با وجودیکه شهر هرات حملات چنگیز را تحمل کرده بود و در لشکر کشی های امیر تیمور کورگانی نیز متحمل خسارات جدی شده بود، در دورۀ فرزندان تیمور این شهر به یکی از با اهمیت ترین شهر های مشرق زمین تبدیل گردیده، مرجع علما، شعرا، هنرمندان و فرهنگیان سراسر قلمرو تیموری محسوب می گردید. شهر هرات که در مهمترین آثار تاریخی و جغرافیایی عظمت آن مورد توجه قرار گرفته است، بنابر داشتن تاریخ درخشان و برخورداری از تمدن غنی با وجود حملات و لشکرکشی های متعدد، بعد از هر شکست دوباره بزودی قد برافراشته و خسارات وارده را توانسته است جبران نماید.

در دورۀ تیموریان هرات نیز خصوصیت فرهنگپروری مردم هرات و موقعیت این شهر باعث گردید تا تمدن تیموری درین شهر اساس گذاشته شود و شهر هرات در زمرۀ بزرگترین، زیباترین و معمورترین شهر های آن زمان محسوب گردد.

قزوینی در نزهت القلوب؛ هرات در عصر تیموریان را دارای دوازده هزار دکان، سه صد و چهل و هشت هزار خانه و سه صد و پنجاه مدرسه و خانقاه معرفی می کند.

شهرت هرات بر علاوۀ عمارات، دکان ها، سرای ها، حمام ها و تجارتخانه ها از نظر فرهنگی، علمی و هنری نیز در این دوره به اوج خود رسیده بود.

سنت جمع آوری پیشه وران، هنرمندان و علما توسط تیمور و ارج گذاری به علم و هنر، به فرزندانش نیز به میراث رسید. میرزا شاهرخ، بایسنغر میرزا، سلطان حسین میرزا بایقرا و اولوغ بیگ و همچنان وزیر دانشمند بایقرا، امیر علیشیر نوایی شخصیت های فرهیخته یی بودند که قدر و منزلت هنر و علم را عمیقاً درک می کردند و خود در یکی از رشته های هنری و علمی دسترسی داشتند.

سلطان حسین میرزا بایقرا که خود به دری و عربی شعر می گفت، مسلماً از ظرفیت عالی هنری برخوردار بود. تصادفی نیست که این شاه علمپرور به مولانا جامی ارادت خاص داشت و هنگام ورود جامی به دربار، او از تخت فرود می آمد و شاعر را در کنار خود جا می داد.

امیر علیشیر نوایی این عالم بزرگوار و شاعر ذواللسانین در عین حال خطاط و موسیقی دان برجستۀ عصر خود بود. در دربار چنین شاهان و وزیران طبیعیست که هنر و ادب رشد می کند و هنرمند عالم از قدر و منزلت درخور شان برخوردار می گردد.

در عرصۀ معماری، خطاطی، منیاتوری، هنر کتاب سازی، تاریخ نگاری، موسیقی و تصوف جریان های نیرومندی هستی یافت و مدت ها ادامه داشت. شاهان تیموری مدارس، خانگاه ها و کتابخانه ها را صمیمانه یاری می رسانیدند و دانشمندان را تشویق مادی و معنوی می کردند. در مدارس آن زمان دانشمندانی همچون مولانا سعدالدین تفتازانی، قطب الدین چشتی، محمد ترمذی هروی، حافظ ابرو، معین الدین محمد واهی، مولانا حسین واعظ کاشفی، مولانا عبد الرحمن جامی تدریس می کردند.

در عرصۀ علوم ریاضی، حکمت، نجوم و طب نیز محیط فرهنگی هرات دانشمندان عالیقدری چون میر تاض، شرف الدین آملی، نظام الدین احمد جیلانی، کاشفی، مولانا قاسم، خواجه نعمت، غیاث الدین محمد، مولانا بهلول، درویش علی طبیب، قطب الدین نسفی و ده ها دانشمند دیگر را تربیت نموده است.

تصوف در دورۀ تیموریان نیز برخلاف دوره های پیشین روحیۀ سازنده گی و پویا داشته، خواجه بهاو الدین محمد با شعار خلوت در انجمن و سفر در وطن، تصوف را با مردم در آمیخت و در خدمت بالنده گی اجتماع قرار داد. جامی خلیفه طریقه نقشبندیه در هرات آن زمان بوده، سلطان حسین بایقرا، ابوسعید و امیر علیشیر نوایی در زمرۀ ارادتمندان او بودند.

کتاب و کتابخانه در دورۀ تیموریان از چنان اهمیت بزرگی برخوردار بودند که در مورد اهمیت آن می توان جداگانه بحث کرد. در کتابخانه سلطنتی که میرک نقاش و بعد تر کمال الدین بهزاد آن را اداره می کردند، نقاشان و تذهیب کاران زیادی به خلاقیت هنری می پرداختند. در کتابخانه امیر علیشر نوایی نیز چنین جریانی وجود داشت. از آثار هنری این دوره که متاسفانه استعمارگران از کشور بیرون کرده اند، بیشتر از ۲۵۰۰ مجموعه هنری در موزیم های جهان موجود است که صرف ۴۰_۵۰ مجموعه چاب گردیده است.

در عرصۀ موسیقی رساله های ارزشمندی توسط جامی، بنایی، میرتاض و بیانی آفریده شده است.

هنر نقاشی در دورۀ تیموریان از چنان عظمت و جایگاهی برخوردار است که می توان ادعا کرد که نه قبل از این دوره و نه بعد از دورۀ تیموریان از چنین جایگاهی برخوردار شده است.

آثار نقاشی میرک نقاش، مولانا حاجی محمد، قاسم علی هروی و مخصوصاً استاد کمال الدین بهزاد در اوج کمال قرار داشته از افتخارات جاودانۀ دورۀ تیموریان محسوب می گردد.

کمال الدین بهزاد که در محیط فرهنگی هرات تربیت شد، نوآوری و خلاقیت های خود را در ریزه کاری ها، دقت در خطوط، استفاده از رنگ های زرد، فیروزه یی، لاجوردی و سبز، تغییر چهره ها از چینی به خراسانی و مطابقت تصویر با واقعیت مدارچی را طی کرد که مکاتب هنری در تبریز، بخارا، سمرقند، هند و استانبول را کاملاً دگرگون ساخت. هنر منیاتوری هرات که از ابتکارات استاد بهزاد محسوب می گردد تا امروز نیز در کشور ما پیروان فراوانی داشته، استاد سعید مشعل هروی برجسته ترین نماینده این مکتب در روزگاران ماست.

شعر و ادب که در ماورألنهر، خراسان و آذربایجان مراحل بالنده گی را طی می کرد در هرات تحت حمایت شاهرخ و شاهان بعدتر از وی قرار گرفت. دوران شاهرخ رشد و شگوفایی ادبیات، عهد سلطان حسین بایقرا دوران کمال ادبی هرات محسوب می گردد. مولانا جامی و امیر علیشیر نوایی سکانداران شعر و ادب، مرکزیت را از ماورألنهر و دیگر نقاط به هرات متمرکز کردند. مولانا جامی، امیر علیشیر نوایی، مولانا لطفی، بنایی، آصفی، هاتفی، هلالی و سهیلی از راهیان برجستۀ این کاروان بودند. سلطان حسین بایقرا خود شعر می گفت و با شاعران به رفابت می پرداخت.

با توجه به دستآورد های عظیم هنری و فرهنگی، می توان متذکر شد که تیموریان بزرگترین مشوق هنر و فرهنگ در تاریخ کشور ما بوده بعد از دورۀ غزنویان این دوره درخشان ترین و مشعشع ترین دورۀ شگوفایی علم، هنر و فرهنگ محسوب می گردد. بایست میراث هنری و فرهنگی دورۀ تیموریان را ارج گذاشت و نسل های امروز و فردای کشور را با این میراث ارجمند تاریخ کشور آشنا ساخت. علیرغم گسست اسفباری که بنابر تسلط حاکمیت قبیلوی در این عرصه صورت گرفته و امروز نیز سیطره جهالت، بی سوادی و تعصب کور قومی و قبیلوی مانع رشد و شگوفایی در همه عرصه ها گردیده است، بایست زمینۀ تداوم انکشاف فرهنگ و هنر اصیل کشور را که مسلماً فرهنگ و هنر تیموریان بخش عظیم و مهم آنرا تشکیل می دهد مساعد ساخت و نسل جوان کشور را از فرهنگ جنگ به فرهنگ خلاقیت هنری و علمی کشانید. بجای اشاعۀ تعصب مذهبی، قومی و قبیلوی که متاسفانه حتی در مراکز دانشگاهی ما نیز رخنه کرده است، لازم است عشق به علم، دانش و هنر را ترویج دهیم و نسل جوان را با تاریخ واقعی کشور شان آشنا سازیم تا آنان بدانند که در تاریخ پر از فراز و نشیب کشور شان تنها جنگ و بربادی و خانه جنگی ها مسلط نبوده، بلکه دوره های درخشان شگوفایی علم، هنر، ادب و فرهنگ نیز وجود داشته که مایۀ افتخار و مباهات نسل امروز و فردای کشور محسوب می گردد و همه باشنده گان کشور به این افتخارات شریک اند.

نگارنده: محمدالله وطندوست