میدانیم که رشد اجتماعی هر جامعه متناسب است با رشد فرهنگی هر جامعه و متناسب است با رشد معارف یا آموزش و پرورش آن جامعه. بنابرین در هر محیطی که سطح آموزش و سواد بالاتر بوده، شمار افراد با سواد وتحصیلکردۀ آن بیشتر باشد، به همان اندازه محیط اجتماعی آن تغییر پذیرفته، آن جامعه مدنی تر و آن محیط روشنفکرانه تر میگردد. اگر ما به دیروز نزدیک سرپل یعنی از 1300 هـ.ش بدینسو نظر بیندازیم، می بینیم که سرپل با وجود دُور بودن از مرکز کشور، نداشتن راههای مواصلاتی، نبود وسایل سمعی و بصری، نبود مکاتب عصری و آموزش های نوین، باز هم شهری فرهنگی و کانون معرفت در میان شهر ها و ولایات شمال افغانستان بوده است. درین شهر وجود مدارس دینی، دارالعلومها و مکاتب یا آموزشگاه های عنعنوی و خانگی هم برای پسران و هم برای دختران آن زمینۀ آموزش سواد و کسب دانش و معلومات را فراهم گردانیده بود. درین آموزشگاهها قرآن کریم و علوم دینی، دواوین شعرایی چون خواجه حافظ، شیخ سعدی، امیر علیشیر نوایی و بابا رحیم مشرب تدریس می گردید. پیدایش مکتب عصری « لطافت» و ادامه تحصیل در مکتب رشدیۀ مزار شریف زمینۀ بهتری را برای ایجاد حلقه های ادبی و پسانها جُنبش های روشنگری مساعد گردانید و اندیشه های نوین شکل گرفته در ترکیه که از طریق آنطرف رود آمو به این طرف راه کشوده بود، نیز در پیدایی تغییر و جهان نگری قشر تحصیل کردۀ سرپل تأثیر ژرف خویش را بجا گذاشت که ما پیداییء حلقه های ادبی هنری را درین مقاله به بررسی میگیریم.

نخستین حلقۀ ادبی که در سرپل به وجود آمد، در دهۀ نخست همین سده به دَور یکی از شخصیت های برازندۀ فرهنگی سرپل و ولایات شمال کشور، شاعر، عالم، پژوهشگر، حافظ قرآن کریم، شهر دار و وکیل مردم در دَوره های دوم و سوم شورای ملی- قاری محمد عظیم عظیمی سرپلی- شکل گرفت. قاری عظیمی از لحاظ اجتماعی به قشر روحانی و با نفوذ تَعَلّق داشت و پدر او میرزا محمد اسماعیل فرزند قاضی میرزا شمس الدین نسل اندر نسل شغل قضاوت و دادرسی به عهده داشته، با دیانت داری و امانت داریء کامل داد مظلومان را از ظالمان ستانده، با خدمت صادقانه و عادلانۀ خویش از احترام عمیق و خالصانۀ مردم برخوردار بودند. از نظر اقتصادی نیز این خانواده به طبقۀ بالاتر از متوسط تعلق داشتند چون همیشه قناعت و توکُل را پیشه کرده بودند، همواره آنچه را که داشتند، در طَبَق اخلاص نهاده، جلو مهمانان میگذاشتند و بدینگونه دَرب مهمان خانۀ آنان همیشه کشوده و به دَور سفرۀ شان مهمانانی از هر صنف و قِشر با سواد، عالم، شاعر، ادیب، خوشنویس، نوازنده، خواننده، نقاش و افراد چیزفهم جمع بودند. از میان همین اخلاص مندان و مهمانان بود که عده یی اهل ذوق و حال به دور قاری محمد عظیم عظیمی سرپلی جمع آمد و خود بخودی نخستین حلقۀ ادبی و هنری غیر رسمی تقریباً همزمان با ایجاد انجمن ادبی کابل، شکل گرفت. اگرچه این نخستین حلقۀ فرهنگی نشست های رسمی، میعادی و منظم نداشت، اما همواره با کشش پرجاذبۀ خود شاعران، هنرمندان و فضلای مشهور ولایات شمال و حتی مرکز کشور را بسوی خود می کشید و با ورود این مهمانان مُعَزّز، آن حلقۀ قرهنگی با گسترۀ بیشتری تشکیل میگردید، مشاعره ها راه اندازی میشد، طبع آزمایی ها صورت میگرفت، بساط شعر، آهنگ، مناظره ها و بحث های ادبی هموار میگردید. درین حلقه افزون بر عظیمی، شاعران و هنرمندانی چون میرزای شاعر، حاجی عبدالرشید، شکور بخشی، حاجی خوقندی، عبدالجلیل نمنگانی، و غیرهم حضور داشتند و مهمانانی چون محمد ابراهم خلیل، مولانا خال محمد خسته، سید صدیق خان گوهری، مولانا قربت، غلام حبیب نوایی، وافی آقچه یی، صوفی جان آغای اندخویی و دیگران بار ها با حضور گرم خویش حلقۀ ادبیء مذکور را پُر فیض تر و گرمتر می ساختند. چه بسا از شاعران و فرهنگیان امروز سرپل و ولایات شمال افغانستان که در آن هنگام جوانانی نو رسیده، اما صاحب ذوق بودند و درین شب های ادبی به عنوان سامع اشتراک نموده، کسب فیض کردند و بعد ها خود از شاعران، ادیبان، خوشنویسان، خوانندگان و نوازندگان صاحب نام گردیدند. از عظیمی دیوان اشعار فارسی و اوزبیکی شامل بیش از پنجهزار بیت، نصاب الصبیان پشتو – دری، قواعد القرآن منظوم و رساله در فن معما باقی مانده است که جُز رسالۀ مُعَمّا دیگر آثار شان حُلیۀ چاپ در بر کرده است.

حلقۀ دومی یک دهه بعدتر تشکیل گردید. بانی و سرحلقۀ آن میرزا محمد قاسم قاضی زاده بود. او که تحصیلات عصری آن زمان را در مکتب رشدیۀ مزار شریف به پایان رسانده و از نخستین فارغان به حساب می آمد، همچون پدرش قاضی میرزا محمد اسماعیل و برادر مِهترش عظیمی سرپلی طبع جوشان شعری داشت، ظریف و بذله گو، خوش مشرب و سخن شناس بود. در حلقۀ ادبی او افزون بر همصنفانش که همگی میرزایان آن زمان بودند و بیشتر شان طبع شعر داشته، به رموز و لطایف سخن آشنا بودند، عده یی اهل ذوق به ویژه حاضر جوابان، بذله گویان و آنانیکه اشعار شاعران مُتَقَدّم را از بر داشتند و موافق با حال و هوای مجلس بیت ها و نکته های جالب ارائه میکردند، نیز شامل بودند. این گروه نسبت به حلقۀ قبلی نشست های منظم تری داشتند و چون همگی تقریباً هم سن و سال، هم سویه و در اکثر موارد همفکر و هم نظر بودند، در خارج از مجلس نیز مراودات خویش را مستحکم داشته، با همیاری و همنوایی هم در پدید آییء جُنبش روشنگری و « جدید» ی سهم خود را ایفا نمودند. اعضای این حلقه تشنه گان دانش و تکنالوژی نوین بودند، میهن و مردم را عاشقانه می پرستیدند، از بیعدالتی ها، فقر اجتماعی و فقر فرهنگی رنج میبردند و علیه آن با زبان قلم و عمل مبارزه می کردند. اینان امانت داری، انساندوستی، عدالت، وظیفه شناسی و صداقت را شعار خویش ساخته بودند. از میان این حلقه میرزا محمد قاسم قاضی زاده «برق» به مقام شهر داری سرپل و وکالت دَورۀ هفتم شورای ملی از سوی مردم همین ولا انتخاب گردید که میر غلام محمد غبار در جلد دوم افغانستان در مسیر تاریخ او را در گروه روشنفکران متعهد و اپوزیسیون دورۀ هفتم شورای ملی ذکر کرده است.

در این حلقه مرحومان رسول جان، مولانا خدیم، ملا جمعه خان جمعه، میرزا مرتضی قل، میرزا محمود، محمد مراد بلبل، میرزا محمدی و دیگران شامل بودند که عده یی از آنان چون مولاناخدیم، محمد مراد بلبل، ملا جمعه خان جمعه، و میرزا محمود در دوره های بعدی به شهرداری سرپل و وکیل شورای ملی از طرف مردم انتخاب شده، کار های درخشانی در زمان عهده داری این پُست ها انجام دادند. نقش این حلقۀ فرهنگی در بیداریء مردم و ترویج دانش وتکنالوژی خیلی برجسته است. اعضای حلقۀ مذکور از نخستین کسانی بودند که مظاهر تَمَدّن جدید آن زمان یعنی رادیو، بایسکل، گرامافون، گیس، بطری یا داینموی کوچک دستی را از هندوستان به سرپل آوردند. محمد قاسم قاضی زاده و دوستانش به ویژه ملا جمعه خان جمعه و میرزا مرتضی قل برای ترغیب مردم به آموزش دانش های نوین و پذیرش تکنالوژی جدید، همچنان در مَذَمّت بیسوادی، بیعدالتی و مظاهر زشت جامعه به سرایش اشعار پُر از طنز و انتقاد پرداختند. گرچه این شعر ها در مطبوعات آنزمان مجال چاپ نمی یافت، اما در میان مردم مشهور و زبانزد اهل ذوق بود. قسمت اعظم شعر های « برق» در اثر اغتشاشات، جنگها و آواره گی ها از میان رفته است و صرف چند غزل او که در جراید کشور چاپ گردیده و هم چند پارچۀ دیگر که تصادفاً از گزند روزگار در امان مانده است، در خانواده اش نگهداری میگردد. مَطلع و مَقطع یک غزل او که به سلسلۀ یک مشاعره در جریدۀ دیوه چاپ گردیده است، در اینجا آورده میشود تا نمایانگر تفکر آنان در مورد موضوع جامعۀ آنروز باشد. این شعر از برق است:

مــوج خــار در خار است، گلشنی که من دارم

بی خزان سبکبار است، گلشنی که من دارم

آبــشـــار حــــــیـرانـــی، داینـمــوی نــادانـــی

«برق» کی دهد زین سد مبنیی که من دارم

این حلقۀ فرهنگی و روشنگری با تبدیلی سرحلقه اش به شهر مزار شریف و کابل، از هم گسست و پس از آن حلقۀ سومی به گونۀ خود به خودی در نسل بعدی تشکیل گردید و تداوم یافت. سرحلقۀ این گروه محمد کریم ذَرّهِ عظیمی فرزند ارشد قاری عظیمی بود. او با استفاده از کتابخانۀ خانوادگی و استعداد موروثی خویش از سنین نوجوانی به حیث شاعر، ادیب، نوازنده و فرد با معلومات و چیزفهم توجُه همسالان و حتّی پدر و دوستان شاعر و فاضل پدرش چون سید صدیق گوهری را به سوی خود جلب نمود. از او دیوان اشعار فارسی و اوزبیکی، نصاب الصبیان اوزبیکی - فارسی، مجموعۀ رباعیات با تجنیس تام به نام چلچراغ باقی مانده است. در این حلقه که « انجمن ادبی سرپل » خوانده میشد نیز عده یی شاعر، ادیب، نوازنده و سخن شناس گرد آمده بودند که دکتور علوم سید عبدالحکیم شرعی جوزجانی، عبدالستار گلشنی، سید محمود شهری، خال محمد کوکب، محمد یونس مستر، ایشان کمال خواجه، محمد نَوّاب نائب، میرزا نعمت الله جگرخون، عبدالقادر معین، ملا عبدالله پریشان، خلیفه نورالدین، نعمت الله خیاط، سید عثمان چوپان، ملا نورالدین کوکب، ملا عبدالحامد پناه، سید غلام سخی رازی، محمد امین مخدوم، محمد امین شجیع، سید پادشاه هوایی، سید کرامت الله اسیران و دیگران از آن جمله اند. این حلقه با اعزام عده یی از این جوانان به خدمت عسکری و رفتن عده یی برای تحصیل عالیتر به کابل و شهر های دیگر از هم گسست. گرچه در نسل بعدتر پژوهشگران، هنرمندان و شاعرانی چون محمد یحیی حفیظی جوزجانی، سیف الدین نوری، محمد یوسف روانیار، محمد حلیم یارقین، سید محمد دروگر، سید قلندر، غلام علی صارم، عبدالرشید کریمی، عبدالحی علمی، صدرالدین انتظار، محمد عیسی نیک آیین، محمد شفیع عظیمی، محمد اسماعیل مبهوت، محمد هاشم مخدوم، محمد یوسف فایض، عبدالغفور دستیار، ملا تاج محمد سرپلی، محمد اعظم عظیمی، محمد صابر عندلیب، شکرالله، محمد نور خدیم زاده و دیگران نیز با کسب فیض از محضر قاری محمد عظیم عظیمی و مولانا غلام محمد خدیم به ظهور رسیدند. اما از یک سو نبود هسته یی غنی همچون گذشته، هم از نظر معنوی و هم از نظر مادّی و از سوی دیگر پراگنده شدن این نسل به شهر های بزرگ برای تحصیل یا شغل، زمینۀ پدیداری حلقه یا حلقه های ادبی و فرهنگی جدید را از میان برداشت، اما از این میان محمد شفیع عظیمی، محمد اعظم عظیمی، محمد الله نوری، ینگی گل باور، صدرالدین انتظار و ملا تاج محمد سرپلی یک گروه هنری را تشکیل دادند که ابتدا در شهر سرپل باعث گرمیء محفل گردیدند و بعدتر پس از سال 1357ش گروه هنری ظفر را ایجاد نموده، بهترین آهنگ های اوزبیکی و ترکمنی را ثبت رادیو و تلویزیون افغانستان کردند. نکتۀ قابل یاد کرد اینست که جنگ های بیست و اند سالۀ اخیر و آشوبهای پیهم و انتقال حکمروایی از یک قوماندان به دیگری شرایط زندگی را چنان بر قِشر تحصیل کرده و روشنفکر سرپل تنگ نمود که این روشنفکران و هنرمندان به شهر های دیگر حتّی کشور های دیگر مجبور به مهاجرت گردیدند. وجود این شرایط نابسامان و دیرپا شهر فرهنگی و پر فیض سرپل را به شهری تبدیل کرد که تا دَورۀ حکومت موقّت روشنفکران جرئت سفر به این شهر را نداشتند، چه رسد به اقامت یا کار درین شهر.

امروز بهترین شاعران، پژوهشگران، هنرمندان، دانشمندان، نویسندگان و بطور کُلّ فرهنگیان نامدار سرپل کانون فرهنگ و هنر را در شهر های همجوار و دُورتر گرم و روشن کرده اند، اما در خود سرپل جُز تنی معدود را نمیتوان یافت که به شعر، ادبیات، موسیقی و پژوهشهای علمی و ادبی گرایش یا ممارست داشته باشد. با تأسف در شهر هایی که حدود نیم قرن پیش ازین زنان رفع حجاب کرده بودند، امروز با وجود برقراری صلح و امنیت و تجربه دو انتخابات و تشکیل ریاست امور زنان در سرپل جُز چند زن معدود حتّی کمتر از شمار انگشتان دو دست را بدون چادری نمیتوان یافت. امروز ولایت سرپل شاید یگانه ولایت در سرتاسر افغانستان باشد که حتّی یک روزنامه یا جریده، یک کتابخانۀ عامه، یک مطبعۀ کوچک، یک فرستندۀ تلویزیون محلی ندارد. این ولایت شاید یگانه ولایت در سرتاسر افغانستان باشد که حتّی یک تعمیر سینما، یک تالار کنفرانس، یک سالون برای برگذاری محافل خوشی و یا غم، یک مهمانخانه و یا هوتل، یک جمنازیوم یا کلپ ورزشی ندارد.

من این شاید ها و حتی ها را برای کم بها دادن به سرپل و سَرپُلیان نمیگویم، بلکه میخواهم از این تریبیون حُسن استفاده کرده، توجُه زمام داران امور را به وضع نابسامان اجتماعی و فرهنگیء سرپل جلب نمایم و بگویم که این ولایت با همه ندارد هایش هنوز ادبیات شفاهی یا فلکلور دست نخورده و بکر خود را دارد، هنوز آیین ها، باور ها و مراسم خاص و بومی خویش را دارد، هنوز هنر ها و حرفه های منحصر به خود را دارد، هنوز منابع سرشار طبیعی، طبیعت زیبا و آب و هوای گوارای خود را دارد، هنوز روشنفکران دل آگاه و دستان پُرقدرت و جوانان با دَرک وطنپرست و صادق خود را دارد و هنوزها و دارد های دیگری دارد که اگر گفته آید، حدیث مثنوی هفتاد من کاغذ خواهد شد. بناءً با ابراز قدردانی از استاد دانشمندم دُکتور سید مخدوم رهین وزیر اطلاعات، فرهنگ و توریزم که با تشریف خجستۀ شان درین سمینار با دارد ها و ندارد های ولایت سرپل از نزدیک آشنایی حاصل کردند و اِن شاءالله شنیده ها و دیده های شان را در جلسۀ کابینه یا مقاماتی که لازم است، مَطرح خواهند کرد و با ابراز قدر دانی از والی محترم ولایت سرپل سید محمد اقبال منیب که پس از سالهای بسیار سکوت و ایستایی با تدویر این سمینار تَحَرّک تازه و لازم فرهنگی را درین ولایت به وجود آوردند و امکان بازشناسی سرپل را طیف وسیعتر فراهم نمودند، سخن خویش را به پایان میبرم و به اشتراک کنندگان سمینار و مردم سرپل و همه هم میهنانم پیروزی، سلامتی و خوشبختی آرزو میکنم. یار زنده و صُحبت باقی

معاون سرمحقق دکتور شفیقه «یارقین»