شبرغان در صد سال اخیر نام کتابیست که استاد محمد عمر الــیــم بیات چهرۀ شناخته شدۀ فرهنگی و اجتماعی جوزجان در سن کهولت به رشته تحریر در آورده و بـه علاقـمـندان تـقـدیم داشته است. بخش اول کتاب که شامل ۱۲۷ صفحه است، با نگاۀ مختصر به گذشتۀ تاریـخـی شبـرغـان آغاز شده، اوضاع طبیعی، وجه تسمیه و علت ایجاد شهر شبرغان را مورد بحث قرار داده است. بالا حصار و شهر کهنه، وجه تسمیه بعضی قریه ها، عمارات دولتی و عامه، پیشه های مردم، تجارت، معارف و تحصیلات عالی، السنه و ملیت هـا در شـهر شبرغان، موسسات نفت و گاز، آثار طلا تپه، وسایل اطلاعـات جـمـعـی و مـدارس دیـنـی شـهـر شـبـرغـان عـناوین جالبیست که خواننده را با این شهر عمیقاً آشنا می سازد.

در مورد وجه تسمیه شبرغان می خوانیم که قدیمیترین نام شبرغان آساپـوره گان بوده از روی این نام تصور می کنند که این شهـر مـرکـز آسـا هـا بـوده بـاشد. شبرغان و شابرقان به معنی فولاد نیز آمده است. از جریدۀ یولدوز درین کتاب نقل شده که شبرغان نام یکی از قبایل اوزبیک بوده از جمله ۹۲ قبیله ،یکی هم شبرغان می باشد.

در بخش دوم کتاب ۱۰۸ تن از فضلا، علما، نویسنده گان، شعرا و شخصیت های اجتماعی این شهر معرفی گردیده است. این بخش ۱۸۱ صفحۀ کتاب را در بر می گیرد.

کتاب (شبرغان در صد سال اخیر) مجموعاً در ۳۵۹ صفحه با دیزاین مرغوب در مطبعۀ کمپیوتری فرهاد شهر مزار شریف در سال ۱۳۸۶ به تیراژ پنجصد جلد طبع گردیده، صفحۀ اخیر کتاب با بیوگرافی مختصر و فوتوی مولف مزین گردیده است. استاد الیم بیات مختصراً چنین معرفی گردیده است:

محمد عمر الیم بیات فرزند محمد رحیم ولد عبدالرحیم در سال ۱۳۰۵ هـ.ش که مصادف به سال پلنگ تُرکی است، در قریۀ «یکه باغ» شبرغان در یک عایلۀ دهقان پا به زنده گی گذاشت. در سال ۱۳۱۴ شامل مکتب گردیده و صنف چهارم را که دورۀ نهایی مکتب بود به اتمام رسانیده سپس روانۀ دارالمعلمین کابل شده و در سال ۱۳۲۲ از آن فارغ و به وظیفۀ معلمی گمارده شد. وی بالترتیب در مکاتب خانقاه آقچه، ابن یمین شبرغانی، سلطان ابراهیم ادهم، چهار بولک، لیسۀ سلطان راضیه، مولانا جلال الدین مزارشریف، لیسۀ ابونصر فارابی دولت آباد، نو بهار بلخ و لیسۀ خدیجه جوزجانی وظیفه اجرا کرده است. ذوق و علاقۀ وی به علوم اجتماعی و ادبیات بیشتر است. از صحبت مرحوم سید صدیق خان گوهری بلخی فیض ها برده و نوشته هایش به روز نامه های بیدار، جوزجانان و یولدوز به نشر رسیده است.

نام گذاری یک تعداد زیاد مکاتب بلخ، کلمات اوزبیکی در آثار خوشحال خان، گزیدۀ دفتر خاطرات، اوزبیک لغت لری، اوزبیک مشاعره ، جمع آوری یک تعداد ضرب المثل های اوزبیکی، شبرغان در صد سال اخیر و یک تعداد مقالات را اثر چکیدۀ قلمی او می توان شمرد. وی کتابخانۀ کوچک دارد و فعلاً در حالت کهولت و پیری در کنج کتابخانۀ خود خمیده است.

من استاد محمد عمر الیم بیات را زمانیکه طفل خورد سال بودم بار اول در سال ۱۳۳۶ هـ.ش در ادارۀ مکتب ابن یمین شبرغان از نزدیک دیده بودم. بعد از مدت کوتاهی موصوف از شبرغان به مزارشریف تبدیل شد. سال های متمادی موصوف از ذهن و خاطره ام محو بود. زمانیکه جریده یولدوز در سال ۱۳۵۷ به نشرات خود آغاز کرد، در ادارۀ جریده مردی با ریش انبوه، قد بلند، چشمان نافذ و صحبت فصیح توجه ام را جلب کرد. وقتیکه از اسمش تذکر رفت دریافتم که استاد الیم بیات همان سر معلم مکتب ابن یمین شبرغان است که سه پارچه تبدیلی ام را به مکتب ابن یمین درج کتاب نموده و مرا به دست الحاج عبدالروف خان معلم سپرده بود و بعداً از ذهنم بیرون شده بود.

با هیجان خود را معرفی نمودم اما استاد آن روز را به یاد نداشت. زمانیکه پدرم را شناخت فهمید که من در سال ۱۳۳۶ بار اول او را در اداره مکتب دیده ام.

سالهای دیگری نیز سپری شد، حوادث خونین سال ۱۳۷۱هـ .ش در کابل باعث عودت من در شبرغان شد، شورای ولایتی جنبش ایجاد گردید و در بخش فرهنگی جنبش در شهر شبرغان مرحوم مولوی عبدالرشید جوهری جوزجانی و استاد الیم بیات را بعد از سالهای طولانی ملاقات نمودم و منحیث همکار با هم در امور فرهنگی مصروف بودیم.

استاد محمد عمر الیم بیات از آوان جوانی تا امروز همیشه مرد فعال و جستجو گر بوده از کتاب و قلم هیچگاهی دوری نجسته است. فعلاً که بالاتر از نود سال عمر دارد باز هم قسمت بیشتر روز را در کتابخانۀ مختصر خود سپری می کند و به مطالعه و تحقیق مصروف است.

اخیراً استاد الیم بیات را در یکی از روز های گرم سرطان سال جاری در منزلش ملاقات نمودم. استاد با وجود کهولت و قد خمیده هنوز استوار پا می گذارد و بدون کمک دیگران از جا بر می خیزد. از ضعف حافظه شکایت دارد اما در صحبت هایش هیچگونه خطایی که به ضعف حافظه دلالت کند مشاهده نمی شود. هنوز چشمای نافذش زیر ابروان پر پشت به خوبی می درخشد و دوستانش را خوب به خاطر دارد. در ملاقات بیشتر از آنکه خود صحبت نماید به صحبت دیگران گوش فرا می دهد و با سوال های دقیق می خواهد در هر مورد معلومات حاصل نماید.

استاد درین روز ها مصروف ترتیب خاطرات زنده گی خود است. امیدوارم خاطرات این کهن مرد روشنفکر نیز هر چه زودتر به زیور طبع آراسته گردد و به علاقمندان مخصوصاً به نسل جوان تقدیم شود.

برای استاد محمد عمر بیات مولف کتاب «شبرغان در صد سال اخیر» عمر طولانی، صحت کامل و دستآورد های بیشتر فرهنگی آرزومندم.

نگارنده: محمد الله وطندوست