در دامنۀ تپه های شرقی شهر سرپل مزاری هست که از سالیان قدیم معروف بوده، مردم از ناحیتهای دور و نزدیک، برای زیارت و اتحاف دعا در آنجا می آیند. تا سال 1327 شمسی، صاحب این تربت درست روشن نبود و بنام امام خورد یاد میشد. ولی کتیبۀ دور گنبد آن که بخط کوفی است در آن سال توسط یکی از فاضلان معاصر سرپل- مرحوم قاری محمد عظیم عظیمی خوانده شد و معلوم گردید که این تربت از حضرت یحیی بن زید بن علی بن حسین بن علی کرم الله وجهه است. قبل از آنکه کتیبۀ این مزار را قید کنیم، لازم بنظر میرسد که بصورت مختصر در بارۀ زندگی جد و پدر حضرت یحیی و نیز بطور مفصل تاریخ زندگانی خود وی با استناد کتابهای تاریخ نگاشته آید.

در نتیجۀ حادثۀ جانکاه کربلا (سال 61 هجری ) از فرزندان بنی هاشم تنها جوانی علیل که عبارت از رین العابدین علی(رض) بود با چند کودک باقی ماند. زین العابدین علی بن حسین(رض) عراق را ترک گفته به مدینه مراجعت کرد. در زهد و معرفت مشهور بود. در محرم سال 94 یا 95 هجری در گذشت و در قبرستان کنار مدینه مدفون گردید. حضرت زید پس از امام محمد باقر فرزند دوم زین العابدین علی است، تاریخ زندگی وی پُر از آلام و مصیبتهاست. حضرت زید در سال 123 هـ. در کوفه به شهادت رسید و مخالفانش جسد او را به دار آویختند.(1) حضرت زید چهار پسر داشت، یحیی، عیسی، حسین و محمد.

حضرت یحیی نخستین پسر حضرت زید است، مادرش ریطه دختر ابی هاشم عبدالله بن محمد بن الحنفیه بود. یحیی بن زید بکمال عقل و درایت و علم و زهد و دیانت آراسته بود.(2) همین که پدرش حضرت زید به شهادت رسید، حضرت یحیی کوفه را ترک گفت و با گروهی از زیدیه به مداین آمد. یوسف بن عمر والی عراقین به بُختری حاکم مداین نامه نوشت تا یحیی را نزد خود بخواهد و به عراق بفرستد. بختری یحیی را خواسته ده هزار درهم به وی بخشید و دستور داد تا از مداین بیرون شود و هر جا که خواهد برود و از پیغام واردۀ یوسف بن عمر مُطّلعش گردانید. حضرت یحیی از آنجا به قُومِس شد و در منزل زیاد بن القشیری فرود آمد. در آنجا نیز اقامت نکرده رهسپار سَرَخس شد و مُدّت شش ماه در سَرَخس به خانۀ یزید بن عَمرو تمیمی مقیم شد.(3)ا

پس از آن به مَرو آمد و در سرای ابوحفص منزل گرفت. بعد از چندی والی عراقین به نصر بن سَیّار والی خراسان مکتوبی نوشت که یحیی به آنجا رفته، او را دستگیر کند. حضرت یحیی از جستجوی نصر وقوف یافت و به یاران خود هدایت داد تا مُتفرّق شوند. نصر سیار از اقامتگاه یحیی اطلاع یافت و عُصَیمه بن عبدالاسد را فرمود تا در جستجوی او شود. عصیمه با یاران خود سرای ابوحفص را محاصره کرد و کسانی را که در سرای او بودند یک یک بیرون میکرد و به چهرۀ آنان مینگریست. حضرت یحیی را از بین آن دسته یافتند که لباس پشمینه بر تن کلاهی بر سر و پالانی بر دوش داشت. عصیمه بر آن پالان تازیانه زده میگفت: ای خداوند پالان ! پیش از آنکه بگیرندت ازین شهر بیرون شو. حضرت یحیی از آنجا عازم جوزجان شد. همینکه در مدخل آن رسید، مردی گفت: تو یحیی بن زیدی؟ جواب داد آری از چه دانستی؟ آن مرد گفت: همین حالا نامه یی رسید که یحیی به صورت و صفت تو بازگشت. از آنجا به بلخ آمد و در منزل یوسف بن مُسلمه پناهنده گشت. عقیل بن مفضل اللیثی- امیر بلخ از ورود یحیی اطلاع یافت و جهت گرفتار کردن وی مردم را به تازیانه میزد. جوانی آمد دید که پدرش را به تازیانه میزدند، گفت: ای امیر پدر مرا مکش تا من ترا در محل اقامت یحیی رهنمونی کنم. بدین ترتیب حضرت یحیی را دستگیر کرده به زندان افگندند و از موضوع به یوسف بن عمر نوشتند.(4)ا

این موضوع را خاوندشاه مؤلف کتاب روضة الصفا اینطور مینویسد که یحیی در خراسان در منزل حُرَیش فرود آمد. یوسف بن عمر به نصر سیار نوشت که یحیی را محبوس ساخته به عراق بفرستد. نصر پس از جستجوی و تحقیق حُریش را تکلیف کرد که یحیی را تسلیم کند. او منکر شد، ششصد تازیانه بر وی زدند. حُریش سوگند خورد که اگر هزار تیغ بر من زنند و یحیی در زیر قدمم باشد، قدم برندارم. قُرَیش پسر حُریش چون دید که پدرش کشته خواهد شد ،گفت: دست از ایذاء این پیرمرد بردارید تا یحیی را بشما نشان دهم، و به رهنمایی وی یحیی گرفتار آمد و محبوس گردید.(5) نصر بن سیار از موضوع دستگیر شدن یحیی به مرکز خلافت نوشت. در این هنگام هشام در گذشته بود و ولید در مسند خلافت جا داشت. ولید جواب نامۀ نصر سیار نوشت و دستور داد که یحیی را از بند رها کند. نصر به موجب این فرمان حضرت یحیی را خلعت نیکو داد و ده هزار درم به وی بخشید و گفت: خلیفه فرموده تا به عراق روی. یحیی اظهار رضایت کرد و از مرو به سرحس شده، از آنجا راه نیشاپور پیش گرفت. در یک فرسنگی آن شهر رسیده بود که خبر آمدن یحیی را به عمرو بن زُراره حاکم آنجا رسانیدند. عمرو گفت: یحیی را که از زندان فرار کرده، باید گرفتار کرد، با ده هزار سوار و پیاده روی به یحیی کرد. حضرت یحیی گفت: ما به پیکار نیامده ایم و به راهِ خود میرویم. عمرو سخن یحیی را نشنید و به لشکریان خویش دستور داد تا بجنگند. (6) حضرت یحیی هفتاد نفر با خود داشت، جنگ سختی در گرفت. ابوالفضل برادر یحیی بر عمرو بن زراره حمله بُرد و به یک ضربت او را هلاک ساخت، لشکر نیشاپور منهزم گردید و یحیی با یاران خود وارد شهر نیشاپور شد. (7) یحیی گفت: ما میخواستیم به عراق رویم، اکنون چنین حادثه رُخ داد، رفتن ما به عراق دشوار است. بالاخره به اتفاق اطرافیانش بجانب جوزجانان روی نهاد. نصر سیار از موضوع جنگ نیشاپور اطلاع یافت لشکری آراست و به سرکرده گی سَلم بن احوز المازنی با سه هزار مرد به پیکار یحیی فرستاد و خود نیز با هفت هزار سپاه به کمک سَلم آمد. حضرت یحیی در حالیکه هفت صد تن سپاه با خود داشت، در قریۀ ارغوی جوزجانان با لشکر سَلم مقابل شد. آتش جنگ در گرفت و حضرت یحیی میگفت: «انا ابن علی و فاطمه بنت رسول الله» و مردانه میجنگید تا وقت ادای نماز ظهر فرا رسید. یحیی گفت: ما نماز میگزاریم و شما هم اگر اهل نمازید نماز بگزارید. لشکریان سَلم موافقت کردند. حضرت یحیی با یاران خود به احاطه یی رفته وضو کردند و نماز گزاردند. پس از آن هر دو لشکر بار دیگر صف آراستند. درین جنگ، جماعت زیادی از سپاهیان سلم بقتل رسیدند و از طرفداران یحیی نیز شهید شدند تا اینکه پنجاه تن از ایشان باقی ماندند. حضرت یحیی روی به آنان کرده گفت: ای یاران ! شما را از بیعت مُرَخّص ساختم. اگر میخواهید با من باشید و الا بروید، چه ظفر یافتن درینجا دُور از امکان است. یاران گفتند: یا ابن رسول الله! ما تا آنوقت از تو دُور نمی شویم که یکی از ما زنده بماند. پس مصروف جنگ شدند، تا اینکه جمیع یاران حضرت یحیی کشته شدند و او تنها بماند و ناگاه تیری بر جبینش اصابت کرد و از اسب افتاد. سلم بن احوز پیش آمده سر حضرت یحیی را از تن جدا کرده بنصر سیار فرستادند تا بمرکز خلافت بفرستد.سلم جسد های حضرت یحیی و ابوالفضل و ابراهیم را بامر نصر سیار در سرزمین جوزجان بردار کرد.(8) و تا هنگامیکه کاخ خلافت بنو مروان متزلزل گشت، همانسان بر دار بود. پس از آن در عهد خلافت عباسیان، ابو مسلم خراسانی به جوزجان آمده جسدهای حضرت یحیی و یارانش را از دار فرود آورد و پس از غسل و تکفین در سرپل امروزی مدفون ساخت.(9) پس از آن مردم خراسان و اهالی سایر شهر های آن به شهادت حضرت یحیی سوگ گرفتند و سیاه پوشیدند. لباس سیاه از آن وقت شعار بنی عباس گشت.(10)ا

معروف است که در آن سال هر پسری به دنیا آمد به احترام حضرت یحیی و ابراز اخلاص به او نام آن کودک را یحیی میگذاشتند. (11)ا

واقعۀ قتل حضرت یحیی بن زید عصر روز جمعه شعبان سال یکصدو بیست و پنجم هجری در قریۀ ارغوی جوزجانان که شاید قراغوی امروزی باشد و در شمال شهر سرپل واقع است، به وقوع پیوست. در این وقت حضرت یحیی هجده سال داشت. (12)ا

مدفن و مزار این مرد نامور از قدیمترین مزارات وطن ما و زیارتگاه خاص و عام است.

اینک کتیبۀ دَور دیوار گنبد مزار حضرت یحیی را که به خط کوفی میباشد و مرحوم قاری محمد عظیم عظیمی خوانده اند ثبت میکنیم: در رواق سمت غربی: بسم الله الرحمن الرحیم هذا قبرالسید یحیی بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی در رواق سمت جنوب : طالب رضوان الله علیه قتل فی یوم الجمعه فی شهر شعبان سنه در رواق سمت شرقی: خمس و عشرین و مائه قتله سلم بن احوز فی ولایة نصر بن سیار فی ایام الولید بن یزید لعنهم الله مما جری علی یدیه(13) ابو حمزه احمد بن محمد غفرالله له ولوالدیه.

این قتیبۀ دینوری در کتاب المعارف می نویسد که از حضرت یحیی فرزندی باقی نماند.(14) اما بنا بر قول حمدالله مستوفی مؤلف تاریخ گزیده، طالب الحق عبدالله فرزند حضرت یحیی بوده که در زمان ابوالعباس سفاح ظهور کرده است.(15)ا

حضرت یحیی در زهد و دیانت معروف بوده، در شعر و ادب عربی نیز دست داشته است. در رثای پدرش حضرت زید گفته: لِکُلّ قَتِیلٍ مَعشَرٍ یَطلِبُونَهُ وَلَیسَ لِزَیدٍ بِالعِراقَینِ طالِب

مراجع و یاد داشت ها:

ا(1) کتاب لمعارف ابن قتیبۀ دینوری، چاپ مصر، صفحۀ 95 ا

ا(2) بحرالانساب قسمت دوم، صفحۀ 20 ا

ا(3) ترجمۀ تاریخ طبری، صفحۀ 725 ا

ا(4) تاریخ الکامل، جُزء پنجم، صفحۀ 99 و تاریخ بلعمی، صفحۀ 726 ا

ا(5) روضةالصّفا، جلد سوم، صفحۀ 120 ا

ا(6) ترجمۀ تاریخ طبری، صفحۀ 722 و روضةالصّفا، صفحۀ 120 ا

ا(7) تاریخ بلعمی، صفحۀ 722 ا

ا(8) ترجمۀ تاریخ طبری، صفحۀ 727 ا

ا(9) تاریخ گزیدۀ حمدالله مُستوفی با تصحیح دکتور عبدالحسین نوایی، صفحۀ 286 ا

ا(10) همانجا، صفحۀ 286 ا

ا(11) روزنامۀ بیدار، بُرج حوت 1332 مقالۀ میر عبدالله یزدان پناه. ا

ا(12) بحرالانساب، صفحۀ 23 ا

ا(13) مطالب این قسمت، دُرست بهم نمیرسد. شاید و ماجری علی یدیه اشاره به ولید و یا به ابو حمزة احمد بن محمد کاتب این کتیبه باشد. ا

ا(14) کتاب المعارف، صفحۀ 95 ا

ا(15) تاریخ گزیده، چاپ ایران، صفحۀ 292

نویسنده: کاندید اکادمیسین دکتور محمد یعقوب واحدی جوزجانی