ولایت سرپل که در دامنۀ شمالی تیربند تُرکستان موقعیت دارد، بین 35 درجه و سی دقیقۀ شرقی تا 36 درجه و 13 دقیقۀ شمالی و 66 درجه و 30 دقیقۀ جنوبی و 65 درجه و دو دقیقۀ شرقی واقع است.

ارتفاع ولایت سرپل از سطح بحر از 640 متر در مناطق هموار تا 1750 متر در مناطق کوهی میباشد. در ولایت سرپل رودی که اصلاً از کوهستان جنوبی و جنوب غربی سرچشمه گرفته که بنام آق دریا یاد میگردد، دره های سرسبز مناطق کوهستانی را آبیاری نموده و با رود دیگری که از کوهستان سانچارک سرچشمه میگیرد بنام قره دریا می گویند در حصۀ جنوبی شهر با هم یکجا میگردد که دو طرف شرقی و غربی شهر سرپل را آبیاری و سرسبز می نماید و در نتیجه آب آن به ولایت جوزجان یعنی شهر شبرغان رسیده، شهر و مُضافات آن را آبیاری و سرسبز میکند.

زمستان ولایت سرپل سرد و از صفر تا منفی ده درجۀ سانتی گراد است، دارای بارش های برف و باران میباشد و تابستان آن بعضاً گرم خشک و گرم مرطوب بوده، درجه حرارت تا سی و هشت و چهل درجۀ سانتی گراد میرسد.

کوهستانات ولایت سرپل دارای احجار کوهی مختلفه بوده معادن زغال سنگ و فلزات سیاه و نجیبه در آنها امکان پیدایش دارد، چنانچه در حصۀ سه کوه در جنوب این ولایت در زمانهای سابق حفریات بخاطر دریافت طلا صورت گرفته که رگه های مس در مغاره های حفر شده معلوم میگردد. مناطق ولایت سرپل از نگاه زمین شناسی در نتیجۀ حرکات تکتونیکی جدید اوقات نیوجین کوارترنری به وجود آمده و در امتداد دامنۀ شمالیء تیربند تُرکستان موقعیت داشته و از نگاه پیدایش و تجمُع هایدروکاربن ها (نفت و گاز) از این که در بال جنوب غربی وال اندخوی در حصۀ آخرین فرورفتگی دولت آباد و نوبۀ خویش به حوضۀ عمومی نفت و گاز خیز قره قُم ارتباط داشته خیلی ها دلچسپ است. ولایت سرپل از نگاهِ معادن نفتِ دلچسپی توجّهِ همگان را به خود معطوف نموده، بنابرآن لازم می افتد در مورد تفحّص و اکتشاف این مادّۀ پُرارزش انرژی قدری روشنی انداخته شود. صفحات شمال کشور که بیشتر از یک صد هزار کیلومتر مربع مساحت دارد، دارای احجار رسوبی بوده، برای تجمع نفت و گاز مساعد میباشد. ساختمان های دَور و اطراف ولایت سرپل نیز از نگاهِ نفت غنی شمرده میشود، چنانچه در مورد ساحه های نفت و گاز شمال افغانستان در اواخر قرن هجدهم زمین شناسانی چون کریس باخ، هایدن و فیورن موضوع را در زمان خویش تحت مطالعه قرار داده، در نتیجه موجودیت نفت را در ولایت سرپل در کوه اونگوت وانمود کرده اند که به همین اساس در سال های 1938 تا 1940م جیولوجستان اروپایی ایویس، کلپ، کیرخ و شینگ راجع به ساختار جیالوجیکیء صفحات شمال افغانستان و دُورنمای اراضیء نفت وگاز خیز نظریاتی ارائه نموده اند. به همین اساس در ماه سنبلۀ سال 1334 مطابق 1955م اساس ریاست تفحصات پترول در شهر سرپل در چوکات وزارت معادن و صنایع تأسیس گردید که تحت ادارۀ اولین رئیس مؤسسه مرحوم دیپلوم انجنیر غلام علی خان شروع به فعالیت نمود و بعد از سروی مقدماتی و توپوگرافی سطحی توسط آمریت توپوگرافی وزارت حربیۀ وقت توسط جیکتورن غلام محمد دلیر و همکاران وی در انتی کلاین اونگوت اکمال و اوّلین نقطۀ حفاریء سترتیگرافی ذریعۀ داکتر ترومپ جیالوجیست هالندی به شمول جیالوجیست افغانی (انجنیر عبدالصمد سلیم) انتخاب گردیده، دستگاه برمه کاری کوچک از کمپنی کریلیوس- سویدن در اوایل سال 1335ش مطابق 1956م وارد افغانستان گردیده، ذریعه متخصصین سویدنی و کارگران افغانی در نقطۀ (1) ستراتیگرافی اونگوت شروع به فعالیت کرد که آب مورد ضرورت برمه کاری از سه سق چشمۀ دامنۀ کوهِ اونگوت از طریق نلدوانی به نقطۀ مذکور رسانیده شد و در برج جوزای همان سال آغاز به حفاری به قسم اوتوری ستونی یعنی نمونه گیری نموده، در اواخر سال 1335 یعنی اوایل سال 1953م به عُمق 817 متر با آشکار نمودن علایم نفت در رسوبات اپت، الب، سینومان و تورون که طبقات تباشیر تحتانی و قسماً فوقانی بوده ختم گردید و همچنان چاه نمبر (2) ستراتیگرافی اونگوت به طرف غرب نقطۀ اوّل به فاصلۀ 2.5 کیلومتر برمه کاری در برج حوت 1335 آغاز و در حمل 1337 یعنی در اوایل سال 1958 به عُمق 1121 متر با بازکردن تباشیر تحتانی و آشکاری علایم نفت که جریان صنعتی نداشت ختم گردید، ولی یک دلچسپی خوبی به حکومت وقت پیدا شده با قرارداد همکاری با اتحاد شوروی وقت در مورد تفحص نفت وگاز در سمت شمال افغانستان تفحص نفت و گاز به کار افتاده، سروی های مختلفه در باره تشکل و تجمع نفت و گاز به شکل اساسی ادامه پیدا کرد. در ضمن برمه کاری تفحص در ساحه های تحت نظر ادامه یافت و بالاخره در ولایت سرپل در چاه نمبر(8) اونگوت به عمق 1107 تا 1147 متری در سال 1967م از طبقات تباشیر تحتانی که بنام طبقۀ گتریف (G.h) یاد میگردد فوران نفت به دیبت هفتاد تن در شب و روز رونما شد و لذا چاه های نمبر(9) الی پانزدهم اکتشافی حفاری گردیده از چاه های (9، 12 و 13) اونگوت نفت با دبت صنعتی آشکار گردید که خواص طبقات آن قرار ذیل میباشد:

ساختمان اونگوت که در پنج کیلومتری شرقی شهرسرپل موقعیت دارد و ارتفاع آن از سطح بحر 1110 متر میباشد در هاریزونت 14 یعنی طبقۀ هاتاریف در سال 1967 نفت کشف شد. اندازۀ ذخیره گاهِ اونگوت 3.3×1.8 به امپلیتود 90.0 متر و عُمق موقعیت آن از 1035 تا 1092 متری و کثافت نفت 0.914 گرام فی سانتی متر مکعب و دارای مواد مُفِرّه یعنی روغنیات احتراقی در نفت 27 فیصد و مقدار گوگرد 2.86 فیصد و پارافین 3.4 فیصد و مقدار سمول و اسفلتین 17.9 فیصد و نسبتاً غلیظ و مقدار گاز کاندینسات آن از 5.6 الی 12.0 گرام فی متر مکعب است. فشار طبقه 13.9 میگاپاسکال و حرارت طبقۀ مذکور 53 درجۀ سانتی گراد میباشد.

مساحت حقیقی ذخیره گاه مذکور 1794 هزار متر مربع به ضخامت حقیقی 16.5 متر و ضریب حاصلۀ نفت 0.35 بوده که دپت چاه ها در اوّل از 28 تا 258 متر مکعب در شب و روز بوده، ذخیرۀ ابتدایی بیلانسی که به تاریخ 1/1/1991 م محاسبه شده بود(3400) هزار تن و قابل استخراج 1125 هزار تن یعنی 1.125 ملیون تن است. با تفحص امور جیالوجیکی در سال 1974 معدن دوّمی به نام «آق دریا» قریب قریۀ بَلغَلِی واقع بوده در ده کیلومتری جنوب شرقی شهر سرپل که از سطح بحر 821 متر ارتفاع دارد کشف گردیده بود. در آن ساحه از طبقات یازدهم جیولوجیکی یعنی الب و طبقۀ چهادهم یعنی هاتاریف نفت صنعتی به دست آمده، چاه های (1) تا (6) صفر و ختم گردیده است. در چاه های (1) و (2) آق دریا فوران نفت صورت گرفته و بعضاً از چاه نمبر (2) استخراج نفت نظر به ضرورت دولتی وقت صورت گرفته است. اندازۀ ذخیره گاه مذکور در طبقۀ الب 3.9 در 2.3 کیلومتر به امپلیتود 170 متر و در طبقۀ هاتاریف 2.3 در 2 کیلومتر به امپلیتود 120 متر میباشد. اعماق موقعیت آنها از طبقۀ الب از 850 متر الی 957 متر و از هاتاریف 1186 الی 1365 متری است. کثافت نفت طبقۀ الب 0.82 و از هاتاریف 0.92 گرام فی سانتی متر مکعب بوده، دارا بودن مواد محروقاتی طبقۀ الب 57 فیصد و هاتاریف 32 فیصد و گوگرد طبقۀ الب 0.71 فیصد و هاتاریف 2.88 فیصد. پارافین طبقۀ الب 9.5 فیصد و از هاتاریف 10.2 فیصد، سمول ها و اسفیلتین در طبقۀ الب 4 و 2 فیصد و در طبقۀ هاتاریف 12.3 فیصد تا 21.6 فیصد و غلظت نفت نصبت به غلظت نفت اونگوت رقیقتر بوده و حرارت طبقه همانند ذخیره گاه اونگوت است.

مساعت حقیقی نفت دار طبقۀ الب 7590 هزار متر مربع و از طبقۀ هاتاریف 1930 هزار متر مربع و ضخامت حقیقی نفت دار آن الب 5.7 متر و از هاتاریف 5.6 متر و ضریب نفت دهی طبقۀ الب 90.25 از هاتاریف 0.30 است. فشار طبقۀ الب 14.3 و از هاتاریف 17.9 میگاپاسکال میباشد. ذخیرۀ محاسبه شده به تاریخ 1/1/1991 در طبقۀ الب 1848 هزار تن و از طبقۀ هاتاریف 1024 هزار تن که مجموعاً 2827 هزار تن و قابل استخراج از الب 462 هزار تن و هاتاریف 307 هزار تن که جمله 769 هزار تن میباشد و نظر به محاسبۀ مقدماتی از طبقۀ الب 1885 هزار تن و قابل استخراج 471 هزار تن که مجموعاً نفت قابل استخراج ساحۀ آق دریا 1240 هزار تن یعنی 1.24 ملیون تن میباشد.

در سال 1976 معدن سومی نفت خیزی به نام قَشقَری که در دوازده کیلومتری طرف جنوب و جنوب شرقی شهر سرپل واقع میباشد کشف گردیده است. ساحۀ نفت خیز قشقری که 1159 متر از سطح بحر ارتفاع دارد و اندازۀ آن در حدود 7.5 در 1.5 کیلومتر بوده در طبقات الب یک طبقه، اپت دو طبقه و هاتاریف یک طبقه که مجموعاً چهار طبقۀ نفت دار بوده و به صورت عموم در طبقۀ تباشیر (کریتیشیاس) تعلق دارند. در ساحۀ قشقری جمعاً ده چاه تفحصاتی و اکتشافی حفر گردیده که از آن جمله چاه های شماره (1، 2، 3، 4، 8، 9 و 10) نفت دار اند که به صورت عموم خواص طبقات با نفت، ذیلاً به عرض میرسد:

در طبقۀ الب: اندازۀ مَحفظ 7.5 در 1.5 کیلومتر و امپلیتود آن 200 متر بوده که هاریزونت مذکور از 958 تا 1182 متر و کثافت نفت 0.851 گرام فی سانتی متر مکعب و دارا بودن مواد مُفِرّه از 36 الی 60 فیصد، مقدار گوگرد 1.3 فیصد، پارافین 2.53 فیصد، اسفلتین 17.97 فیصد و غلظت شینیماتیکی 11.1 سانتی پوآز و دارای گاز کاندینسات 13.53 گرام فی متر مکعب، فشار طبقه 12.1 میگاپاسکال و حرارت طبقه 50 درجۀ سانتی گراد است. مساحت اصلی مشبوع از نفت 7690 هزار متر مربع و ارتفاع آن 3.3 متر و ضریب قابلیت نفوذ 0.20 و ضریب نفت دِهی 0.26، دیبت چاه ها از 7.2 تا 48 متر مکعب در شب و روز میباشد. نفت موجود در این طبقه 2485 هزار متر مکعب و قابل استخراج 620 هزار متر مکعب است.

طبقۀ اپت بالایی: اندازۀ محفظ 6 در 1 کیلومتر به امپلیتود 130 متر بوده و موقعیت هاریزونت از 1047 الی 1241 متر است، کسافت نفت 1.852 گرام فی سانتی متر مکعب، دارا بودن مواد مُفِرّه 50.0 فیصد، گوگرد 1.20 فیصد، پارافین 5.2 فیصد، اسفلتین 7.2 فیصد و غلظت شینیماتیکی 52.9 سانتی پوآز یعنی ملی گرام ثانیه در سانتی متر مربع، دارایی گاز کاندینسات 10.91 گرام فی متر مکعب، فشار طبقه 12.6 میگاپاسکال و حرارت طبقه 52 درجۀ سانتی گراد است. مساحت حقیقی مشبوع نفتی 4460 هزار متر مربع و ارتفاع آن 11.1 متر، ضریب قابلیت نفوذ 0.74 و ضریب نفت دهی 0.30 و دبت چاه ها از 22 الی 95 متر مکعب در شب و روز میباشد، مقدار نفت در ذخیره گاه مذکور 7034 هزار تن بوده و قابل استخراج 2107.0 هزار تن است.

طبقۀ اپت پایانی: اندازۀ محفظ 4.5 در 0.5 کیلومتر به امپلیتود(120) متر و موقعیت هاریزونت از 1083 تا 1190 متر و کثافت نفت 0.82 گرام فی سانتی متر مکعب و دارا بودن مواد مُفِرّه از 35 تا 75 فیصد، گوگرد 0.64 فیصد، پارافین 7.39 فیصد، استلتین 14.21 فیصد است. دارای گاز کاندینسات 8.7 گرام فی متر مکعب، فشار طبقه 16.4 میگاپاسکال و حرارت طبقه 61 درجه سانتیگراد است. مساحت اصلی مشبوع نفتی 1670 هزار متر مربع به ارتفاع 7.4 متر، ضریب قابلیت نفوذ 0.19 و ضریب نفتی 0.69 و ضریب نفت دهی آن 0.3 بوده و دبت چاه ها از 5 الی 25 متر مکعب در شب و روز و مقدار موجودیت نفت در طبقۀ مذکور 1290 هزار تن و قابل استخراج 387 هزار تن است.

طبقۀ هاتاریف (تباشیر پایانی): اندازۀ محفظ 6.6 در 1.3 کیلومتر به امپلیتود 110.0 متر بوده، موقعیت عمق هاریزونت از 1382 تا 1628 متر، کثافت نفت 0.90 گرام فی سانتی متر مکعب و اوسط دارا بودن مواد مُفِرّه 30.5 فیصد، گوگرد 2.3 فیصد، پارافین 4.2 فیصد، اسفلتین 18.04 فیصد و غلظت شینیماتیکی 42.9 سانتی پوآز است. دارا بودن گاز کاندینسات در این طبقه 8.7 گرام فی متر مکعب نفت، فشار طبقه 16.4 میگاپاسکال و حرارت طبقه 61 درجه سانتی گراد است.

مساحت اصلی مشبوع نفتی 4650 هزار متر مربع به ارتفاع 16.5 متر، ضریب قابلیت نفوذ 0.21 و ضریب نفتی 0.54 و ضریب نفت دهی آن 0.37 بوده، دبیت چاه ها از 5 تا 197 متر مکعب در شب و روز بوده و دارای مقدار نفت در طبقه 8806 هزار تن و قابلیت استخراج 3253 هزار تن میباشد که به صورت عموم دارایی مقدار نفت در هر چهار طبقه در قشقری 19650 هزار تن و قابل استخراج 6367 هزار تن میباشد، یعنی از 19.650 ملیون تن نفت، مقدار 6.367 ملیون تن را میتوان استخراج کرد.

از اثر کار های تَفَحّصی و اکتشافی ساحۀ چهارمی تجمعات نفتی در سال 1977 در بازارکَمِی که به فاصلۀ 20 کیلومتری طرف غرب سرپل موقعیت دارد کشف گردیده است که اندازۀ محفظ ساحۀ مذکور در طبقۀ تباشیر پایانی یعنی گاتاریف مساوی به 18 در 1.4 کیلومتر به امپلیتود 30 متر بوده و موقعیت هاریزونت مذکور از 1668 تا 1680 متری و کثافت نفت 0.856 گرام فی سانتی متر مکعب و اوسط دارایی مواد مُفِرّه 50.6 و مقدار سلفر 1.8 فیصد و مقدار پارافین 2.17 فیصد، اسفلتین 6.2 فیصد و غلظت شینیماتیکی 16.2 سانتی پوآز و دارایی گاز کاندینسات از 2 الی 10 گرام فی متر مکعب است، فشار طبقه 23.3 میگاپاسکال و حرارت طبقه 82 درجۀ سانتی گراد میباشد. مساحت اصلی مشبوع نفتی 2400 هزار متر مربع به ارتفاع 5.6 متر، ضریب قابلیت نفوذ 0.20 و ضریب نفتی 0.59 و ضریب نفت دهی 0.37 است. و دیبت چاه ها از 0.9 تا 26 متر مکعب در شب و روز بوده و دارایی مقدار نفت در همین یک طبقه 750 هزار تن و قابل استخراج 277 هزار تن است. ناگفته نمی گذارم که از اثر فعالیت تَفَحّصی و اکتشافی زمین شناسان و متخصصین داخلی و خارجی در سال 1978م ساحۀ دیگری بنام زَمَرّدسای که دارای قابل ملاحظۀ تجمع نفت در طبقۀ تباشیر پایینی یعنی گاتاریف بوده و به فاصلۀ 55 کیلومتری طرف شمال غرب سرپل موقعیت دارد کشف گردیده که در مورد ساحۀ مذکور معلومات ذیل ارائه میشود:

طوری که اندکی قبل، از موقعیت ساحۀ نفتی زمرد سای یادآوری شد، در طبقۀ 14 جیولوجیکی سمت شمالی یعنی گَتَریف دارای نفت سرشار بوده، ذیلاً در مورد آن معلومات مختصر ارایه میگردد:

اندازۀ محفظ 9.5 ضرب 2.7 کیلومتر به امپلیتود 84 متر بوده و موقعیت عمق هاریزونت مذکور بین 1650 تا 1770 متر است. کثافت نفت 0.887 گرام فی سانتی متر مکعب و اوسط دارایی مواد مفرۀ طبقه 31.0 فیصد، سلفر اوسطاً 2.1 فیصد، پارافین 4.4 فیصد، اسفلتین 8.2 فیصد بوده و غلظت شینیماتیکی 43 سانتی پوآز است. دارایی گاز کاندینسات بین 12 تا 20 گرام در متر مکعب نفت و فشار طبقه 21.5 میگاپاسکال و حرارت طبقه 83 درجه سانتی گراد میباشد. پارامترهای محاسبوی آن به قرار ذیل است: مساحت اصلی مشبوع از نفت 10063 متر مربع و ضخامت مشبوع نفتی 8.6 متر، ضریب قابلیت نفوذ 0.22 و ضریب نفتی 0.64 و ضریب نفت دهی 0.25 بوده، دیبت چاه ها از 2.6 الی 144 متر مکعب در شب و روز است، موجودیت نفت در این طبقه بقدر 10688 هزار متر مکعب و قابل استخراج آن 2672 هزار متر مکعب میباشد که بصورت عمومی در هر پنج ساحۀ مذکور نفت قابل استخراج 11.21 ملیون تن نفت به قرار محاسباتِ صورت گرفته، موجود است.

نظر به معلومات فوق که در پنج ساحۀ نفت خیز معلومات ارایه گردید، به این نتیجه میرسیم که دَور و اطراف ولایت سرپل از نگاه تَجَمُعّات هادروکاربُن ها خیلی ها دلچسپ بوده و بخاطر تفحص و اکتشاف این مادۀ پُرارزش انرژی از نگاه اقتصاد در وطن عزیز ما خیلی ها مهم میباشد.

این نکات باید ذکر شود:

- آیا ذخایر مجموعیء نفت حوضۀ سرپل ایجاب تأسیس یک تصفیه خانه را میکند یا خیر؟

- این ذخایر چند فیصد ضرورت نفت کشور را تکافو خواهد کرد؟

- استخراج خودسرانه و غیر فَنّی چه ضرر هایی در قبال دارد؟

- آیا غیر از ذخایر و چاه های تثبیت شده، ذخایر دیگری هم وجود خواهد داشت؟

پوهنیار دیپلوم انجنیر محمد ابراهیم یعقوب زاده