از آن جایی که پهنۀ هستی و طبیعت متشکل از اضداد، تکامل و حرکت توأم با شیب و فراز، نور و ظلمت، مرگ و زندگی، صحت و مرض جُزء لاینفک طبیعت ماحول ما میباشد، طی اعصار و قرون متوالی بشر پوینده به قدر توان و امکان در رفع مشکلات و فایق آمدن بر آن نقشی از خود به یادگار گذاشته که طبابت سنتی و قدیمی نیز دست آورد سعی و تلاش و تجارب گرانبهای این بخش از علوم بزشکی بوده، تفکر والای بشر را شامل میگردد، طبابت سنتی سه مرحله را طی نموده که ما بطور خیلی کوتاه و مختصر مکثی بدان مینماییم:

طبابت سنتی و یا قدیمی: که از گیاهان، سبزیجات و میوه های شفابخش تشکیل شده.

طبابت روحانی: توأم با آماده ساختن روح و روان مریض به زندگی.

طبابت خُرافی و موهوم پرستی.

در گذشته ها طب سنتی یا طب قدیمی معمولاً از بته ها و دانه های طبیعی گیاه ها، سبزیجات و عصارۀ بعض نباتات و گیاه ها کار میگرفتند که شامل: هلیلۀ سیاه، هلیلۀ زرد، زنجبیل، زُرمباد، غُرمباد، سبز مازو، نر کچور، قرنفل، جُوز سیاه، دارچین، میخک، هِل کلان، آمله، کچولۀ کُشته، سبر سیاه، سبر زرد، شنگرف، سزور، فلوس، تمر هندی، هژدم، سُنبل خوشبو، زعفران، مشک، عسل، روغن بادام، مردار سنگ، کافور، زمچ، گنر هندی، مقل، قرص کمر، کمرکش، جوهر لیمو، جوهر نعنا، جوهر جوانی، زرنیق، جدوار، ململ پیچ، ایکر ملنگان، اسفرزه، شیرخشت، شخص پاری، سند هندی، شقاقیل، کف دریا، نوشادر قلمی، شورۀ قلمی، روغن زیتون، روغن کچوله، شبستان و تباشیر قلمی میباشد.

ادویه یی که پیداوار سرپل میباشد، عبارت اند از: بوغمکی، بدره، موملای (مومیا)، عبران زرک، چهیر، تخم بارتنگ، تخم بهی، شِبِت، سیاه دانه، بادیان، جوانی، میده سرخ گل، میده سبزگل، ساجق سیاه کوهی، بیلن قویروغ، کنابچه، بوی مادران، هِنگ برای کرم معده، کچولۀ کوهی، ابران یمه، نعنای کوهی، شاه تره، قان تیر، گل ختمی، زرد سرک، اِسپند، بوره و پختۀ سوخته برای جلوگیری از خون ریزی، چیلان، خُرفه و تخم خُُرفه، کف دریا، نان یکرویه، خون بودنه، گوشت کبک، گوشت قرغه، گوشت خرگوش، گوشت تبرغان، ندرتاً گوشت مار.

در ساحۀ طبابت قدیمی این اطبای مشهور ولایت سرپل در وقت و زمان خود خدمت نموده اند: عطاء محمد طبیب، ملا سید جان طبیب، نور محمد طبیب، خدیم صاحب، ملا محمد امین طبیب، حاجی ملا محمد عظیم، ملا عبدالواحد، یعقوب طبیب، احمد خان طبیب، حاجی عبدالرؤوف و حاجی عبدالقیوم عابد.

طبیبان روحانی: ملا محمد عیسی از آسیاباد، خان گل آغا از چیلان گم، خدیم صاحب، سید مهدی آغا، خلیفه محمد ابراهیم، خلیفه غلام مارگیر، حاجی حامد از آسیاباد، تورن سید حبیب الله، مرحوم سید اسماعیل آغا، سید ابراهیم آغا، مرحوم سید غلام غوث آغا و دیگران.

بخش جراحی: در پهلوی طب عصری از سالیان متمادی به این طرف جراحی سنتی نیز به شکل خیلی ابتدایی در سرپل رواج داشته که توسط افراد و اشخاص، جراحی های بسیار کوچک انجام میگرفته است، مانند: ختنه کردن اطفال، ناف بریدن اطفال شاخ ماندن، کدوگک شاندن، خون گرفتن، جوک شاندن، شکسته بند و برامدگی مفصل، لبشه زدن، رگ زدن و غیره را میتوان نام بُرد، کندن دندان، همچنان شورپخته، سبوس نمکی گرم و روغن دنبه با مخلوطی از زرد چوبه را جای تربند با الکول امروز در بسا حالات ضربه دیدگی از آن استفاده به عمل می آورند. حین شکستن دست و پا از بستن ماهی خام جهت نرم شدن استخوان کار گرفته میشود. مرض سوختگی را شاید که امروزه بنام گازگانگرین یاد میشود توسط سیخ داغ کاردک درمان میشود، انجام میدهند.

در بسا حالات بخاطر درد های عصبی پا نیز از داغ نمودن اعضای بدن کار گرفته میشود، استادان ماهر این عرصه حاجی خان ولس، استاد محمد عالم، استا اکبر سلمانی، حاجی غلام محیی الدین، حاجی غلام قادر سلمانی، دیوانه آسیابادی و عدۀ بیشماری از سلمانی های سرپل را میتوان برشمرد.

بعضی از تداوی های سردستی نیز لازم به یاد آوری است برای رفع تکالیف جلدی از آب چشمه بنام سرخ چشمه و قره لای و برای رفع درد های مفاصل و کمر از تُکُر با سنگ، خشت خام یا خشت پخته، خواباندن مریض در هوای گرمای بلند در زیر ریگ را میتوان یاد آور شد.

تداوی های خرافاتی: ضرورت مندان، محتاجان و درماندگان به خاطر حل مشکل شان مخصوصاً در جوامع عقب مانده که بیسوادی در آن جا بیداد میکند، اکثر به مسایل خرافاتی و موهومات پناه بُرده، از آن مخصوصاً در جهت بازیابی و اعاده صحت مریضان شان روی می آورند همواره بازار افراد ساحر، جادوگر و تقلّب کار را گرم نگه داشته و با وصف قبول قربانی های بیشمار زیر تأثیر همچو خرافات تا هنوز این اعمال را ادامه داده اند. طب خرافاتی معمولاً توسط بخشی ها، فالبین ها و اشخاص جادوگر و ساحر به پیش برده میشود که به صورت مختصر هر کدام توضیح میگردد. در اصطلاح مردم، بخشی به کسانی اطلاق میشود که روان انسان را به هیجان آورده، از طریق تلقین و اجرای عملیات و حرکات ساحرانه و فریب کارانه در بسا امراض روانی از خود تأثیر برجای میگذارد که این شیوه بنام های باقیم، اِیم، سدقاغ، کوچورمه، الاس، چلیغ، اُچُغ، گلتکان یاد میشوند. زمانیکه مریض به نزد بخشی مراجعه میکند، او ابتدا فال مریض را دیده، زرنگانه وضع اقتصادی مریض را در نظر گرفته یکی از این نوع تداوی را تجویز میکند. فال با آیینه، دایره، ایلک، تسبیح، رمل و کتاب تعویذات دیده میشود.

باقیم: در یک شب طی سه مرحله اجرا میشود، بعد از ذبح کردن گوساله بخشی و دستیارانش وضو کرده کمر خود را بسته با قمچین و دایره به میدان حاضر میشود. یک مقدار گوشت را پُخته صرف میکنند، بعد از بسم الله دعا میخواند، از خداوند، پیغمبران، اولیاءالله و مزارات مشهور کمک و یاری میطلبد و میگوید: دیول قره شیخ جان، خواجه محمد خطیب جان سیزدن لشکر تیله یمن. از هر کدام زیارت ها هزار هزار نفر جنیّات را به کمک میطلبد. بعداً میخواند: شپو ملنگ خانه، ادره ملنگ جانه ای هو، یاحیّ، یاهو را با حرکات عجیب اجراء میکند، چند عدد بیل را در آتش سرخ کرده کباب میطلبد، آب سیر و آب پیاز را به روی بیل پاشیده به طرف مردم پُف کرده، شُش گوساله را بالای بیل گذاشته بوی آنرا پخش میکند و شُش را جهت خوراک جنیات بالای بام می اندازد. بیل داغ را به زبان خود نزدیک کرده، به دست و پای خود اندک اندک میزند. بعداً با قمچین آهسته آهسته به شانه های مریض زده میگوید: کوچ بدخت کوچ یعنی گویا جنیات را از بدن مریض خارج میکند. مریض میگوید: ساتتیم، بیردیم جُمله دردم دی بخشی بیبیم گه. بعداً بخشی صدا میکند که شراب شراب، که بعداً آب سیر و پیاز آماده را با بیل می آرند او آب سیر و پیاز را به دهن خود گرفته به طرف حاضرین پُف میکند.

اِیم: اگر در فال مریض «اِیم» براید اینطور اجرا میشود: زمین را در سه جای شگاف میکند، بالای آن تکۀ سفید انداخته، مریض را از سه شگاف میگذراند بعداً مرغ را کُشته الاس میکند، بعد شگاف را چپه و خراب میکند. همان شب مریض خوراک روغندار نمیخورد و تنها نمی نشیند.

کوچیرمه: یک مرغ کلان را کشته بالای کاسۀ سفالی فتیله را در داده کاسه را سه مرتبه از بالای سر مریض چرخانده، یک بار بر سر آن میگذارد. بالای مریض پارچۀ سفید انداخته چهل دانه چلپک پخته کرده، آن را به مردم میدهند. بعد از دعا ختم میشود.

الاس یا چلیغ: مریض کالای عادّی پوشیده، بر سرش دو متر تکۀ سفید انداخته، تار سفید یا کبود را به گردن آویزان میکند و مرغ را از بالای سر مریض کشته تکۀ کهنه را به روغن مالیده، به چوب بسته بعد از در دادن از بالای سر مریض «کوچ کوچ» گفته می چرخاند. بعد از سوختن تکه الاس ختم میشود.

سد قاغ: بر سر تختۀ آش خاکستر را دایره نموده، طفل مریض را بالای آن لول میدهند، بعداً گلوی طفل را بالا میکنند.

جادو: چهل شب قل هو الله احد را سرچپه خوانده کالای سفید را چپه پوشیده در زیر شرشرۀ آب تنها نشسته شروع به خواندن آیت میکند، سوزن را با دُنبه و موی سر شخص یکجا کرده در قبر کهنه و یا زیر دیوار کهنه مدفون میکند.

اُچوغ: کسانی که چشم درد باشند، قاشق گرم را به روی چشم مریض مالیده، بعد از خواندن دعا پُف اُچوغ پف اچوغ میگویند، تداوی ختم میشود.

گل تکان چشم: برای کسانی که چشم آن کم بین شده باشد توسط آتش بوریای مسجد، یا آب و گندم و یا سیاه دانه و فیروزه دعا خوانده آنها را به چشمان مریض میمالند.

جان توبه: بعد از باقیم فردای آن از خون گوساله به رخسار های مریض خال گذاشته، بعداً مریض را ایم و یا الاس کرده به او توصیۀ چهل روز پرهیز میدهد.

بخشی های مشهور سرپل: کوچم بخشی، محمد مراد بخشی، قاسم بخشی، و از بخشی زنها: بی بی ملا، ریحان بخشی، همراه خاله از آسیاباد و امینه بخشی و شاه گل بخشی میباشند.

محمد عیسی نیک آیین