورلردن باشلَب ایشله‌تیلگن. او باشلَب فارسی‌گۉی‌لرني، کېینچه‌لیک تورکي اۉتراق اولوس‌گه نسبتاً هم قۉللـه‌نیلگن.

«محاكمة اللغتين» ده علیشیر نوایي فارسي تیل‌ده سۉزلاوچی‌لرني سارت (سارت، سارت اولوسي، سارت اېلي) همده فارسی‌گۉی آت‌لري بیلن تیلگه آله‌دي. اولرنینگ تیلیني اېسه سارت تیلي، سارت لفظي، فارسي (فارسي، فارسي تیل، فارسي الفاظ) دېب اته‌یدي.

بو سۉزنینگ «بابُرنامه» ده‌گي معناسي اعتبارگه مالک. ظهرالدین بابُر مرغیلان (مرغینان) Marğïnān ني تعریف‌لر اېکن، اونینگ اېلي سارت‌لر اېکنیني تأکیدله‌یدي. او یازه‌دی: اېلي سارت تور و مُشتزن-و پورشرو شور اېلدور. جنگره‌لیق رسمي ماوراءالنهرده شایع دور. سمرقند و بخارا ده نامدار جنگره‌لر اکثر مرغیناني دور(BN.7).

کابل ولایتي‌نینگ تعریفی‌ده سارت‌لرني تاجیک و اتراک (تورک‌لر) بیلن قاریشتیرمه‌یدي؛ اَیري آله‌ه دي. او شونده‌ی یازه‌دي: جلگه‌سی‌ده و توز (تېکیس یېر) لریده اتراک و ایماق و اعراب‌دور. شهری‌ده و بعضي کېنت‌لری‌ده سارت (اۉزبېک‌لر) دور. ینه بعضي کېنت‌لری‌ده و ولایتی‌ده پشه‌یي، پراجي، گبري، بره‌کي و افغان (پشتون) دور(BN.120). اوشبو ولایت‌ده فارسي، تورکي، مۉغولي، هندي، افغاني (پشتو)، فارسي، پراجي، گبري، بره‌کي، لغماني. مونچه مختلف قوم و مُغایر الفاظ معلوم اېمَس- کیم، هېچ ولایت‌ده بۉلغه‌ی (اۉشه جایده).

«بابُرنامه» دن آلینگن مثال‌لرگه اعتبار بېریلسه، مؤلف کابل ولایتی‌ده‌گي خلقلرنینگ تیلي تۉغريسیده معلومات بېرر اېکن، سارت یاکه تاجیک تیلیني اېسله‌مه‌یدي، او عربي، فارسي، تورکي، موغولي و باشقه تیل‌لرني اېسله‌یدي، خلاص. ینه بابُر مرغیلان اېلیني هم سارت‌لر دېب اته‌یدي. چمه‌سي، مرغیلان‌لیک سارت‌لر دېیلگنده اوسته‌چی‌لیک بیلن شغلله‌نووچي (اۉتراق حیات کېچیرووچي) طایفه کۉزده توتیلگن کۉرینه‌دي. بولردن انگله‌شیله‌دی‌که، سارت اتَمه‌سي اۉشه چاغ‌لر هم فارسي، هم تورکي تیللي اۉتراق، شهر اهالی‌سی‌گه نسبتاً قۉللـه‌نیلگن.

محمّد صالح هم «شیباني نامه» سی‌ده سمرقند ني تعریفلَب، اونینگ خلقیني سارت دېب تیلگه آله‌دي: سارت‌لر عصرو زبون بۉلدیلر (ŠN.125). بو اۉرین‌ده هم سارت اتَمه‌سي اۉتراق، شهر اېلی‌گه نسبتاً قۉللـه‌نیلگن. اون ییتینچی عصر تاریخچي‌سي ابوالغازي اثرلریده هم سارت اتَمه‌سي بار.

شونینگدېک، 19 عصر قۉقان تاریخچی‌لری‌نینگ اثرلری‌ده-ده بو آت تېز- تېز اوچره‌ب توره‌دي. بو کېزلر 13 عصرده اۉرته آسیاگه کېلیب اۉرنَشگن اۉزبېک قومی‌دن باشقه توب اهالي (تورکي و تاجیک‌لر) سارت دېیلگن. چمه‌سي، شو سبب بۉلیب، 19 عصرنینگ ایککینچي یرمی‌ده روس تیلشناس‌لري اۉز گرامه تیکه‌لریده اۉزبېک تیلیني سارت تیلي (сартовский язык) دېب اته‌گنلر.

اېندي اۉزبېک اتَمه‌سي تۉغریسیده ایککي آغیز. بو اتَمه‌نینگ کېلیب چیقیشيني تورلیچه تلقین قیله‌دیلر. بعضي عالِملر بو اتَمه‌ني آلتین اۉرده خاني اۉزبېک‌نینگ (1312–1342) آتی‌گه باغله‌یدی‌لر. اولرنینگ فکریچه، اۉزبېک‌خان قره‌ماغی‌ده گي اولوس کېینچه‌لیک اۉزبېک آتیني آلگن. باشقه بیر عالِملر بو قره‌شني قۉللـه‌مه‌یدی‌لر. اولرنینگ تأکیدلشیچه، 14-15 عصرلرده آق اۉرده‌ده‌گي تورک- مۉغول قوم‌لري شو آت بیلن یوریتیلگن. اۉزبېک‌خان اېسه کۉک اۉرده‌نینگ خاني بۉلیب، اۉزبېک قوم‌لري اونگه بۉیسونمه‌گن‌لر. قره‌نگ: Аҳмедов 1992,10–11

اۉزبېک اتَمه‌سي 13-14 عصرلرده یره‌تیلگن فارسچه و عربچه منبعلرده (جمله‌دن، جوویني، رشیدالدین، خاند امیر و باشقه‌لرنینگ عصرلریده) هم اوچره‌یدي. اولرده بو اتَمه دشتِ قیپچاق‌ده یشاوچي تورک-مۉغول قومی‌گه نسبتاً قۉللـه‌نیلگن. حتّی اَیریم منبعلرده تۉخته‌میش‌نینگ اۉزبېک خاني اېکنلیگی‌گه اشاره بار ( قره‌نگ: اۉشه جای و کېینگي بېتلرده).

کېینگي دَور منبعلری‌نینگ گوواه‌لیک بېروویچه، بو اتَمه‌نینگ معناسي کېنگه‌ییب، اوروغ‌لر اویوشمه‌سیني هم انگلَته باشله‌گن. چنانچه، مسعود ابن عثمان کۉهِستاني‌نینگ یازیشیچه، اۉزبېک‌لرنینگ ترکیبی‌گه ییگیرمه‌دن آرتیق تورک-مۉغول قوم‌لري کیرگن. یاکه رۉزبېکه خان (16 عصر) اۉزبېک‌لرنینگ اوچ طایفه‌دن عبارت اېکنیني تأکیدله‌یدي: اولر شیبان اولوسی‌گه قره‌شلي برچه قبیله‌لر، قازاق‌لر و مَنغیت‌لردیر. (Аҳмедов 1992,13–14)

کېینچه‌لیک دشتِ قیپچاق‌ده‌گي اۉزبېک‌لر اویوشمه‌سی‌گه کیرگن قوم‌لرنینگ معیین قِسمي اۉشه یېرده‌گي قازاق، قاره قلپاق، باشقیرد و باشقه ترکیبی‌گه قۉشیلیب کېتگن‌لر. معیین قِسمي شیباني‌خان قۉشیني بیلن بیرگه اۉرته آسیاگه کیریب کېله باشله‌دی‌لر و شو یېرده تورغون یشه‌ب قالدی‌لر. شیباني‌خان چېریگي‌نینگ کتته قِسمي هم اۉزبېک‌لردن اېدي.

اون اوچینچی عصرگه قدر ماوراءالنهر و خراسان تورک‌لري اۉزلریني اۉزبېک دېمه‌گن‌لر. باره- باره بو اۉلکه‌گه کېلیب اۉرنه‌شگن اۉزبېک‌لرنینگ موقعي آرته باره‌دي؛ دولت باشقرووي هم کۉپراق شولرنینگ قۉلی‌گه اۉته باشله‌یدي. انه شونده‌ی تاریخي جریان تأثیريده یېرلي تورک‌لر هم اۉزبېک دېب اته‌له باشله‌دي. شونیسي دقّت‌گه سزوارکه، کېلیب اۉرنه‌شگن قوم‌لر بورون قه‌یسي اوروغ- قبیله‌گه تېگیشلي بۉلسه‌لر، کېینچه‌لیک هم، حتّی 20 عصر باشلریگچه اجدادي- قبیله‌وي بۉلینیش- بېلگی‌لریني سقلَب کېلدی‌لر.

یقین- یقین‌گچه اۉزبېک‌لر آره‌سیده «قۉنغیرات اوروغي»، «نَیمان اوروغي»، «مَنغیت اوروغي» سینگري آت‌لرنینگ سقله‌نیب کېلگن‌لیگي بې‌چیز اېمَس.

یوقاریده‌گي معلومآت‌لردن حاضرگي اۉزبېک خلقي 14 یوزییللیک‌ده دشتِ قیپچاق‌ده یوزه‌گه کېلگن، دېگن مطلقا غیرعلمي خلاصه کېلیب چیقمَس‌لیگي کېره‌ک. اۉرته آسیاده قدیم‌دن یشه‌ب کېلگن تورکي توب اهالي حاضرگي اۉزبېک خلقي‌نینگ آته- بابالری‌دیر. دشتِ قیپچاق‌دن «اۉزبېک» ناميني آلگن قوم‌نینگ کېلیب اۉرنه‌شیشي حاضرگي اۉزبېک‌لرنینگ تۉلیق ترکیب تاپیشیده گي کېینگي باسقیچ‌لردن بیري خلاص. اولرگه قدر یېرلي تورکي خلق باشقه آت‌لر بیلن اته‌لر اېدي. حاضرگي آتیني اېسه، کېینچه‌لیک، اۉزلریگه کېلیب قۉشیلگن اۉزبېک‌لردن آلدی‌لر. دېمک، اتَمه تاریخي خلق تاریخی‌گه تېنگ اېمَس.

شو اۉرینده تأکیدلش کېره‌ک، حاضرگي اۉزبېک‌لرنینگ شکلله‌نووی‌ده دشتِ قیپچاق‌دن کېلگن تورکي اولوس‌نینگ تأثیریني مطلق انکار اېتیب هم بۉلمه‌یدي. حاضرگي اۉزبېک خلقي اوزاق تاریخي ترقّیات تأثیریده، تورلي اېلت-اوروغ‌لرنینگ بیریکوویدن تشکیل تاپگن. بوني اۉزبېک شېوه‌لری‌نینگ اۉته خیلمه-خیل‌لیگی‌ده هم کۉریش ممکن.

اۉزبېک اتَمه‌سي اېتنونیم (قوم، اولوس) etnonim صفتی‌ده 14 عصردن باشلَب قۉللـه‌نیلگن بۉلسه-ده، تیل‌گه نسبتاً کېچ عمل قیلگن. چنانچه، اۉشه کېزلر اۉزبېک قومي‌نینگ شېوه‌سي اۉزبېک تیلي اېمَس، تورکي، قیپچاق تیلي دېب اته‌لگن. قیپچاق شېوه‌لري کېینچه‌لیک حاضرگي تیلشناس‌لیگی‌میزده «اېسکي اۉزبېک ادبي تیلي» دېب اته‌له یاتگن یازمه تیل‌گه هم تأثیر اېته باشله‌گن. لېکن او اېسکي اۉزبېک ادبي تیلي‌نینگ تَیَنچ دیالکتی‌گه اَیله‌نگن اېمَس. یعني ادبي تیل سیتواَتسیه‌سیده (وضعیتی‌ده، حالی‌ده) situatsiyasida کېین قۉشیلگن اولوس‌نینگ دیالکتي او قدر حل اېتووچي اۉرینگه کۉتَریله آلگني یۉق. چونکه بو دَور ماوارءالنهر و خراسان ادبي محیطی‌ده قدیمگي و اېسکي تورکي ادبي تیل عنعنه‌لري و تأثیري استووار اېدي. بنابرین، 13-16 یوزییللیکلرده‌گي کلاسیک ادبي تیل («چغتای تورکی‌سي») شو عنعنه تأثیریده شکلله‌نگن. اۉزبېک ادبي تیلي‌نینگ کېینگي دَورلرده‌گي ترقّیاتي هم بې‌واسطه عیني ادبي تیل دوامی‌ده توره‌دي. بو تدریجي جریان‌ني 17 عصردن 20 عصر باشلریگچه یشه‌ب اۉتگن ابوالغازي، مشرب، آگهي، مُقیمي فُرقت، و باشقه اۉنلَب ممتاز ادبیّاتی‌میز نماینده‌لري‌نینگ اثرلري تیلی‌ده یققال کوزه‌تیش ممکن.

خلاصه قیلیب اَیتگنده، اۉزبېک تیلي جوده اوزاق تاریخ‌گه اېگه بۉلیب، اونینگ حاضرگي آتي تیل تاریخی‌ني اۉزیده توگَل عکس اېتتیرمه‌یدي. خوددي شونده‌ی حالني باشقه تورکي (مثلاً، اویغور، قازاق و باشقه) تیل‌لرده هم کوزه‌ته‌میز. بو حادثه تورکي تیل‌لرنینگ، شولر قطاري، اۉزبېک تیلی‌نینگ اۉته مرکّب جریان‌ني باسیب اۉتگنی‌دن دلالت بېره‌دي.

اۉزبېک‌لر حاضرگي آتیني کېینچه‌لیک قبول قیلدي و اوزاق عصرلي تیلی‌ني هم شونده‌ی اته‌ی باشله‌دي. بونگه قدر اۉزبېک تیلي تورکچه، تورکي تیلي، تورکي، چغتای تیلي و باشقه نام‌لر بیلن اَته‌لب کېلینگن.

ماخذ: «تورکي تیل تاریخي» آتلي کتاب

یازووچی: پروفیسور قاسم جان صادق‌اف

الفبا اۉگیرووچي: بسم الله توراني