.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
اۉچمس ایزلر: تـاریـخـدن معلـوم بۉلـیـشـیچه، افـغـانستان- تورکی خلقلرنینگ قدیمی و تأریخی وطنی حسـابلَنه‌دی. افـغـانـسـتان دېـگـن سـیاسی- جغرافی حدود اۉرته گه کېلمسدن آلدین بو یورتده، تورکی سلاله‌لـر اوزون ییـلـلـر بیرین- کېتین حُـکـم سـوریب کـېـلگن‌لر. میلاددن آلدین هون‌لر، کوشانی‌لر و اوندن کېیین یفتلی‌لر (هفتالیت‌لر) سلطنت قوریب، بویوک مدنیت یره‌تیب، اۉزلریدن اۉچمس ایز قـالـدیـریـشگن. شـونینگدېک، رتبیل شاهلر، کابل شاهلر، قرلوق شاهلر، قاره خانی‌لر، غزنوی‌لر، سلجوقی‌لر، موغول‌لر، تیموری‌لر، بابر و اۉنینگ اولاده‌لری، شایبانی‌لر، افشاری‌لر، اشتر خانی‌لر و نـهـایـت جـنـوبـی تـورکـستان اۉزبـیـک خانـلـیکلری (خلم خانلیگی، بلخ خانلیگی، آقچه خانلیگی، سرپل خانلیگی، شبرغان خانلیگی، اندخوی خانلیگی، میمنه خانلیگی) سیاسی سلاله‌لر صفتیده حکمرانلیک قیلیب کېلدی‌لر.
اِیوریلیشلرده‌گی اۉزلیگ: حاضرگی کونده هم افغانستان اهالیسی‌نینگ سلماقلی قسمینی کېلیب چیقیشی تورکی خلقلرگه منسوب بۉلگن اهالی جمله‌دن: اۉزبیکلر، تورکمن‌لر، قیرغیزلر، قرلوق‌لر، افشارلر، قیزیل باش‌لر، ایماق‌لر، هزاره‌لر، تېموری‌لر و شیبانی‌لر؛ شونینگدیک، افغانله‌شگن تورکی قوملر: غوری، فیروز کوهی، جمشیدی، تایمنی، چهار ایماق، خلچ، و باشقه‌لر تشکیل اېته‌دی. اوشبو اِتنیک گروه‌لردن آخرگی‌لری تورلی اجتماعی و سیاسی عامللر سبب اۉتگن دورلرده اۉز تیل‌لرینی یوقاتیب، پشتو و دری تیللریده سۉزله‌شیشگه مجبور بۉلگن‌لر. بولر آره سیدن فقط اۉزبیکلر، تورکمن‌لر همده قیرغیزلرگینه اۉز تیللریده گپیره آلیش و بیرقَدَر یازیشنی سقله‌ب قاله آلیشگن. مثال اوچون غوربند(1) تورکلری‌نینگ اېنگ کتّه قسمی اۉز آنه تیل‌لرینی الّه‌قچان یوقاتیب بۉلگن‌لر، قالگن‌لری هم بو جریان‌نی اۉز باشیدن اۉتب کېلماقده‌لر. باشقه تاماندن، تیل‌لرینی بوتونلی یوقاتگن قوم صفتیده هزار‌ه‌لرنی یقّال مثال قیلیب کۉرسه‌تیب اۉتیش ممکن. بوگونگی کونده اولر اۉزلریگه خاص لهجه‌ده فارس- دری تیلیده سۉزلشه‌دی‌لر. هزاره شیوه‌سیده شونچه که، سېزی‌لرلی مقدارده تورکی- موغولچه سۉزلر سقله‌نیب قالگن.
یقین اۉتمیشدن سۉز آچه‌دیگن بۉلسک، بوندن تخمینن بیر عصر آلدین پایتخت کابل‌دن افغانستاننینگ جنوبی هلمند ولایتی‌گه بدرغه قیلینگن اتنیک اۉزبیکلرنینگ کتّه بیر قسمی افغان/پشتو همده فارس تیلیده گپله‌شیش‌گه محکوم قیلینگنی معلوم. بولر عین حالده افغانله‌شگن یاکه، تاجیکله‌شیب قالیشگن. تورکی اتنیک قتلم گه نسبتن جوده- جوده ناروا بۉلگنی کۉپچیلیککه آیینه‌دېک عیان. گپیریلگن مسأله تاریخچی‌لر تامانیدن آبدان اۉرگنیلیشی لازم دېب اۉیله‌یمیز.
تیل بۉلمسه، اېل بۉلمَس: افـغـانـسـتان مـوجود چـېـگـره‌لـری بیلـن میلادی 1747 نچی ییلده مملکت اۉله‌راق منـطـقـه خریطه‌سـیـده پـیـدا بـۉلـدی. یـعـنـی نـادر افـشارنینگ اۉلیـمیدن کېیین، حاکمیت اوغان درّانی‌لری قۉلیگه اۉتیشی بیلن بو یورت رسمی مملکت صفتیده شکللنه باشله‌دی. باشقه آز سانلی و حتا اۉزبیکلرگه اۉخشه‌گن کۉپ سانلی خلق و ایلتلرنی قیسیب، صحنه‌دن چیقریب یوباریش حسابیگه اوغان حکمرانلیگی مستحکم‌لندی. قنچه ظلم و تاپته‌لیشگه دوچ کېلمه‌سین استیلاچی افغان‌لر اۉزبیکلرنی بوتونلی یۉق قیله‌آلمه‌دی‌لر. باشیگه کېلگن بلاـ قضالرگه قره‌می، اۉزبیک تیلی اۉزبیک خلقی‌نینگ سېوملی تیلی بۉلیب قاله بېردی. در واقع اۉزبېک تیلی افغانستاننینگ تورکی خلقلر حیات کېچیره‌دیگن حدودلریده، بدخشاندن آلیب هرات گه چه بۉلگن کېنگلیک‌لرده اۉزینی نمایان قیلیب کېلدی. عامّه خلق آره‌سیده اۉزبیک تیلی متن‌سیز بیر شکلده یشه‌ب قاله آلدی. متن‌سیز دېییشیمیزنینگ سببی افغانستان بۉیلب بو تیلده کۉزگه کۉرینرلی ادبی اثرلر یره‌تیلمه‌دی. اۉزبیک خلقی ضیالی سیز قاره خلق صفتیده هیچ بیر حمایه‌سیز اۉز تیل‌لرینی شو بوگونگه‌چه آغیزلریده اوشله‌ب توره آلدی. مکتب، مدرسه کۉرگن‌لر، اۉقیمیشلی‌لر اۉزبیک تیلینی حمایه قیلیش بیر یاقده تورسین، کۉپراق بیلیب- بیلمَی اونی بوزیشگه اۉتدی‌لر.
کوچلی تیلدن کوچلی ادبیات توغیله‌دی: بیر زمان‌لر خراسان ادبی حوزه‌سیده گورکیره‌‌ب رواجلنگن اۉزبیک تیلی اساسیده اولکن ادبیّات یوزه گه کېلدی. اۉزبېک ادبیاتی تأریخی‌نینگ اېنگ قیمتلی ادبی اثرلری حاضرگی افغانستان یا قدیمگی جنوبی تورکستان‌ده ایجاد اېتیلدی. مولانا لطفی، آتایی بلخی، امیرالکلام علیشیر نوایی، سلطان حسین بایقرا، ظهیرالدین محمّد بابر و باشقه‌لر اۉز ادبی میراثی‌نینگ کتّه قسمینی شو حدودده ایجاد اېتدی‌لر.
تیموری‌لر حاکمیتی دَوری اینیقسه، علیشیر نوایی یشه‌گن ییل‌لر اۉزبېک ادبیاتی تا‌ریخی‌نینگ آلتین دوری سنه‌له‌دی. بو ییللرده سۉز ملکی‌نینگ سلطانی اولوغ نوایی اۉزی‌نینگ بی بها ادبی خزینه‌سینی یره‌تدی، در واقع اوشبو دَور اوزبیک ادبیاتی تاریخیده اۉزبېک ادبی تیلی‌نینگ شکللنیشی اوچون مهم دَور حسابلنه‌دی. شوندن کېیین ادبیّاتیمیز بوتونلَی زوالگه یوز توتگنی اچینرلی بیر حال البته. بونگه نوایی و بابر زمانیده وجودگه کېلگن ادبی محیط‌نینگ آره‌دن کۉتریلیشی و اوندن سۉنگ اۉزبېک ادبی محیطی شکللنیشی اوچون لازم شرطلر یره‌تیلمه‌گنی اساسی سبب حسابلنه‌دی.
افغانستان شمال ولایتلری بوتونلَی کابل سلطنتی تامانیدن ضبط اېتیلگندن سۉنگ اۉزبېک تیلی جدی روشده کم سیتیله باشله‌دی. در واقع بو تیل اۉز یوقاری‌لیگیدن قویی سَری توشیب، سۉزلاوچی‌لری تامانیدن خاندان‌لر و قیشلاقلر سطحیده، کونده‌لیک معیشی تیلگه ایله‌نیب قالدی. اۉشنده، اۉزبیکلر فرزندلری مکتبلر و تعلیم درگاهلریده فارس و یا پشتو تیلیده اۉقیتی‌لردی، اۉزبیکلر حکومت اداره‌لری و مکتبلرده اۉزبېک تیلیده سۉزلش حقوقی گه اېگه بۉلمه‌ی قالدی‌لر. روایت قیلیشلریچه میمنه شهری مکتب لریدن بیریده اۉزبېک تیلیده گپیرگن بیر اۉزبېک اۉقیتوچی مکتب اداره‌سی تامانیدن جریمه گه تارتیلگن.
اۉزبېک یازووچی و ایجادکارلری کۉپینچه فارس تیلیده یازگن‌لر. اۉزبېک تیلیده یازیلگن شعرلرنی مطبوعاتده همده کتاب شکلیده چاپ اېتیش منع اېتیلگن. بو ییللرده اۉزبیکلر آره‌سیده نوایی خوانلیک، مشربخوانلیک، یسّوی خوانلیک بۉلیب تورردی. صوفی الله یار، هویدا و باشقه‌لر اثرلری خصوصی شکلده اۉزبیکلر حیات کېچیره‌دیگن قیشلاقلر مسجدلریده اماملر تامانیدن اۉقیتیلگن خلاص.
اۉرنی کېلگنده شونی هم ایتیب اۉتیش کېره‌ک که، سابق قرال محمد ظاهر حاکمیتی دوریده افغانستان ملی مجلسی‌نینگ اۉزبېک وکیللری: ابوالخیر خیری، نظر محمد نوا همده عبدالکریم نزیهی جلوه کبی اۉزبېک ضیالی‌لر کوره‌شی و تشبثی نتیجه‌سیده ایلک بار افغانستان رادیوسیده اۉزبېک و تورکمن تیللریده اېشیتتیریشلر باشله‌ندی. هر کون یریم ساعت اطرافیده یایینلنه‌دیگن بو اېشیتتیریشلر محمد ظاهر شاه نینگ عمکی بچه‌سی محمد داوود باشچیلیگیده عملگه آشیریلگن بیر حربی تۉنتریشدن کېیین توخته تیلدی. بو احوال میلادی 1987 ییل‌نینگ اۉرته‌لریگه چه دوام اېتدی.
قَیته جانله‌نیش: اوشبو سنه‌نینگ اپریل آییده مسکوگه طرفدار افغانستان خلق دموکراتیک حزبی‌نینگ حربی منصبدارلری بۉلمیش قیزیللر بیر حربی تۉنتریش قیلیب، محمد داوود حاکمیتی‌نی آغدریب، حاکمیت‌نی قۉلگه آلدی‌لر. شوندن باشله‌ب ینه اۉزبیک و تورکمن تیللریده ایشیتتیریشلر قَیته یۉلگه قۉییلدی. اۉزبېک تیلیده «یولدوز» گزیته‌سی نشر اېتیلدی. جریده باشله‌نیشده، رحمتلی محمد امین اوچقون سۉنگره آیخان بیانی و عبدالله رویین‌لر تامانیدن باشقریلیب کېلیندی. در واقع کمونیستیک کۉز قره‌شده‌گی افغانستان خلق دموکراتیک حزبی‌نینگ 14 ییل‌لیک حاکمیتی دوریده اۉزبېک تیلیده مطبوعاتده مقاله‌لر و شعرلرنی نشر اېتیش همده کتابلرنی چاپ قیلیش‌لیککه رخصت بېریلدی. علیشیر نوایی‌نینگ «خمسه»سی (انچه ضعیف و خطالری کۉپ بۉلگن نسخه اساسیده آفست شکلیده)، مرحوم عبدالغفار بیانی همکارلیگیده همده «محبوب القلوب» اثری دوکتور محمد یعقوب واحدی جوزجانی تامانیدن نشر اېتیلدی. ظهیرالدین محمد بابر دیوانی همده نادره بېگم‌نینگ شعر دیوانی دوکتور شفیقه یارقین تشبثی نتیجه‌سیده باسیلدی.
انه‌شو دورده اۉزبیکلر فرزندلری‌نینگ اۉز آنه تیللریده تعلیم آلیشلری اوچون عملی قدملر تشله‌نگن اېدی. بیرینچی صنفدن تۉرتینچی صنف گه چه مکتب درسلیکلری اۉزبېک تیلیده نشر اېتیلیب اۉقیتیله‌باشله‌دی. بېشینچی صنفدن تۉقیزینچی صنف گه چه مکتب کتابلری تألیف اېتیلدی. پایتخت کابلده امیر علیشیر نوایی نامیده‌گی مدنی انجمن تشکیل اېتیلیب فعالیت گه باشله‌دی. شاعر داکتر عبدالسلام آثم مذکور انجمن باشلیغی اېتیب تعیینلنگن اېدی.
شو دَورده کابل عالی اۉقوو یورتی‌نینگ تیل و ادبیات فاکولته‌سی قاشیده اۉزبېک تیلی و ادبیاتی دیپارتمنتی تأسیس قیلیندی. اۉنله‌ب اۉزبېک طلبه‌لری بو دیپارتمنتده تحصیل آلدی‌لر. اولردن ایریملری حاضرگی کونده اۉزبېک تیلی و ادبیاتی دیپارتمنتلریده اۉزبېک تیلی و ادبیاتی اۉقیتوچی‌لری صفتیده درس بیره‌دی‌لر. ایریم اۉزبېکستانلیک استادلر جمله‌دن لاله‌خان و طلعت صالح‌اُفلر هم بو دیپارتمینتده اۉزبېک تیلی و ادبیاتیدن درس بېردی‌لر.
عینِ حالده اۉشه پیتلرده بیر قطار اۉزبېک یاشلری تاشکینت دولت بیلیم یورتیده اۉقیشگه قبول قیلینیب اۉزبېک تیلی و ادبیاتی متخصصلری صفتیده اوشبو درگاه‌نی بیتیرگن‌لر، اولردن عزیزالله آرال، خانم فوزیه آرال، نور الله آلتای، ذکر الله ایشانچ، خیر محمد چاووش، خانم زهرا، صابر عندلیب و باشقه‌لرنی اېسله‌ش ممکن.
افغانستانده کمونیستک توزومگه برهم بیریلگندن کېیین شمالی ولایتلر بۉیلب حاکمیت جنرال دوستم قۉلیگه اۉتدی. دوستم رهبرلیگیده‌گی افغانستان ملی اسلامی جنبشی نامیده حربی- سیاسی تشکیلات اکثریت اۉزبیکلر یشه‌یدیگن شمال ولایتلرده نظارت اۉرنه‌تدی، اوشبو حدودلرده نسبی آسایشته‌لیک برقرار اېدی. شمال ولایتلری مرکزی سنه‌لمیش مزارشریف شهری اۉزبیکلرنینگ مدنی فعالیتلری مرکزی گه ایله‌ندی. امیر علیشیر نوایی نامیده‌گی مدنی انجمن بو شهرده قیته اۉز فعالیتلرینی باشله‌دی. شمالده اۉزبېک تیلیده باسیله‌دیگن «یولدوز»، «یاغدو»، «قویاش» و «تۉغری یۉل» نامیده‌گی ژورناللر اۉز خواننده‌لری قۉلی گه یېتیب باردی. افغانستان ملی اسلامی جنبشی‌نینگ مرکزی نشری «ندای اسلام» و «ارمغان» همده «فاریاب» و «جوزجانان» گزیته‌لریده هم فارس تیلیده‌گی نشرلری یانیده اۉزبېک تیلیده یازیلگن مقاله‌لر و شعرلر نشر اېتی‌لردی. ایکّی- اوچ ییل دوامیده قطار کتابلر جمله‌دن «شجرۀ تراکمه»، «محبت نامه»، «اۉزبېک ادبیاتی فرهنگی»، «بابرمنگولیگی»، «میزان الاوزان»، «شاعرلر تذکره‌لری» همده اۉزبېک ایجادکارلری تۉپلملری باسیلیب چیقدی.
مزارشریف، میمنه و شبرغان شهرلریده محلی تلویزیون‌لر همده رادیولرده اۉزبېک تیلیده ینگی‌لیکلر همده خیلمه‌خیل برنامه‌لر یایینلَنر اېدی.
افغانستانده بوکونگه چه اۉزبېک تیلی قنده‌ی سقلنیب قالگن؟
اتنیک اۉزبیکلر افغانستان شمال ولایتلریدن کۉپراق فاریاب و تخارده زیچ یشه‌یدی‌لر. شونینگدېک، بدخشان، قندوز، بغلان، سمنگان، بلخ، جوزجان، سرپل، بادغیس و هرات ولایتلری اهالیسی‌نینگ معلوم قسمی اۉزبیک‌لردن عبارت. محلی اهالی آره‌سیده اۉزبېک تیلی فقط قیشلاقلرده تازه‌لیگیچه قالگن. بونگه قیشلاق اهالیسی‌نینگ بیر تاماندن سوادسیزلیگی و باشقه یاقدن بعضی یېرلرده اۉزبیکلرنینگ توتش و قَلین یشه‌ب کېله‌یاتگن‌لیکلری اساسی سبب بۉلگن.
اۉزبیک تیلیده کېسکین اۉزگریشلر جریانی اۉزبیکلرنینگ شهرلشیشی، سودا- ساتیق بیلن ایش کۉریشی، باشقه‌لر بیلن کېنگ علاقه گه کیریشی بیلن باغلیق. بو اۉزگریش اۉزبیک تیلی‌نینگ تۉغری رواجلنیشی‌گه اېمس بلکه، اونینگ بوزیلیشی گه آلیب کېلدی. اۉزبیکلر یشه‌یدیگن بیر قطار شهرلر مرکزلریده فارس تیلی عموم اوچون علاقه‌تیلی بۉلگنی باعث، بونده‌ی جای‌لرده توره‌دیگن اۉزبیکلر تیلی گه معین تأثیر اۉتکزگن، فارسچه سۉزلر بیزنینگ تیلیمیزگه کیریب کېلگن. همه‌دن اچینرلی‌سی بونده که، اۉقیمیشلی اۉزبیکلرنینگ کۉپچیلیگی اۉزبېک تیلینی فارس تیلی قاعده‌سی‌گه سالیب سۉزله‌یدی‌لر. اکثر حاللرده اۉزبیکلرنینگ سوادلی قتله‌می سۉزله‌گن گپ و جمله‌لری آخریده فقط بیته فعل اۉزبېکچه بۉله‌دی خلاص. اۉزبېک تیلیده یایینلنه‌دیگن رادیو تلویزیون‌لر سانی آزلیگی شونینگدېک مذکور عاموی اخبارات واسطه‌لری‌نینگ اۉزبېک تیلیده بېریله‌دیگن دستورلری تیلی صاف اۉزبېکچه بۉلمه‌گنی هم اوشبو مشکل‌نینگ دوام اېتیشیگه کۉمکچی بۉلگن.
اۉزبېک تیلی افغانستانده پشتو تیلیدن کۉپ تأثیرلنمه‌گن دېسک خطا قیلمه‌گن بۉله‌میز. بونینگ هم اۉزیگه خاص سببلری بار البته. بیرینچیدن اۉزبیکلر اتنیک پشتون‌لر بیلن قۉشنی بۉلیب یشه‌مه‌یدی‌لر، بعضی بیر جای‌لر اولر بیلن یقین یشه‌سه‌لر هم پشتو تیلی مملکت بۉیلب تورلی اېلتلر آره‌سیده معامله تیلی بۉلمه‌گنی اوچون اۉزبېک خلقی بو تیلنی اۉرگنیش گه رغبت کۉرستمه‌گن. اۉزبېک تیلی بیلن پشتو و فارس تیللری آره‌سیده‌گی تأثیر ایکّی یاقلمه بۉلگن. اۉز نوبتیده اۉزبیک تیلی‌نینگ دری و پشتو تیللریگه تأثیری بۉلگن.
اۉزبیک تیلی نینگ رواجلنمه‌ی قالگنی‌گه، کۉپ عامللر قطاری:ـ
ـ اوزاق دورلردن بېری اۉزبېک تیلی افغانستانده کم سیتیلیب کېلینگنی.
ـ اۉزبیکلر فرزندلری عصرلر دوامیده اۉز آنه تیللریده تعلیم آلیش حقوقیگه اېگه بۉلمه‌گنلیکلری.
ـ اۉزبېک کلاسیک ادبیاتلری نمونه‌لری اۉزبېک خلقی گه یېتکزیب بېریلمه‌گنی.
ـ تقریبن بیر عصر افغانستانلیک اۉزبیکلر دنیا اۉزبیکلری اینیقسه اۉزبېکستانلیک ملتداشلریدن اجره‌لیب یشه‌گن‌لیکلری و اولر آره‌سیده عمومن باردی کېلدی بۉلمه‌گنی، امودریانینگ ایکّی تامانیده یشه‌ب گېله‌دیگن بیر ملت‌نینگ بیر- بیریدن بیگانه بۉلیشلیککه مجبور اېتیلیشی؛ قاله وېرسه بیر- بیرلری‌نینگ تیلینی توشینمه‌یدیگن احوالگه چه هم آلیب کېلگن‌نی سنب کۉرسه‌تیش ممکن. بو وضعیت‌نینگ یوزه گه کېلیشی گه:
ـ دولت تامانیدن بو تیلگه اهمیت قره تیلمه‌گنی؛
ـ اېنگ مهمی اۉزبیکلر آره‌سیده اۉز تیللریگه نسبتن مسوولیت‌سیزلیکلری اساسی سببچی سنه‌له‌دی.
حاضرگی کونده افغانستانده اۉزبېک تیلی احوالی یخشی اېمس. افغانستان اۉزبیکلری تیلی نی بېگانه تیللر تأثیریدن قوتقریش و رواجلنتیریش اوچون جدی سعی و حرکتلر عملگه آشیریلمه‌گن تقدیرده کېله‌سی ییللرده گلوباللشوو جریانی تېزلشیشی نتیجه‌سیده بو تیل احوالی تاباره یامانلشه‌دی و آخر عاقبت اۉزبېک تیلی‌نینگ آسیانینگ بو قسمیده اۉلیش احتمالی موجود.
افغانستانده اۉزبېک تیلی لهجه‌لری: اۉزبېک تیلی افغانستانده لهجه‌لرگه بای. اۉزبېک تیلی‌نینگ اساسی لهجه‌لری یعنی قرلوق، اوغوز و قیپچاق لهجه‌لری‌نی اۉزبیکلر یشه‌یدتگن حدودلرده اوچره‌ته‌میز. قرلوق لهجه‌سیده سۉزله‌یدیگن اۉزبیکلر افغانستان شمالی حدودی‌نینگ اکثریت ولایتلری جمله‌دن بدخشان، تخار، قوندوز، بلخ، جوزجان، سرپل، فاریاب، بادغیس و هراتده یشه‌یدی‌لر. قیپچاق لهجه‌سیده سۉزلاوچی اۉزبیکلر اېسه کۉپینچه قوندوز، تخار، سمنگان، قسمن بلخ، سرپلده موجود. شونینگدېک جوزجان ولایتی همده فاریاب‌نینگ اندخوی حدودیده اوغوز لهجه‌سینی قۉلـله‌یدگن اۉزبیکلر یېرلیک اهالی‌نینگ بیر قسمینی تشکیل اېته‌دی‌لر. مملکتده اۉزبیکلر حیات کېچیره‌دیگن منطقه‌لر‌نینگ ایریم جای‌لریده بیر قیشلاق بیلن باشقه بیر قیشلاق اهالی‌سی لهجه‌لری ارا تفاوت‌لر کوزه‌تیله‌دی. بو در واقع مملکت اۉزبیکلری ارا لهجه‌لر کوپلیگی همده سقله‌نیب قالینگنیدن درک بېره‌دی.
هر حالده افغانستانده اۉزبېک لهجه‌لری هلی آچیلمه‌گن قۉریق. اۉزبېک خلقی دنیاسی‌نینگ بو قسمیده تیل ساحه‌سیده علمی ایش و تېکشیرو اۉتکزیلمه‌گن. ساحه متخصصلری کېچیکمسدن بو باره‌ده عملی قدملر تشله‌ماقلری درکار.
دموکراتیک دورده اۉزبېک تیلی وضعیتی: افغانستانده طالبان حاکمیتی 2001- ییلده آغدریلدی. اوندن سۉنگ غرب حمایتی بیلن وجودگه کېلگن دموکراتیک تیزیم جماعه‌ده قطار اصلاحاتلر کېلتیریش اوچون چاره‌لر کۉره باشله‌دی. 2003- ییلده افغانستاننینگ ینگی اساسی قانونی ایشله‌ب چیقیلدی و کوچگه کیریتیلدی. اوشبو قانون اساسیده افغانستان بۉیلب سۉز اېرکین‌لیگی، عاموی اخبارات واسطه‌لری‌نینگ اېرکین فعالیت آلیب باریشلری اوچون شرط- شرایط‌لر مهیا اېتیلدی. ایلک بار افغانستانده حیات کېچیره‌دیگن تورلی اېلتلر جمله‌دن اۉزبیکلر مملکت اهالیسی‌نی تشکیل اېته‌دیگن ملت‌نینگ اجره‌لمس بیر قسمی صفتیده تن آلینگن اېدی. شونینگدېک اۉزبېک تیلی کۉپچیلیک اۉزبیکلر یشه‌یدگن حدودلرده دولت تیلی اۉله‌راق رسمن تن آلیندی. مملکتده تورلی اېلتلر فرزندلریگه اۉز آنه تیللریده تعلیم آلیش حقوقی بېریلدی، عاموی اخبارات واسطه‌لریده هم تورلی تیللرده فعالیت آلیب باریش حقوقی کفالتلندی.
خۉش، بو شرایط‌دن اۉزبېک خلقی قنده‌ی فایده‌لندی؟
مملکت قانون‌لری اساسیده افغانستانلیک اۉزبیکلر اۉز تیللریده عاموی اخبارات واسطه‌لریدن فایده‌لنیش، کتابلر نشر اېتیش حقوقیگه اېگه بۉلدی‌لر. بیراق اۉتگن اۉن ییل دوامیده بو تۉغریده طلب گه جواب بېره‌آله‌دیگن درجه‌ده ایجابی ایشلر عملگه آشیریلمه‌دی دېسک مبالغه بۉلمه‌یدی. بونگه تورلی عامللر سبب. بیرینچیدن ملکه‌لی اۉزبېک یازووچی‌لری و ژورنالیستلری سانی‌نینگ اۉته آزلیگی، ایکّینچیدن افغانستانلیک اۉقیمیشلی اۉزبیکلر کۉپچیلیگی‌نینگ اۉزبېکچه سوادی یوقلیگی موجود وضعیت‌نینگ وجودگه کېلیشی گه سبب بۉلگن.
گرچند سۉنگی ییللرده افغانستان معارف وزیرلیگی اۉزبیکلر فرزندلری تعلیم آله‌دیگن مکتبلرده اۉزبېک تیلی و ادبیاتی درسلیگی‌نی اۉقیتیش اوچون عملی چاره‌لر کۉرگن. بیرینچی صنفدن آلیب تۉرتینچی صنف گه چه اۉزبېک تیلی و ادبیاتی درسلیکلری چاپ اېتیلگن، قالگن‌لری‌نینگ هم چاپ اېتیلیشی ایتیله‌دی. بیراق بو درسلیکلر یېترلی سانده نشر اېتیلمه‌گن. در واقع برچه اۉقووچی‌لرگه اۉزبېک تیلی و ادبیاتی درسلیکلری یېتکزیب بېریلمه‌گن.
عین حالده کېیینگی ییللرده اۉزبېک تیلیده اېشیتیریشلر بېره‌دیگن رادیولر همده خبر و تورلی کۉرستوولر یایینله‌یدیگن تلویزیون‌لر پیدا بۉلدی. بو آره‌ده اېگه‌سی اۉزبیکلر بۉلگن رادیولر و تلویزیون‌لر هم بار. عین حالده اۉزبېک تیلیده یایین وقتی اجره‌تگن، اساسن اۉزبیکلر گه قره‌شلی بۉلمه‌گن رادیولر و تلویزیون‌لر هم موجود. بونینگ اۉزی اۉزبیکلر و اۉزبېک تیلی‌نینگ افغانستان جماعه‌سیده‌گی اهمیتی‌نی کۉرسته‌دی.
معلوم که عاموی اخبارات واسطه‌لری تیل و ادبیات رواجی اوچون مهم رۉل اۉینه‌یدی. خۉش، سۉنگی ییللرده مېدیا افغانستانده اۉزبېک تیلی ترقیاتی اوچون قنچه رۉل اۉینه‌گن؟
بو سوالگه جواب اونچه هم ایجابی اېمس. چونکه افغانستانده اۉتمیشده اۉزبېک ادبی محیطی‌نینگ یوقلیگی همده ملکه‌لی اۉزبېک ادیبلر، تیلشناس‌لر و ژورنالیست‌لر فعالیت آلیب بارمه‌گنی عاموی اخبارات واسطه‌لری گه هم آز وقت ایچیده بو ساحه‌ده کتّه خذمت قیلیش گه امکان بېرمه‌گن. اۉزبېک تیلیده خبر و خیلمه‌خیل دستورلر بېره‌دیگن رادیولر و تلویزیون‌لرده فعالیت آلیب باره‌دیگن اۉزبېک ژورنالیستلرنینگ اۉزبېک تیلیده تیارلب تقدیم اېته‌دیگن خبرلر و برنامه‌لر تیلی بیری بیریدن فرق قیلیب توره‌دی. سۉنگی تۉرت ییل ایچیده اۉزبېک تیلیده یایین‌لر بېره‌‌باشله‌گن آریانا تلویزیونی‌نینگ اۉزبېکچه دستورلری تیلینی بیر مونچه اۉزبېک تیلی معیارلری گه مطابق دېسه بۉله‌دی. افسوس که مسأله‌نینگ تۉلیق حلّی اوچون مملکتده هر تامانلمه فعالیت آلیب باره‌دیگن علمی- مدنی مرکزلر هم موجود اېمس.
باسمه مطبوعات همده اۉزبېک تیلیده تألیف قیلینیب نشر اېتیلگن کتابلر تیلی هم قانیقرلی اېمس، بعضی بیر نشرلر و کتابلر بوندن مستثنا. مسأله‌‌نی شاشیلینچ بیر شکلده حل اېتیش اوچون ملکه‌لی و تجربه‌لی اۉزبېک تیلشناسلری و ادبیاتچی‌لری اشتراکیده اۉزبېک تیلی و ادبیاتی مرکزینی تشکیل اېتیشگه جدی احتیاج بار. بو مرکز افغانستان بۉیلب اۉزبېک مطبوعاتی گه یۉل یوریقلر و کۉرستمه‌لر بېریب باریشی کېره‌ک. عین حالده اۉزبېک تیلیده یایینلنه‌یدیگن عاموی اخبارات واسطه‌لری فعالیتی‌نی یقیندن کوزه‌تیب اولرنینگ خطالری‌نی تۉغریله‌ش اوچون علمی ییغین‌لر اۉتکزیشی لازم، شونینگدېک اۉزبېک ژورنالیستلرنی متصل روشده اۉرگتیب باریش گه جدی احتیاج سېزیله‌دی. بونده‌ی بیر مهم لایحه‌نی اۉزبېک تیلی و مدنیتی‌نی حمایت اېته‌دیگن خلق ارا تشکیلاتلر جمله‌دن اۉزبېکستان دولتی هر بیر جهتدن اینیقسه مالیوی تاماندن تأمینلب توریشی درکار.
افغانستان بیلیم یورتلری چارچوبه‌سیده فعالیت آلیب باره‌دیگن اۉزبېک تیلی و ادبیاتی دیپارتمنتلریده ملکه‌لی استادلر سانی آزلیگی هم موجود معمانینگ باشقه بیر عاملی سنه‌له‌دی. چونکه، اوشبو دیپارتمنتلر‌نی بیتیریب چیقه‌دیگن طلبه‌لر اۉزبېک تیلی نی علمی روشده اۉرگنه آلمه‌یدی‌لر. اولرنینگ مکتب دوریده اۉزبېک تیلیده اۉقیتیلمه‌گنلیکلری هم عالی تعلیمات دوریده ملکه آشیره‌آلمس لیکلری‌نینگ باشقه بیر عاملی سنه‌له‌دی.
هر حالده سۉنگی چاغلرده افغانستانلیک اۉزبېک یاشلر آره‌سیده اۉز آنه تیللریده اۉقیش و یازیشگه قیزیقیش درجه‌سی آرتیب بارماقده. بو نرسه‌نی اجتماعی ترماقلر اینیقسه فیس بوکده کوزه‌تیش ممکن. بیراق، ایتیب اۉتیلگن مشکلنی به تمام حل اېتیش اوچون قۉشنی اۉزبېکستان‌نینگ اوزاق مدتلی یاردمی‌گه جدی احتیاج سېزیله‌دی. اۉزبېکستان دولتی افغانستان بیلیم یورتلریده فعالیت آلیب باره‌دیگن اۉزبېک تیلی و ادبیاتی دیپارتمنت‌لری‌نی هر تامانلَمه حمایت اېتیشی ضرور. اۉزبېک اۉقیتوچی‌لرنی اۉزبېک تیلی و ادبیاتی ساحه‌سیده اۉزبېکستان بیلیم درگاهلریده اۉقیتیش اوچون زمین یره‌تیش همده اۉزبېکستانلیک تیلشناس و ادبیاتشناس استاذلرنی افغانستان بیلیم یورتلریده درس بېریشلری لازم. عین حالده افغانستان عاموی اخبارات واسطه‌لریده یایینلنه‌یدیگن اۉزبېک تیلیده‌گی دستورلر همده گزیته‌لر و ژورناللر تیلینی معیاری‌لشتیریش مقصدیده هم اۉزبېکستان یاردمی‌گه ضرورت بار.
افغانستان اۉزبېکچه‌سی بیلن اۉزبېکستان اۉزبېکچه‌سی اۉرته‌سیده فرق بارمی؟
اۉتمیشده آمو دریانینگ ایکّی تامانیده حیات کېچیره‌دیگن اۉزبېکستانلیکلر و افغانستان اۉزبیکلری تیللریده فرق بۉلمه‌گن. چونکه بو خلقلر آره‌سیده سیاسی چېگره‌لر و اولرنی بیربیریدن اَییره‌دیگن دیوارلر یوق اېدی. ایلک جدالیک سابق ساویت اتفاقی تشکیل اېتیلیشیدن سۉنگ وجودگه کېلگن، مسکو بیلن کابل آمودریانینگ ایکّی تامانیده‌گی اتینگ اۉزبیکلر، تاجیکلر همده تورکمن‌لرنی بیر بیرلری بیلن علاقه‌ده بۉلمس‌لیکلری موضوع‌سی اوستیده کېلیشیب آلگن‌لر. انه‌شو مقصد اوچون حتا افغان (پشتون) حاکملر، پشتون قبیله‌لردن بیر قسمینی افغانستان جنوبیدن کۉچیریب، اولرنی آمو دریانینگ سۉل قیرغاغیده جایلشتیرگن‌لر. یېرلیک اهالی مال- ملک لرینی تارتیب آلیب اولرگه تارتیق قیلگن‌لر. شوندن کېیین ناقل‌لر نینگ جنوبی تورکستانگه آقیب کېلیشی کوچه‌یه باشله‌دی. بو مجبوری جدالیک افغانستان و اۉزبېکستان اۉزبیکلری نی بوکونگه قدر بیربیرلریدن اجره‌لیب یشه‌شلریگه سبب بۉلدی. ایکّی خلق تیلیده پیدا بۉلگن فرقلر هم انه‌شو مسأله گه باریب تقه‌له‌دی. اۉزبېکستانلیک وطنداشلریمیز تیلیگه روسچه سۉزلر، تیرمین (اصطلاح) لر و عباره‌لر کیریب کېلگن بۉلسه- ده، افغانستان اۉزبیکلری تیلیده فارسچه، عربچه سۉزلر و تیرمین‌لر چقور تأثیر قالدیردی.
بوگون و اېرته گه افغانستانلیک اۉزبیکلر، دنیا اۉزبیکلری جمله‌دن اۉزبېکستانلیکلر تیلیده‌گی موجود فرقلرنی امکان قدر اۉرته‌دن آلیب کېتیش اوچون معین ایشلرنی عملگه آشیریش ممکن. او هم بۉلسه افغانستان و اۉزبېکستان ارا مدنی همکارلیکلرنی اوزلوک‌سیز روشده یۉلگه قۉییش آرقلی میسر بۉله‌آله‌دی.
افغانستانده تشکیل اېتیلیش عرفه‌سیده تورگن اۉزبېک مطبوعاتی بو تۉغریده مهم رۉل اۉینه‌آله‌دی.
افغانستانده تورکیه تورکچه‌سی‌نینگ اۉزبېک تیلیگه تأثیری: معلوم که، سۉنگی ییللرده افغانستان و تورکیه ارا مناسباتلر مستحکم‌لنماقده. تورکیه دولتی هر ییل یوزلب افغانستانلیک طلبه‌لرنی اۉز اونیورستیتلریده اۉقیشگه قبول قیله‌دی. اولر آره‌سیده افغانستانلیک اۉزبېک طلبه‌لر هم بارلر. ایلک بار 1993 ییلده تورکیه دولتی افغانستان شمال ولایتلریدن اکثریتی اۉزبېک و تورکمن باله‌لردن عبارت بۉلگن 500 کیشی اطرافیده اۉقوچی‌لرنی تورکیه بیلیم یورتلریده تحصیل آلیشلری اوچون زمین یره‌تگن اېدی. اولرنینگ معلوم قسمی ایریم ساحه‌لرده تحصیل آلیب افغانستانگه قَیتگن‌لر. عین حالده قطار افغانستانلیک اۉزبېک عایله‌لر تورکیه شهرلریده یَشه‌ب، تجارت همده باشقه ایش یوموشلر بیلن شغللنه‌دی‌لر. بو جریان بیر قطار افغانستانلیک اۉقیمیشلی اۉزبېک یاشلر تیلی‌نینگ تورکیه تورکچه‌سیدن تأثیرلنیشی گه آلیب کېلگن. اوشبو یاشلر اۉزبېکچه سۉزله‌گن‌لریده بعضن تورکچه سۉزلر و عباره‌لرنی قۉل‌له‌یدی‌لر. گاهیده، اۉزارا تورکچه سۉزلش‌نی هم معقول کۉره‌دی‌لر، عین حالده اولر اۉز آنه تیللری اۉزبېک تیلی قاعده‌لری اساسیده گپله‌یدی‌لر. بو نرسه‌نی تورک تیلیده تحصیل آلگن لیکلری‌نینگ ایجابی تأثیری صفتیده بهالش ممکن.
افغان- تورک لیسه‌لری‌نینگ افغانستان پایتختی و ایریم شهرلریده فعالیت آلیب باریشی هم تورک تیلی نی اۉرگتیشده مهم رۉل اۉینه‌ماقده. مذکور لیسه‌لرنی بیتیرگن افغانستانلیکلر فرزندلری بی ملال تورک تیلیده گپلشه‌آله‌دی‌لر همده تورکلر بیلن یقین علاقه قوره‌دی‌لر. اېندیلیده تورک تیلی افغانستانده کېنگ قولاچ یاییب، رواجلنماقده. بو جریان اۉزبیک تیلیگه چقور تأثیرینی اۉتکزمه‌ی قۉیمه‌یدی.
افغانستان بیلن اۉزبېکستان ارا مناسباتلر، رسمی کابل بیلن انقره اۉرته‌سیده‌گی مناسبت درجه‌سیده مستحکم بۉلگنده اېدی، مملکتده اۉزبېک تیلی‌نینگ موجود اینچلی احوالی یخشی‌لنیشی گه امید قیلسه بۉلردی.
یازوچی: محمد عالم کوهکن
____________________________________________
ـ(1) افغانستاننینگ پروان ولایتیده جایلشگن تاغلی حدود
