بســم الله الـرحمـن الـرحیـم رشته غه چیکتی نیچه دُرّ یتیم

به همگان روشن است که علم و معارف راهنمای بشریت بوده، سنگ بنای ترقی و تعالی جوامع بشری را تشکیل میدهد. بدون اکتساب علم و دانش رسیدن به اهداف مُعیّن و پی بردن به رموز طبیعت، دسترسی به آن و استفادۀ معقول از امکانات طبیعت غیر ممکن خواهد بود. بهر حال انسان ها توانسته اند به اساس مطالعه و تجربه، بسیاری از راز های نا مکشوف طبیعت را شناسایی و از آن به نفع خود استفاده نمایند. کسب علم و دانش از همان زمان نخستین دوران زندگی انسان ها همراه بوده است، ولی با گذشت زمان، با به میان آمدن اختراعات و اکتشافات زمینه های بهتر آموزش مساعد گردیده است.

کشور عزیز ما افغانستان در قطار سایر ملل جهان با داشتن علماء و دانشمندان در عرصه های مختلف جایگاهی خاص داشته است. دانشمندان، علماء، متنفّذین، شعرا و نویسندگان بی شماری از این سرزمین باستانی ظهور نموده، میراث های فرهنگی و ادبی ارزشمندی را از خود بیادگار گذاشته اند. تاریخچۀ معارف عزیز ما به دو بخش منقسم میگردد. تعلیمات خصوصی و تعلیمات رسمی. اکنون به معرفی چگونگی کار و فعالیت تعلیمات خصوصی و رسمی ولایت سرپل می پردازم.

بخش تعلیمات خصوصی: تعلیمات خصوصی در مدارس دینی، مساجد و منازل شخصی صورت می گرفت و میگیرد. اطفال خورد سن در مساجد و منازل شخصی تحت تعلیم قرار داده میشوند که دارای نظم و دسپلین خاص بوده، بعد از ادای نماز صبح الی عصر تدریس دوام پیدا میکند که در این مناطق به «ملای خانگی» شهرت دارد و دارای نصاب تعلیمی معیّن بوده در قدم نخست اطفال پنج بنای مسلمانی، اصول، آداب و سجایای اسلامی و قاعدۀ بغدادی، چار کتاب یا پنج کتاب، دیوان حافظ، دیوان بیدل، امیر نوایی (منتخب اشعار تُرکی نوایی)، مشرب، صوفی الله یار، شهیدنامه، کتاب بی‌بی مشکل، بابا روشن و قرآن عظیم الشأن تدریس میگردد. این تعلیمات در بخش ذکور و اناث صورت میگیرد که تعلیمات ذکور عادتاً در مساجد و تعلیمات اناث در منازل شخصی ادامه می یابد. از جملۀ آموزگاران معروف وقت مرحوم ایشان عبدالله، خلیفه خدایقل و از آموزگاران زن که او را مردم «بی‌بی آتون » میگویند. از مشهور ترین بی‌بی آتون ها: ملا خیر النساء، ملا مهتاب شاه، بی‌بی عایشه مشهور به ملا عَمّه، بی‌بی زلفیه، بی‌بی راکعه، ملا روزی خال، زوجۀ استا چاری، ملا بی‌بی زلیخا و ملا بی‌بی خال را میتوان نام بُرد. در مرحلۀ بعدی اطفال ذکوری که از این کانون های آموزشی فراغت کسب میکنند، شامل مدارس دینی میگردند و توسط علمای جَیّد تدریس میشوند. در مدارس دینی صَرف، نحو، تفسیر، عقاید، فقه اسلامی، فرایض و سایر علوم اسلامی تدریس میگردد. طالبان بعد از ختم کتب معیّن، به درجه مولوی نایل میگردند، تعدادی هم که موفق به ختم مرحلۀ مُعیّن نمیگردند به درجۀ ملا و آخوند باقی میمانند. در گذشته ها از مشهور ترین مُدَرسین: مرحوم داملا محمد قل، مرحوم داملا عبدالرحمن مُفتی شهید، مرحوم ملا محمد اکبر آخُند، مرحوم ملا ابوالفیض آخُند و مرحوم مولوی عبدالحکیم شهید، مرحوم قاری محمد ابراهیم بودند و تعدادی از فارغان مدارس به غرض ادامۀ تحصیلات عالی تر به شهر ها و ولایات مجاور می رفتند. در قرن گذشته یک تعداد از علماء برای بلند بُردن سویۀ علمی خود به شهر بخارا رخت سفر بسته اند. از جمله مرحوم قاضی میرزا شمس الدین، مرحوم قاضی ضیاءالدین اند که تحسیلات عالی خویش را به شهر بخارا به اتمام رسانیده اند. قابل یادآوری است که در مدارس دینی حُسن خط و خوشنویسی نیز تدریس میگردید. تمام نوشته ها توسط قلم نی و سیاهی مخصوص صورت میگرفت. از قاریان معروف سرپل که در این دوره رسیده اند : قاری محمد عظیم، قاری محمد ابراهیم، قاری عبدالواحد، قاری محمد ایوب، قاری محمد موسی قل، قاری یزدان قل، قاری آغا محمد، قاری محمد عثمان، قاری محمد یوسف، قاری نصرالله، قاری عبدالله صیّادی، قاری عبدالرحمن، قاری عبدالرحیم، قاری بهاءالدین قل، قاری محمد شریف، قاری محمد امین، و ده ها قاری و حافظ قرآن مجید.

بخش تعلیمات رسمی: اولین مکتب رسمی در زمان پادشاهی اعلیحضرت امیر امان الله خان در سال 1300 هجری شمسی بنام «مکتب لطافت» در شهر سرپل تأسیس گردید. در آن زمان مرحوم قاری محمد عظیم عظیمی که قصد سفر را به شهر بخارا به غرض ادامۀ تحصیلات داشتند، نظر به تقاضای اولیای امور به حیث سرمعلم مکتب متذکره مقرر گردید و مسؤولیت پیشبرد ادارۀ مکتب به عهدۀ او سپرده شد که مرحوم قاری عبدالواحد، ملا باز محمد و محمد اسحق باورساق قلعه‌یی سانچارکی و یک تعداد دیگر به حیث معلمین مکتب مذکور مقرر گردیدند. از جملۀ فارغان مکتب لطافت، میتوان از محمد قاسم قاضی زاده «برق» (وکیل)، محمد مراد بلبل، محمد نعیم، میرزا محمود، میرزا محمدی، میرزا محمد قاسم گدامدار، میرزا محمد علی، میرزا محمود استالفی، غلام محمد معلم، محمد رحیم معلم، میرزا مرتضی قل، ملا جمعه خان «جمعه» میرزا غلام رسول پدر ظاهر نَرّاد، میرزا خدای بیردی، قاری محمد رحیم، غلام رسول باغبان باشی، حضرت نور خان، محمد ابراهیم خزانه دار، محمد عمر وکیل، امیر جان وکیل، میرزا محمد اسماعیل و سایرین نام بُرد. فعالیت مکتب و مکتب داری به سبب بروز ناآرامی ها در کشور برای هشت سال قطع گردید.

در دهم حمل 1315 مکتب ابتدائی سرپل در زمان پادشاهی محمد ظاهرشاه رسماً افتتاح گردید که در آن میرزا میر آقا خان بحیث سرمعلم، سید عمر خان، غلام محمد، محمد رحیم، سید حامد بحیث معلمین مقرر شدند و امور تعلیم مکتب را بدوش گرفتند. در سال 1320 این مکتب به رشدیه ارتقاء یافت و در سال 1322 پس به صورت مکتب ابتدایی در آمد. در همین سال میرزا محمد یعقوب، میرزا حبیب الله، محمد رحیم، میرزا محمد سلیم، مأمور محمد صدیق و محمد شفیع پروانه (رهگذر) بحیث مأمورین به ادارات دولتی مقرر شدند. همچنان در همان سال محمد اسماعیل خان نذیری، امان الله خان بهرامی و روزیقل خان به غرض ادامۀ تحصیل به لیسۀ حربیه و دارالمعلمین مستعجل به کابل اعزام گردیدند. در سال 1322 از صنف ششم این مکتب مأمور عبدالحکیم، حاجی محمد رسول بنجاره، محمد امین مخدوم، میرزا خیر محمد و تعدادی دیگر فارغ گردیدند و مصروف امور رسمی و شخصی شدند. در همین سالها یک تعداد از فارغان مکتب سرپل به مدرسۀ اسدیۀ مزار شریف شامل شدند که قاضی محمد نبی جَودت، قاضی سید نبی، مولوی عبیدالله و مولوی محمد عثمان از آن جمله اند. در سال 1326 کاندید اکادمیسین دکتور محمد یعقوب واحدی یگانه فارغ التحصیل این مکتب بود. در همین سال یک تعداد فارغان سالهای قبل مکتب را به لیلیۀ مرکز که در شهر خُلم تشکیل شده بود شامل ساختند که یک سال بعد این مکتب به کابل نقل یافت و به نام مکتب ابن سینا شناخته شد. از بین آنان دو نفر کامیاب شدند. عبدالغفور جُوزجانی به لیسۀ زراعت رفت و استاد غلام قادر گُرد از لیسۀ ابن سینا و دارالمعلمین فارغ و به حیث معلم مقرر شد. در سال 1326 ده نفر از فارغان مکتب سرپل را به مکتب خورد ضابتان گرفتند، از جملۀ آنان محمد یوسف پسر ارباب شاه محمد، سید محمد اکرم، محمد عوض، تاج محمد، محمد یعقوب و محمد ایوب مدت زیادی در اردوی افغانستان خدمت کردند. در سال 1327 مرحوم بهادر خان و سید حبیب الله مشهور به تورن از جملۀ فارغان این مکتب اند. در سال 1328 دکتور سید عبدالحکیم شرعی جُوزجانی، انجنیر محمد ابراهیم یعقوب زاده و حاجی غلام قادر ایلخانی از صنف ششم این مکتب فارغ التحصیل گردیدند. در سالهای بعد، مکتب سرپل نظر به شرایط وقت، نسبت به سابق بهتر شد و همه ساله شخصیت هایی از آن فارغ گشته به امور رسمی و شخصی شامل کار میشدند. محمدالله وطندوست، محمد نعیم، محمد اسماعیل فکور، محمد قیوم عزیزی، محمد اسماعیل قیومی، محمد قیوم دادوَر، عبدالسلام مستوفی، عبدالعزیز بلبل زاده، محمد نور خدیم زاده، محمد هاشم مخدوم، انجنیر عبدالرشید کریمی، محمد طاهر کریمی، عبدالصمد راسخ، محمد یحیی حفیظی، محمد یوسف روانیار، سید احمد تولقون، انجنیر عبدالاحد اولکر، عبدالغفار بیانی، محمد حلیم یارقین، داکتر امان الله مُرادی، داکتر رستم رجبی، داکتر امین الله آلتین، محمد یوسف اوچقون، عبدالله خان معلم، محمد موسی شاروال، محمد رجب، سید محمد دروگر، محمد نبی صدری، محمد منیر حفیظی، سید بهاءالدین ایلغار، محمد صدیق محبت، سراج الدین یولداش، کمال الدین شاروال، محمد یونس نو اندیش، میرزا غلام رسول، محمد یونس شاروال، عبدالستار گلشنی، میرزا محمد افضل، سید حکیم، انجنیر عبدالاحمد، محمد نعیم سالک، مولانا غلام سخی رازی، عبدالملک عظیمی، داکتر سید یوسف، داکتر سف الله، صدرالدین انتظار، انجنیر غلام سول، انجنیر جلال الدین، انجنیر امان الله، انجنیر غلام محمد، محمد کریم ذره، میرزا محمد امین، انجنیر عبدالحق ایلدار، انجنیر حبیب الرحمن، محمد یحیی قیام، محمد رحیم اجتماعی، محمد محسن احدی، خیر محمد عثمانی، میرزا سید عبدالسمیح، میرزا سید احمد، داکتر عبدالقدیر مجید، پیغمبرقل، سراج الدین قَیتمَس، محمد رسول آمر و ده ها شخصیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی سرپُل از آن جمله اند.

لیسه منهاج سراج که در سال 1340 به همین نام مُسمّی گردید و در سال 1348 به لیسه ارتقاء یافت . و تا امروز (؟) دوره فارغ داده است. نخستین مکتب نسوان در سال 1337 با کمیّت (110) دختر در سطح مکتب ابتدایی تحت سرپرستی مرحوم ابوالحسن آغاز شد و به فعالیت پرداخت که در سال 1346 به متوسطه و در سال 1356 به لیسه ارتقاء یافت. برخی از دختران فارغ التحصیل مکتب نسوان شامل صنف هفتم متوسطۀ منهاج سراج شدند. یک تعدادشان به مأموریت جذب شدند و یک تعدادشان به تحصیلات عالی پرداختند. از جملۀ دختران و خانم های پیشرو سرپُل: دکتور شفیقه یارقین، سلامت معصومی، آیخان بیانی، زیب النساء معصومی، عزیزه جلیس، معصومه شاداب، حلیمه ضیائی، محبوبه ضیائی، محبوبه یعقوبی، سلیمه دیپلومۀ قابله، محبوبه گیلانی، حوا گلشنی، حُمیرا گلشنی، قاضی ثریا، دکتورس شکریه یعقوبی، و ده ها شخصیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را میتوان نام بُرد.

همین اکنون در تشکیل ریاست معارف سرپل (331) باب مکتب که از آن جمله (88) باب آن را مکاتب نسوان تشکیل میدهد با کمیّت (98000) شاگرد که از جمله (21150) تن شان را دختران تشکیل میدهند، فعالیت دارد. تعداد معلمان معارف ولایت سرپل به (2052) تن میرسد، از جملۀ آنان (544) معلم رسمی و فارغ صنف دوازدهم بوده، متباقی معلمان دارای تحصیلات خصوصی می باشند.

در سال 1382 مؤسسه عالی تربیۀ معلم در ولایت سرپل ایجاد گردید و به تعداد (140) تن از معلمان که (82) تن شانرا قشر اناث تشکیل میداد، در بخش داخل خدمت این مؤسسه شامل شدند و در سال 1384 نخستین دورۀ فارغان که شامل (95) تن بودند بحیث معلمان مسلکی به جامعه تقدیم گردیدند. در سال 1382 تعدادی از فارغان صنوف نهم به صنف دهم این مؤسسه به دورۀ پنجساله جذب گردیده به تحصیلات شان ادامه دادند. همین اکنون به تعداد (58) تن از شاگردان به صنوف دهم و یازدهم این مؤسسه شامل بوده بعد از فراغت از صنف 14 به جامعه تقدیم میگردند. در عرصۀ سواد آموزی همین اکنون (118) باب کورس سواد آموزی در تشکیل مدیریت سواد آموزی فعالیت دارد. در سال 1338 نخستین مکتب برمه کاری به منظور تربیۀ کادر های تخنیکی و فَنّی به غرض رفع نیازمندی های امور تفحص نفت و گاز فعالیت داشت. همین اکنون به کمک ادارۀ انکشافی ایالات متحدۀ امریکا در حدود ده هزار تن از پسران و دختران بین سنین 10 الی 18 که از ادامۀ تحصیل باز مانده اند، در پروگرام آموزش سریع تحت تعلیم قرار دارند که در طی مدت دو سال پروگرام صنف ششم را اکمال نموده بحیث فارغان صنف شش به وزارت معارف معرفی میگردند. هکذا دارالعلوم عالی نیز در چوکات ریاست معارف فعالیت مینماید. آنچه در مورد گذشته و حال معارف سرپل گفته آمدیم، به هیچ وجه جوابگوی نیازمندی های امروزی نبوده، ایجاب باز سازی و نو سازی عملی را در عرصۀ معارف مینماید اتخاذ تدابیر عملی در جهت تربیه و پرورش معلمان مسلکی به منظور نیل به این مقصد تقویۀ مؤسسۀ تربیۀ معلم و ارتقای آن به پیداگوژی و یا تحصیلات عالی، استخدام استادان مُجَرّب، تجهیز مکاتب از لحاظ لابراتوار ها، کتاب خانه ها، تعمیرات، کتب درسی، مواد و وسایل درسی، ایجاد سهولت ها برای معلمان را میتوان از جملۀ ضرورت های اساسی ساحۀ معارف بشمار آورد.

قانون اساسی کشور زبان تُرکی ( اوزبیکی و ترکمنی) را بحیث زبان سوم رسمیت بخشیده، از آن جایی که اکثریت باشندگان این ولایت به زبان اوزبیکی تکلم مینمایند، هنوز تدریس به زبان های مادری در این ولایت میسّر نبوده، حتی در مؤسسۀ تربیۀ معلم به ایجاد دپارتمنت اوزبیکی موفق شده نتوانستیم. امیدواریم در سال آینده به این هدف نایل شویم.

از اثر ادامۀ جنگ های خانمان سوز، تعداد زیادی از مکاتب تخریب و با خاک یکسان شده است. بیشتر از 300 باب مکتب در هوای آزاد درس میخوانند. توجه مقامات مربوط را در زمینه خواهانیم. قابل یاد آوری است که در پهلوی مکاتب رسمی در ولایت سرپل کورسهای آموزشی به منظور ارتقای سویۀ تعلیمی شاگردان در رشته های علوم و کمپیوتر فعالیت داشته که نقش مهمی در جهت ارتقای معلومات و دانش شاگردان دارد. آموزشگاه عالی علوم و کمپیوتر «آیدین» که مصارف آن از جانب انجمن فرهنگی آیدین افغانستان تمویل میگردد و از ماه اسد سال 1384 به فعالیت آغاز نموده در حدود (500) تن از شاگردان مکاتب (پسران و دختران) را در رشته های آموزش کمپیوتر، آمادگی کانکور مضامین ریاضیات، انگلیسی، علوم دینی و خوشنویسی تحت تعلیم قرار داده است. بدون شک کورس های آموزشی و آموزشگاه ها نقش مهمی در جهت رشد استعداد های شاگردان خواهد داشت.

با ذکر نکات فوق میخواهم با استفاده از فُرصت توجه همه اهل معارف را در جهت تقویۀ معارف جلب نمایم. در چنین شرایطی که مردم ما گام های متین و استوار را در جهت بازسازی و عمران مجدد کشور برمیدارد، وظیفۀ ماست تا سهم قابل ملاحظه را در این عرصه داشته باشیم و معارف در محراق توجه ما قرار بگیرد. بدین وسیله از آن عده کادر هایی که در خارج از ولایت سرپل تشریف دارند تقاضا میگردد تا به منظور خدمت گزاری به میهن و جوانان کشور افتخار خدمت گزاری را در جنب ریاست معارف ولایت سرپل حاصل نمایند، با در نظر داشت کمبود جدی معلمان مسلکی از رؤسای محترم ادارات دولتی که تحصیلات عالی و تجارب مسلکی دارند، احتراماً تقاضا میگردد تا روزانه حد اقل با تدریس یک ساعت در لیسه های شهر سرپل، ریاست معارف را مساعدت معنوی نمایند.

مرحوم استاد قاری محمد عظیم عظیمی در دَورۀ امانی به مناسبت افتتاح مکتب لطافت سرپل شعری سروده بودند. به خوانش چند مصرع آن اکتفا میکنم:

ای بــی‌خـبـــــر افتاده ز اسرار مـعـــــارف

جــهــدی کــه شــوی تـا تو خبردار معارف

گــــردیده بــنــــا مکتب پُـــرفیض لطــافت

مکتب نــه یکی مــخــزن اســرار مــعــارف

تـدریس درو هست ز اخـلاقـــی و دیــنـی

غــــافـــل نـتـــوان بُــود از ایـن دار مـعـارف

اطفال وطن جمله به شـوق و شعف امروز

ســرگــرم در آن انــــد بـــه تــکــرار مـعارف

به امید تعمیم شعار (تعلیم و تربیه برای همه و همه برای تعلیم و تربیه) و بخاطر شگوفائی افغانستان عزیز گفتار خویش را به پایان میبرم.

یادداشت: این مقاله در بُرج قوس سال 1384 تهیه شده بود. چاپ آن در وقتش صورت نگرفت. بنابرآن در برج حمل 1388 در مقاله تجدیدنظر شده موقف امروزی معارف سرپُل در آن انعکاس یافت. اکنون تَحَوّل مُعَیّنی در معارف سرپل رونما گردیده است. در بخش تعلیمات عمومی تعداد شاگردان به (110000) تن و تعداد معلمان مسلکی فارغ صنف 14 و دارالمعلمین به (300) تن رسیده است. «دارالعلوم عالی رحمانیه» در مرکز ولایت با کَمِیّت (650) تن شاگرد و هشت مدرسۀ دینی در ولسوالی های مربوط ولایت فعالیت دارند. به منظور ارتقای مهارت های مسلکیء معلمان پروگرام Best یعنی تربیۀ معلم داخل خدمت در برج جدی سال 1386 به کُمک مؤسسۀ حمایۀ اطفال امریکا آغاز به فعالیت نموده، همه مُعَلّمان مرکز ولایت و ولسوالی های مربوط ولایت سرپل برنامه های (انسیت یک و انسیت دو) را طی ورکشاپ های (26) روزه توسط ترینران مؤسسۀ حمایۀ اطفال فرا گرفتند و تمام آمرین مکاتب پروگرام (12) روزۀ اداره و منجمنت را نیز سپری کردند، میتواند بر طبق این برنامه ها در جهت ارتقای مهارت های مسلکیء معلمان تأثیرات مثبت و مفید داشته باشد.

عبدالغفور دستیار