در آغاز کلام میخواهم متنی را در مورد موضوع مقاله ام بخوانم: «پس بعد از آن منصور که خلیفه بود، اندیشه کرد تا قضاء به کسی دهد و مشاورت کرد بر یکی از چهار کس که فحول علماء بودند: یکی ابو حنیفه و دوّم سُفیان، سوم شُرَیک، چهارم مسعر بن کَدّام. هر چهار را طلب کردند. در راه که می آمدند، ابو حنیفه گفت: «من در هر یکی از شما فراستی گویم». گفتند: «صواب آید». گفت: «من به حیلتی قضاء از خود دفع کنم و سُفیان بگریزد و مسعر خود را دیوانه سازد و شُرَیک قاضی شود». پس سفیان در راه بگریخت و در کشتی پنهان شد و گفت : «مرا پنهان دارید که سرم بخواهند بُرید» - به تأویل این خبر که رسول صلی الله علیه وسلّم فرموده که: «من جُعِل قاضیاً فقَد ذُبِحَ بغیر سکّین». هر که را قاضی گردانیدند، بی کاردش کُشتند. ملاح او را پنهان کرد و این هرسه پیش منصور شدند. اوّل ابوحنیفه را گفت: «ترا قضا باید کرد». گفت: ایّها الامیر ! من مردی ام نه از عرب. بلکه از موالیء ایشانم و سادات عرب به حُکم من راضی نباشند». ابوجعفر گفت: «این کار به نسب تعلّق ندارد. این را علم باید». ابو حنیفه گفت: «من این کار را نشایم و در این قول که گفتم: نشایم، اگر راست میگویم نشایم و اگر دروغ می گویم، دروغزن قضاء مسلمانان را نشاید و تو خلیفۀ خدایی، روا مدار که دروغگویی را خلیفۀ خود کنی و اعتماد خون و مال مسلمانان بر وی کنی». این بگفت و نجات یافت. پس مسعر پیش رفت و دست خلیفه بگرفت و گفت: «چگونه ای. و فرزندانت چگونه اند؟». منصور گفت: «او را بیرون کنید که دیوانه است». پس شُرَیک را گفتند: «تو را قضاء باید کرد». گفت: «من سودایی ام. دماغم ضعیف است». منصور گفت: «معالجت کن تا عقلت کامل شود». پس قضاء به شُریک دادند. و ابو حنیفه او را مهجور کرد و هرگز باوی سخن نگفت.(1)

آنچه برخواندیم متنی بود از تذکرة الاولیای شیخ فریدالدین عطار نیشاپوری بود. آنچه در این متن جالب توجّه است، همانا گریز این بزرگان نامدار دین از قبول منصب قضاء می باشد و حتّی دیده میشود که امام ابو حنیفه پس از آن که شُرَیک شغل قضاوت را قبول می کند، از او روگردان میشود. دلیل گریز آن بزرگان از منسب قضاء چیست؟ دلیل فرار آنان را میتوان در سنگینی و نازکی بار مسؤولیت قضاوت دانست، زیرا قاضی با یک حُکم خویش میتواند شخص مُتّهم را محکوم به مرگ نماید یا به او حیات دوباره ببخشد. قاضی بر جان، مال و ناموس مردم امین است و اوست که باید در آخرین لحظه تصمیم بگیرد و حکم کند. اگر در قضاوت یک قاضی اشتباهی رُخ دهد، تمام عمر در نزد وجدان خود و پس از مرگ در نزد خدا مسؤول خواهد بود. از این رو در کشور های اسلامی سعی به عمل می آمد تا متبحرترین علمای دین، پاک نفس ترین و مُتّقی ترین، صادق ترین و عادل ترین افراد جامعه به کُرسی قضاوت نشانده شوند. در ولایت سرپل نیز در سده های پیشین چنین معیار هایی برای گزینش قاضیان در نظر گرفته میشده و بهترین ها و پارساترین ها و عالم ترین های افراد جامعه برای احراز کرسی قضاوت انتخاب میگردیده است.

یکی از این قاضیان عادل و پرهیزگار قاضی میرزا محمد اسماعیل بن قاضی میرزا شمس الدین بن قاضی میرزا سلطان (مُتوفای 1275ق.) بن قاضی میرزا عبدالعزیز بن قاصی میرزا محمد حکیم (وفات: 1233ق.) بن قاضی میرزا نورالله از احفاد حضرت سید نعمت الله مشهور به میر روزه دار است.(2) طوریکه در این نسب نامه دیده میشود، پدران و اجداد تا شش نسل همه گی عُهده دار شغل قضاوت بوده اند.

قاضی میرزا محمد اسماعیل از پدر و پدر بزرگش که علمای دین و قاضیان باتجربه و عادل بودند، هم علوم عقلی و نقلی زمان و هم تجارب قضاوت عادلانه را گرفت. او و خانواده اش بسیار متقی، قانع، متواضع و متوکّل بوده، بین غنی و فقیر فرقی نمیگذاشتند. نقل است که قاضی میرزا محمد اسماعیل با آنکه عواید کافی از محصولات زراعتی زمین های موروثی اش به دست می آورد، همواره هرچه را داشت به غربا و مساکین می بخشید، همچون خادمانش لباسی از کرباس دست بافته و تهیه شده در خانواده اش را میپوشید، همیشه با صدای آرام و لحن مهربانانه سخن می گفت، نماز، روزه و سایر فرایض و واجبات دینی را بدون قضایی و نقصان بجا می آورد، با اهل و عیال و نوکر و ندیم با شفقت و گذشت برخورد میکرد. تا نوکر و اهل و عیال او غذا تناول نمیکردند و سیر نمیشدند، دست به طعام نمی بُرد. لباس و غذای او از همان پارچه و دیگی بود که همه نوکران او میپوشیدند و میخوردند. او هیچگاه اسیر خشم و غضب نمیشد و با درشتی با کسی سخن نمیگفت. روز ها را در کار قضاوت و شب ها را تا نیمه شب به ذکر و عبادت، قرائت قرآن کریم و تکثیر این کتاب مُقَدّس سپری می نمود. او در طول حیات کوتاهش کتاب های دینی و مذهبی زیادی با خط زیبای خودش تکثیر و به مساجد و علمای دین اهدا کرده است. در اواخر عمرش برای چهار پسرش چهار جلد قرآن کریم را رونویسی و اهداء نمود که در خانوادۀ هر یک از آنان حفظ و نگهداری میشود.

قاضی میرزا محمد اسماعیل زبان عربی، فارسی و اوزبیکی را به نیکویی میدانست، طبع و استعداد شعری داشته و گاه گاه مصرع ها و بیت هایی به این زبان ها می سرود، وگاهی هم به مناسبت هایی مادّه های تاریخ استخراج میکرد و به پسرش قاری محمد عظیم عظیمی میداد تا به رشتۀ نظم در آورد. با اینکه خودش زیاد به شعر و شاعری نمی پرداخت، اما مَشَوّق شاعران، از جمله مشوق و راهنمای فرزندش در سرایش شعر بود. به همه پسران و دخترانش سواد، علم کلام، صرف و نحو و دیگر علوم متداول عصرش را آموخته بود این قاضی محترم و محبوب در (1336 ق) وفات یافت و در حظیرۀ آبائیش در جوار امام کلان به خاک سپرده شد، روانش شاد و قرین رحمت باد.(3)

پس از وفات او پسر ارشدش مُدَت کوتاهی به شغل قضاوت پرداخت، اما به خلافت طریقت نقشبندیه رسید و بدینگونه سلسلۀ قضاوت که در هفت نسل از قاضی میرزا نورالله شروع شده بود، به قاضی میرزا محمد اسماعیل و پسرش خلیفه محمد ابراهیم خاتمه یافت.

پس از این خانواده که به قاضی زاده مُشتهر شدند، سلسلۀ دیگری به مسند قضاوت نشست. محل سکونت این خانواده به نام قاضی خانه و زمین های موروثی شان که حالا چیزی از آن به ورثه باقی نمانده است، به نام قاضی کینتی امروز هم شهرت دارد. مقبرۀ این قاضیء عالم و دادگر نیز بدون لوحه سنگ و گنبد یا رواق است. جا دارد به پاس خدمات شایستۀ این خانواده، لا اقل مزار آخرین حلقۀ این سلسله قاضیان از سوی وزارت امور حج و اوقاف، وزارت عدلیه و سایر ارگان های ذی ربط ترمیم گردیده، با لوحه سنگی مُشَخّص ساخته شود.

پانویس ها:

ا(1) تذکرة الاولیاء، شیخ فریدالدین عطار نیشاپوری، بررسی، تصحیح متن، توضیحات و فهارس از دکتور محمد استعلامی، چاپ دهم، تهران، 1378، ص 242.

ا(2) این نسب نامه را الحاج قاری محمد عظیم عظیمی سرپلی تکمیل و ترتیب کرده اند که یک یک نسخۀ آن در نزد فرزندان قاضی محمد اسماعیل موجود است.

ا(3) آنچه در مورد گفته آمد، نقل قول پدرم میرزا محمد قاسم قاضی زاده «برق»، عمو هایم، عمه هایم و دیگر شخصیت های مُعَزّز و سالمند سرپل می باشد.

معاون سرمحقق دکتور شفیقه یارقین