هـر بـيـر تيل‌ده نطقنی جاذبه‌لی، تأثيرلی چيقيشی اوچون خذمت قيله‌‌دیگن عباره‌‌‌‌لر موجود. او‌لرنی اروپا عـالـم‌لـری فـرازيولوگيزم دېب اته‌‌یدي‌لر. بونده‌‌ی بيريكمه‌‌لر فكرنی ايخچم، آبرزلی، لونده افا‌ده‌‌لشگه ياردم بېره‌دی. افـغـانـسـتـان‌ده‌گـی اۉزبـېـك‌لـر نـطـقيـده ايـشلـه‌تـيـلـه‌ديگن بونده‌ی عباره‌‌لر يوقاريده‌گی فكرنی تصديقله‌‌یدی: قروت اېزماق- كۉپ گپيرماق، شاخ چيقرماق- مغرور بۉلماق، سوت‌‌دن آق، سوودن تينيق- جو‌ده پاكيزه، گيلَمينی ييغماق- ايشينی ييغيشتيرماق، سووگه سويَنماق- اساس‌‌سيز نرسه‌‌گه ايشانماق.

عالم و يازووچی محمد حليم يارقين كۉپ ييل‌لر دوامي‌ده شمالی افغانستان، اينيقسه سرپل، جوزجان و بلخ ولايت‌لری‌ده يشاووچی اۉزبېك‌لر تيلي‌ده ايشله‌تيله‌دیگن مجازی بيريكمه‌‌لرنی ييغيب تهران (ايران) ‌ده لغت حالي‌ده نشر اېتدی. «اۉزبېك تيلی فرازيولوژيك سۉزليگی» ‌ده جمع (۳۰۰۰) گه يقين كۉچمه معنا‌ده‌گی بيريكمه‌‌لر ييغيلگن. كتاب ايكّی قِسم‌‌دن عبارت:

ـ۱. كيريش (۲۰-۵ بېت‌لر)؛

ـ۲. لغت (۴۳۸-۲۱ بېت‌لر).

كيريش قسمي‌ده عالم اوشبو لغتنی تيارلش‌ده اۉزبېك و تورك عالم‌لری‌نينگ بو ساحه‌ده‌گی يوتوق‌لريدن اونوملی فايده‌لنگن‌ليگينی ممنونيت بيلن قيد اېته‌دی. عباره‌‌لر لغت‌گه عرب الفباسی بۉييچه جايلشتيريلگن. مينگ ييل‌لر دوامي‌ده خلق‌نينگ عُرف-عادت، رسم-رسوم‌لری دوامي‌ده شكللنگن بونده‌ی خلقانه بيريكمه‌‌لر خصوصيتي‌دن كېليب چيقيب، ايريم حرف‌لرگه كۉپ (مثلاً «ب» حرفي‌گه ۴۳ بېت) ايريم‌لريگه كم (مثلاً «ط» حرفيگه ۳ بېت) جای اجره‌‌تيلگن. لغت مقاله‌سی سا‌ده توزيلگن. ايضاحلنه‌‌یاتگن عباره اول عربی، سۉنگره لاتين يازووي‌ده بېريلگن. بيريكمه‌ معناسی و مثال‌لر عرب يازووي‌ده يازيلگن. اۉزبېكستان و افغانستان‌ده‌‌گی اۉزبېك عباره‌‌لرينی اۉز ارا قياسلش نتيجه‌‌سی‌ده او‌لرنی اوچ گروه‌‌گه بۉليش ممكن:

بيرينچی گروه‌‌نی اۉزبېكستان و افغانستان اۉزبېك‌لری تيلي‌ده ايشله‌تيله‌ديگن مشترك عباره‌‌لر تشكيل قيله‌دی. اۉزبېكچه تاغنی تلقان قيلماق- افغانستان اۉزبېك‌لريده تاغدی تلقان قيلماق- يۉق قيلماق؛ اۉزبېكچه ايگينه بيلن قودوق قازماق- افغانستان اۉزبېك‌لريده ايگينه مينن قودوق قازماق- (توركيه تورك‌لريده ايغنهِ ايلهِ كويو كزمك)- مشقتلی محنت قيلماق.

ايكينچی گروه‌‌گه افغانستان اۉزبېك‌لری و تاجيك‌لر ايشلته‌ديگن عباره‌‌لر كيره‌دی: حسن غمكش- دايم غم بيلن يورووچی، جن و بسم الله- بير-بيرينی اوچره‌‌ته‌آلمه‌یديگن و قرشی آدم‌لر حقيده.

اوچينچی گروه‌‌گه افغانستان اۉزبېك‌لری تيلي‌ده ايشله‌‌تيله‌‌ديگن عباره‌‌لر كيره‌دی: بالا كېتماق- اۉغيرله‌ماق؛ چارپای قيلماق- اۉيلنتيرماق؛ قوتره‌گن كوچيك- آلغير، همه‌‌گه تشلنه‌‌‌ديگن.

بو‌لردن باشقه لغت‌ده ايكّی تيل‌ده ايكّی معنا‌ده ايشله‌‌تيله‌‌ديگن بيريكمه‌‌‌لر هم اوچره‌یدی. وداع قيلماق او‌لر‌ده خيرلشماق، بيز‌ده وداعلشماق، تاققه چيقماق بيز‌ده عادی بيريكمه، او‌لر‌ده مجازی حكومت‌‌دن ناراض بۉلماق، مخالف و ياغی بۉلماق معناسيده ايشله‌تيله‌دی. افغانستان‌ده‌گی اۉزبېك‌لر ياقه‌سی ييرتوق‌‌نی بيچاره و جبرلنگن معناسي‌ده‌گی، بيز اېسه عادی بيريكمه صفتيده ايشلته‌میز.

محمد حليم يارقين عباره‌لرنينگ همه معنا‌لرينی بېريش‌گه حركت قيلگن. سوبوتي‌گه سوو قويماق‌نی ايكّی معناسينی قيد اېتگن: ۱. قتّيق تنبيه بېرماق؛ ۲. قيينه‌ماق، عذابله‌ماق.

در آلماق‌نينگ اوچ معناليگينی تأكيدله‌گن: ۱. كويماق؛ ۲. حسرتلنماق؛ ۳. قتيق غضبلنماق.

لغت‌ده ايريم بيريكمه‌‌لرگه حتی تۉرت يا بېش معنا هم بېريلگن. عالم عباره معنا‌لريگه مثال‌لرنی كۉپراق آغزه‌كی نطق‌دن آلگن گپ كۉتره‌آلمه‌یديگن معناسيده‌گی سِركه‌سی سوو كۉترمه‌یدی عباره‌سیگه قوييده‌گی مثال‌نی كېلتيره‌دی: نيمه قيلَر اېدينگ گپريب. سِركه‌سی سوو كۉترالمه‌گنينی بيلمَس ميدينگ؟! طالع‌سيز، بد قدم معناسيده‌گی قوروق اياق عباره‌سیگه قوييده‌گی جمله مثال صفتيده كېلتيريلگن: شېريگيز قوروق ايق اېكن. قۉشيلگنيدن بېری فقط ضرر قيلماق‌ده ميز.

بيرينچی مرته چاپ اېتيلگن اوشبو لغت كېلگوسيده تۉلديريليب، نشر قيلينيشی‌گه ايشانه‌ميز. ايكّينچی نشريده عالم قوييده‌گی مسأله‌‌لرگه اعتبار بېرسه يخشی بۉ‌لر اېدی:

ـ۱. لغت‌ده ‌گی املاوی خطا‌لرگه؛

ـ۲. مثال‌لر كۉپراق بديعی ادبيات‌لردن آلينسه.

كتاب بېلگي‌لری:

* اثر آتی: اۉزبېك تيلی فرازيولوژيك سۉزليگی

* مؤلف و تۉپلاوچی: يارقين، محد حليم

* نشر اېتووچی: خراسان انتشارات مؤسسه سی

* باسيلگن ييلی: كۉكلم 1392/2013 م.

* باسيلگن يېری: تهران (ايران)-كابل

* تيراژی: 1000

* عباره ‌لر سانی: 2918 ته

* كتاب بيچيمی: وزيری

* كتاب بېت‌لری: 438