بیز کیم، مُلکی توران امیر تورکستان میز. بیز کیم ملت‌لرنینگ اینگ قدیمی و اینگ اولوغی تورک نینگ باش بوغینیمیز. «امیر تیمور صاحبقران»

خوش امیر تیمور بابامیز سوزلریده‌گی تیرن معنی و مضمون‌لرنی قویده‌گی سوراق‌لر ایله، ییچیم‌نی تاپیشگه اینتیلیب، آز می- کوپ می ایضاحله‌ب بیریش اوشبو سوزلریده‌گی سیر قیره موضوع‌لرگه انیق و آچیق جواب بیریش اوچون تاریخی عالم ینه‌ده انیق‌لیک کیریتیب بیرسه‌لر. حاضرگی یاش نوقیران ییگیت و قیزلریمیز اوزلیکلرینی یخشی‌راق توشینه‌آلیش لریگه یاردم بیرگن بولر ایدیک دیب بیله‌من. قویده‌گی سوراقلرگه آز می- کوپ می، جواب بیریش تورک‌شناس عالملریمیز بورچی دیر:

1- بویوک توران‌زمین معنی‌سی نیمه‌دی؟

2- بویوک تورک، تورکستان نینگ معنی‌سی نیمه‌دی؟ تورکستان دیب قه‌یسی مکانلر نامله‌نه‌دی؟

3- تورک سوزی قنده‌ی و قچان کیلیب چیققن؟

4- آنه وطن دیب انسان تفکریده قنده‌ی معنی افاده‌لنه‌دی؟

5- آنه تیل- آنه تیلیم وطنیم دیگن عباره‌لر نیمه اوچون ایشله‌تیله‌دی؟

اوشبو سوراق ضمیریده، قنده‌ی معنی و مفهوم بار و قنده‌ی گوزه‌ل تویغولر اپاری تویله‌دی. شونده‌ی ایکن قیسقه و لونده قیلیب اَیتگنده تولوق جواب بیریش بو سوراقلرگه آسان ایمَس، دیب بیله‌من.

بویوک توران- تورکستان نینگ معنی سی حقیده: اولکه‌سی ملکی توران- تورکستان دیگن عباره‌لرنی باد- باد ایشله‌ته‌میز. خوش ملکی توران نیمه؟ تورکستان دیگنده قه‌یسی و قنده‌ی مملکتنی توشینماق کیره‌ک؟

«تورک نینگ باش بوغنی» دیگن عباره نیمه‌نی بیلدیره‌دی. بولر مرکب و مشکل، عین پیتده ییچیم‌نی کوته‌یاتکن سواللر دیر. تورکی تیلنی رسمی بولیشی و ملی توریشیمیز طرزی رواجله‌نیش و ترقی ایتیش اولرگه تیزراق جواب بیریشنی تقاضا ایته‌دی.

باش بوغون بولیش، بولیش‌لیک نیمه؟ ایکن نی انگله‌تیش اوچون آلدین اونینگ کیلیب چیقیش اساسینی انیق‌لش لازم، تورک دیگن سوز اینگ اولا آلیس اوتمیشده توران مملکتی‌ده تولد تاپگن و یشه‌گن خلق نینگ نامینی بیلدیره‌دی. حاضر ایسه تورکیه جمهوریت نینگ تورک ملتی تورک دیب یوریتیله‌دی. تورک ایلی دیگنده توران مملکتی توشینیلگن. بو بیرینچی‌دن، ایکینچی‌دن تورک دیگن سوز صفتی نی انگله‌تکن تورک ایلی دیگنده ایسه مرد، یاوقور، قورقمس و بهادر مستقل خلق معنی‌سینی انگله‌شیلگن مجازی معنی‌ده صفت وظیفه‌سینی اوتَب کورکم تامتی کیلیشکن ساغلام جسماً بقوت، چیده‌ملی، چنیققن صبرلی، باشیگه توشگنی‌نی تینگری نینگ بویروغی دیب بیلیب، شکر قیله‌دیگن آدم توشنیلگن تورک اوغلانی دیگن‌نی شونده‌ی معنوی و جسمانی فضلیت‌لرگه ایگه ییگیت شونینگ‌دیک گوزه‌ل معنی سینی هم بیلدیرگن. معلوم‌که قدیمه تیلیمیزده «آ» تاوشی بولمه‌گن کی اورنیده «گ» هم ایشله‌تیلگن. شوندن کیلیب چیقسه‌ک، گوزه‌ل سوزی قدیمده «گوزه‌ل»کيين‌چلیک حاضرگی شکل‌نی کسب ایتکن. تورک سوزی گوزه‌ل سوزی اورنیده ایشله‌تیلیب کورگن نینگ شوقی حس ایتکن نینگ حقی توشه‌دیگن درجه‌ده‌گی گوزه‌لیک‌که نسبتاً ایشله‌تیلگن و شونده‌ی فضیلت‌لرصاحبه‌سی بولمیش مفتون ایتوچی اسلوب بیلدیرگن. شاعر حافظ شیرازی تورک عباره‌سینی ایککی خیل معنی‌ده- هم تورکی ملت‌گه منسوب‌لیک و هم مفتون‌کارلیک معنی‌لریده قوللنگن. بو نی بدیعی ادبیات ده سوز اویینی، سوز صنعتی نینگ بیر کورینیشی دییله‌دی. تورک سوزی قویاش، تون نینگ عکسی بولمیش کون، یاروغ‌لیک- یاغدوساچوچی منبع- مبدأ، نور معنی‌سینی هم بیلدیره‌دیگن تورک نینگ قویاش معنی‌سینی انگله‌تیشی اجدادلریمیزنینگ کونگیلیده یالغیز الله تعالی‌گه، اولرنینگ اوز عباره‌لری بیلن اَیتسه‌ک تینگری‌گه یقین‌لشیب قالگنلریگه باریب تقله دی.

مجازی معنی‌ده تورکی انجم، یعنی تورک یولدوزلری دیگنده قویاش و قویاش تیزیمگه کروچی سماوی جسم سیاره‌لر. تورک فلک دییلگنیده ایسه مریخ «مارس» سیاره‌سی توشینیلگن. بونی قره‌نگ که، اجدادلریمیز اوشه قدیم زمانلرده یاق فلکیات علم نجوم بیلن هم شُغلله‌نیش‌گن. حتی آته‌لریمیز گه اینگ یقین سیاره مریخ یولدوزی ایکن‌لیگینی بیلیشکن، اوشه آلیس اوتمیشده توران حدودی شو قدر بی‌پایان بولگن که منزل‌دن- منزل‌گه اَده‌شمه‌ی، امان-احسان ییتیب باریش اوچون یولدوزلرگه قره‌ب یونه‌لیش بیلگی‌لنگن، یولچی یولدوز عباره‌سی هم اوشه دور دن قالگن. تورمیش نینگ اوزی سماوی جسم‌لرینی کوزه‌تیش گه اورگه‌نیش گه اورین‌لرینی انیق‌لب، بیلگی‌لشگه هر بیری گه اوز کورونیشی گه قره‌ب آت قویش نی تقاضا ایتکن. ییتی اسیق سامان یولی کبی یوزلب عباره‌لر اوشه پیت‌لرده پیدا بولگن.

میرزا اولوغ بیک نینگ علم نجوم و فلکیات بیلن هم شغلله‌نیب (1018) نچی یولدوز نینگ اورنی و حالتی نی ییر دن تا یولدوزلرگه بولگن مسافه‌لرنی اولچه‌ب، یولدوزلر جدولی (زیچِ جدیدِ کوره‌گانی) اثرینی یازیشی هم بی‌جز ایمَس، البته علیشیر نوایی «محاکمةاللغتین» ده یازه‌دیلر که، نوح پیغمبرنینگ حام، سام و یافث دیگن اوچ اوغیلی بار ایدی. حام هند خلقلرینی آته‌سی بولگنی اوچون «ابوالهند»، سام فارس (پارس) نینگ آته‌سی بولگنی اوچون «ابوالپارس» و یافث تورک خلقلری نینگ آته‌سی بولگنی اوچون «ابوالتورک» دیب هم اته‌لگنلر. یافث نینگ توقیز اوغلی (بعضی بیر منبعلرده سیکیز ته دییله‌دی) بولیب، تونقیچ نینگ آتی تورک ایدی.

ابوالتورک- تورک نینگ آته‌سی دیمه‌ک دیر. آته نینگ تونغیچ اوغلی دن نسب آلیشی و نسبه بیریشی تونغیچ اوغلی نینگ بیرینچی وارث بولیشی اگر، شهزاده یاکی خان‌زاده بولسه قانونی ولیعهد دیب اَیتیلیشی انه شو دوّردن قالگن قدیمی عادت دیر.

میرزا اولوغ بیک، الغازی بهادر خان اثرلریده شونینگ‌دیک باشقه منبع‌لرده یازیلیشی‌چه حقیقتاً هم آلیس اوتمیشده تورک اسم‌نی تاریخی شخص یشه‌گن، اوزاق ییل‌لر توران مملکتی‌ده خاقان‌لیک قیلگن، تورک اسم‌نی خاقان کیینچه‌لیک تورک دیب اَیتیلگن و شو اسم بیلن مشهور بولیب ملّت اسمینی اوزیگه آلگن. حاضرگی افغانستان هم اوتمیش‌ده تورلی اسم‌لر بیلن نامله‌نیب کیلگن بولسه‌ده تاریخیدن معلوم که تورکی خلقلرنی ازللی وطنی بولگن حسابلَنه‌دی.

اما، اولر اوز دوّرلریده باشقه خلقلر بیلن بیرگه ایناق بولیب یشه‌گن و هیچ قچان اولرگه تجاوز قیلمه‌گن، تا وقتیکه اولر یاوز .نیت.. بیلن تورکی‌لرگه قره‌ب اولرگه جنگ آچمه‌گونچه اولرگه قرشی قول کوترمه‌گن و تجاوز قیلمه‌گن. چون‌که تورکی‌لر دنیا مدنیتی‌ده اوزلریدن اوچمه‌س ایز قالدیرگن خلق حسابلَنه‌دی. اوشبو قیسقه سوز بیلن اَیتگنده تورکی‌لر تاریخی‌ده همیشه اوز وطنی و ملّتی، دینی- اعتقادلریدن مدافعه ایتیب، باشقه‌لرنی هم یخشی‌لیک، عدالت، تینگ حقوق بیلن ایناق بولیب یشه‌ش گه اونداییه دی و چارله‌یدی.

ایکّینچی قسمده بیز اوزبیک سوز اتمه‌سی نینگ کیلیب چیقیشی معنی‌سی، حقده علیحده بحث یوریته‌میز.

مُلکی توران معنی‌سی نیمه؟

ایکّینچی سوراق گه جواب: «وطن یوره‌کده‌گی جواهر دیر.» آنه وطنیمیز نینگ یاقیملی نام‌لریدن بیری توران دیر که او عصرلر آشه آققن دریا کبی تیل دن توشمه‌یدی. خوش «توران» سوزی نینگ معنی‌سی نیمه؟ بو نام مضمونیده نیمه‌لر انگله‌شیله‌دی. قه‌یسی خلق بو تَبرّک نام گه سزاوار بولگن؟

«توران» سوزی نینگ کیلیب چیقیشی و معنی‌سی تاریخلرده آزمی- کوپ می، توصیفلر بیریله‌دی. تانیقلی مورخ تاریخ فنلری دُکتوری اشرف احمدوف اوزی نینگ «توران» مقاله‌سیده بونده‌ی دییدی. بیز تورک- اوزبیکلر بو سوز ده قنده‌ی دیر. مُعجزه‌کار و سحرلی معنی سیزه میز. بو سوز دن قنده‌ی دیر اوزاق و... اوتمیش نینگ هیدی انقیب توره‌دی. هه حقیقتاً هم بو سوز نینگ انیق معنی سی نه‌فقط بییز اوزبیکلر اوچون بلکه عموماً علم اوچون توگل معلوم بولیشلریگه توشونچه نینگ مغزینی چقیش اوچون اوزاق اوتمیش تاریخیگه نظر تشله‌ماق و او بیلن باغلیق بولگن، توران سوزی نینگ معنی سینی چقیش گه اورینیب کورماق لازم دیر. گیوگرافیک (جغرافی) و ایل شناسلیک معلوماتلرگه کوره «تورک» سوزی حاضرگی کونلرده هم غایت کتّه اجتماعی- سیاسی توشونچه نی اوز ایچیگه آله‌دی.

تورکی خلقلر گیوگرافیک (جغرافیه‌وی) جهت دن تینچ اکیان (بحیرۀ آرام) ساحللریدن یقین. انترکتیکا دینگیزلریگچه ینه شمالی موزاکیانی (بحری) ساحللریدن تا هند اکیانی قیرغاقلریگچه بولگن غایت اولکن حدود ده ترقلگن تورکی خلقلر جهان اهالی سی نفوسی نینگ (375) میلیون نی تشکیل ایته‌دی، که بو خلق اوز نامی اولاد- اجدادلری اقتدارلی جسارت‌لی و متانت‌لی خلق ایکن‌لیگی بیلن فخر و شورغه بوله‌دی. عالملرنینگ بیرگن معلوماتلریگه قره‌گنده قدیم تورکی زبان خلق ختای یادنامه‌لریده میلاددن اوّلگی (1756) ییلدن تیلگه آلنگن بو خلق اوزینی «هون» کون دیب اته‌لگن اولرنینگ تیلی اصلی تورکی بولسه هم اوزلرینی «هونلر» دیب اته‌شکن. عالم اشرف احمدوف نینگ معلومات بیریشیچه «تورک» سوزی خلق نامی صفتیده میلادی بیشینچی عصردن اعتباراً اوچره‌یدی. مرکزی آسیاده‌گی هون دولتی بیشینچی عصر نینگ یریمیگه کیلیب و پرچه‌له‌نیب کیته‌دی، لیکن اونینگ بولینمه‌گن بیر قسمی اوز تصریفی گه کیلگن مهاجرلرنی بیرلشتیره یوباره‌دی.

پتالیمی (میلادی بیرینچی و ایکّینچی عصرلر) نینگ گیوگرافیه اثرلریده کیلتریلگن معلوماتلرگه کوره میلاددن اوّلگی بیر مینگ ییللیک نینگ آخری و میلاد نینگ باشلریده یاق هونلر نینگ ینه بیر یریک طایفه‌لری حاضرگی مرکزی آسیا ییرلری والگا (توران) و دان بویلریگه یاییلگنلر، اولر هم تورکی زبان بولسه‌لرده اوزلرینی تورک دیب اتیمیش ایدیلر، آشین دولتی نینگ چیگره حدودلری ییرلریگه کینگه‌ییب بارگن سری اوشه هونلرنینگ قالگن- قوتکنلری تورکلرگه قوشیلیب تیز آره ده تینچ آکیانیدن (بحری) تا قاره دینگیزگچه بولگن ییرلرده بویوک تورک خاقانلیگی وجودگه کیله‌دی. «آویستا» کتابیده تعبیر ایتیلیشیچه ایران نینگ شمالیده‌گی برچه ییرلر اساساً تورکلر استقامت قیله‌دیگن وطن بولگن. بو حدودلر فارسچه‌ده تورلی زمانلرده توران- تورکستان بعضاً تورانیان دیب اته‌لیب کیلیندی. اولاد و اجدادلریمیز نینگ تورکی زبان خلق بولیب جوده کتّه حدودلرده حیات کیچیرگنلیک تاریخ زرورقلریده‌گی اوچمَس تاریخ قیلیب- یازیب قوییلگن. بیش آلتی عصر ایلگری گی دورگه نظر تشله‌سک، امیر تیمور بابامیز و اونینگ اولادلری زمانلریده توران دیب حاضرگی مُغولستان نینگ شرقی حدودلریدن تا قاره دینگیزگچه بولگن ییرلر توشینیلگن، شونینگ اوچون او دورده توران غربی هندوستان حاضرگی افغانستان، ایران، عراق، تُرکیه قسماً سوریه و جنوبی روسیه‌نی هم قمره‌ب آلگن جای ایدی، خلاصه قیلیب ایتیش ممکن که، دیب یازه‌دی.

عالم اشرف احمدوف، تورکستان دیب اساساً حاضرگی اویغورستان و اورته آسیا مکانلری توشینیلگن بولسه. توران دیب اینگ تار معنی ده شو ییرلرنینگ اوزی و کینگ معنی ده عموماً تورکلرنینگ تصریفیده‌گی ییرلر توشنیلگن، بو ییرلر نینگ حدودی تورلی دورلرده اوزگریب تورگن.

منه شو لردن خلاصه چیقه‌ریب آنه وطنیمیز نینگ ایسکی تاریخی- تاریخینی چیرایلی و گوزه‌ل نامی بویوک اجدادلریمیز استعداد و متانتی بیلن شهرت تاپگنینی فخر بیلن ایسله‌یمیز.

آنه تیلیم وطنیم معنی سی نیمه؟ (وطن یوره‌گده‌گی جواهر دیر!)

انسان تفکری نینگ آلتین میوه‌سی آدملر اراء اوی تفکرلر نینگ آلمه‌شیشی واسطه‌سی بولگن تیل دیر. تیل ملت نینگ بارلیگینی، قدرتینی و نسل و نسَبینی انگله‌ته‌دی. تیل بار کی ملت بار، ملت بار که، وطن بار. تیلی یوق ملت نینگ اوزی یوق، اوزی بولگنده هم وطن یوق! وطن هم تیل بیلن افاده‌لنه‌دی. «آنه یورتیم»، «آنه وطنیم»، «آنه توپراق» آته یورت، مقدس زمین «ماما ییر» کبی عباره‌لر تیل واسطه‌سی بیلن افاده ایتیله‌دی. وطن توپراغی «وطن حدودی»، «وطن چیگره‌سی»، «وطن محبتی»، «وطن ادبیاتی»، «وطن تاریخی»، «وطن استقبالی» دیگن تویغولر تیل بیلن تعریف ایتیلیب یورککه جابجا ایتیله‌دی.

وطن سرحدی دن تارتیب برچه ناز و نعمت‌لرگچه همه‌سی آنه تیلی بیلن نامنله‌نه‌دی. هر بیر ملت اوز آنه تیلینی جاندن عزیز سیوه‌دی و آنه تیلیده بوتون وجودی یاییره‌ب حور و ایرکین گپله‌شه‌دی. بیگانه بیر یورتده اوز تیلداش کیشینی اوچره‌تیب قالگن آدم اوشه ملت داشی کیم بولیشدن قطی نظر سوینچ بیلن خودی بخت بیلن یوزمه یوز کیلگندیک یاییره‌ب صحبتله‌شه‌دی.

ملت تیلی قانداش لیک و وطنداشلیک رمزی بولیب خدمت قیله‌دی. شونینگ اوچون هم «آنه تیلی آنه وطنیم تمثالی» دیشگه حقلی میز. هر ملت اوز آنه تیلینی و وطنینی اولوغلشگه حقلی دیر. «اولوغ تیل، اولوغ ایل و اولوغ وطن» بولیشی کیره‌ک، لیکن «قالاق تیل» میده تیل، ضعیف وطن، توشونچه‌لری بیلن باشقه تیل صاحبلری اولرنینگ وطنلرینی کم‌سیتمه‌لیک لازم دنیاده‌گی همه تیللر و بو تیللرده سوزلاوچی خلقلر هم اولرنینگ وطن‌لری هم اوزلریدیک اولوغ عزیز و معتبر دیر. شولردن خلاصه چقرگنی میزده آنه تیلی آنه وطن بیلن مقدس دیر، کیمده کیم اوز آنه تیلینی جاناجان بیلن سیوسه اونی قنچه‌لر اسره‌ب- اویله‌سه و اولوغله‌سه او انسان آنه وطنینی شونچه اولوغله‌گن بوله‌دی.

تورک- اوزبیک خلقی نینگ تیل تاریخی جوده اوزاق دورلرگه باریب تقله‌دی که بو حقده کوپدن- کوپ یادنامه معلوماتلر بار. تورکی خلقلر آنه تیلی نینگ زمینی و اونی یاوزولری زمانیدن کیله‌یاتکنینی تاریخ عکس صدالری خبر بیره‌دی. فیلالوگیه فنلری دکتوری تانیقلی عالم نسیم خان رحمان «بیتیک شهادتی» مقاله‌سیده بونده‌ی دیب یازه‌دی.

آلتینچی- سیکیزینچی عصرلریده‌گی بیتیکلر میلاددن اولگی یازولر زمینیده تکامل‌لشکن. ذاتاً هر قنده‌ی یازو نینگ یوزه‌گه کیلیشی اوزاق عصرلر محصولی دیر. اورته آسیا و عمومی تورکستان خلقلری عموماً تورکی خلقلرنینگ قدیمی یازولریگه نظر تشله‌یدیگن بولسک اولر خیلمه- خیل، عین پیتده مرکب جریانلرینی باسیب اوتکن تورکی خلقلر تاریخیده میلاددن اولگی عصرلردن باشلب قولـله‌نیله باشله‌گن، تورک اون (اورخون ینسی) اویغورمانی، کوفی سغد یازولری ایندیلیک ده کوپچیلیک که معلوم... قدیمگی تورکی بیتیکلری نینگ اینگ ییریک نمونه‌لری کول تگین (731)، بیلگی خاقان (734) و تون یوقوک (716) بیتیکلری دیر.

عموماً حاضرگی تاپیلگن برچه بیتیک تاشلر اوچ یوزگه یقین بوکونگی کونده هم سبیر، مغولستان و باشقه جایلردن بیتیک تاش تاپیلماقده چونکی تورکی خلقلری نینگ ایلک وطنی مرکزی آسیا ده عموماً منچوریا دن تارتیب قاره دینگیز ساحللریگچه بولگن ییرلرنی اوز ایچیگه آلگن ایدی.

ماوراألنهر نینگ علمی تدقیقاتلردن ینه شو نرسه معلوم که بوندن تورت مینگ ییل ایلگری یره‌تیلگن و قدیمی تورکی تیل بیلن بی‌واسطه علاقه‌دار شو میر، میخ خطلری ییگیرمه‌نچی عصرگچه فن (مدنیت) گه معلوم ایمس ایدی.

خودی شو سینگری بیتیک تاشلری نینگ تقدیری هم اون توقیزینچی عصرنینگ آخریگچه نهان توتیلدی. بیر نیچه مینگ ییللر دوامیده شکلله‌نگن تورکی یازولر ییگیرمه‌نچی عصرگچه کیلیب دنیا گه معلوم مشهور بولدی.

تورکی بیتیک تاشلرینی ترغیب قیلیش و خلقیمیز نینگ بو نایاب مدنی میراثینی سقله‌ب کتته علم و مدنیت فن گه کیریشده قزاق بای محمودوف، نسیم خان رحمانوف و باشقه فدایی عالملریمیز بوتون کوچ- غیرتلرینی صرفله ماقده‌لر. اگر خلق اوز تیلی و بیلیمینی محکم توتمَس ایکن باشقه‌لرگه قرم بولیب قولگه ایله‌نیشی ممکن بیتیک تاشلرده هم انیق بیان قیلینگن لیگی نینگ بیرلیگی و اتحادی ده دیر.

تورک خلقلری نینگ باشیگه توشکن فاجعه‌لرنینگ نتیجه‌سینی بیلگی خاقان تیلی دن بیتیک تاشلرده یازیلیب اسره‌ب قالینگن بولسه. اما بیزگچه ییتیب کیلگنلری تاریخیدن معلوم دیر. اوشبو مقاله‌ده بحث یوریتیش کوپراق یازیشنی تقاضا ایته‌دی. ایریم یازولرده عالملریمیز تمانیدن یازیب کورستیلگن کیله‌سی بحثلریمیزده «توران زمین» نیمه نی بیلدیره‌دیگن موضوع ده بحث یوریته‌میز.

حاضرگی شرایط‌ده افغانستانده یشاوچی تیلداشلریمیز اوچون تورکی دولتلر نینگ قنده‌ی یاردم بیریشی حقیده هم تولیق معلوماتلرنی اوقوچیلریمیز دقت و اعتباریگه یازیب، حواله ایتماقچی من. چونکی تاریخدن معلوم دیر. بیز اوزبیک تورکلرنی هم عضوی باغلیق ایکن لیکلرینی بیلدیریش اینگ دالضرب موضوع بولیب تورگنلیگی حقیده انیق لیک کریب باریش نیّتِ میز بار. کیله‌سی مقاله‌میزده تولیق معلوماتلر یازیب اوقوچیلریمیز دقت و اعتبارلریگه تقدیم ایته‌میز.

کمال حرمت ایله سویدن دن، استاد عبدالله تاشقین دوکتور تولقین