اوزبـیـک خلقی شکلله‌نیشی‌نینگ کیینگی، ینه بیر مهم دوری 9-12 نچی عصرلر حسابلنه‌دی. 10 نچی عـصـرنـیـنـگ آخـرلـریـده تـورکـی ایـتـنـیـک قـتـله‌می‌نینگ ماوراءالنهرنینگ برچه حدودلریده اوستونلیگینی تأمینله‌وچی تاریخی واقعه‌لر صادر بولدی.

ارغو، توخسی، قرلوق، چیغـیـل و یـغما قبیله‌لری اتفاقیده‌گی قاره‌خانی‌لر دولتی یوزه‌گه کیلیب، بو دولت 999 نـچی یـیـلی ماوراءالنهرنی اوز ایلکه‌یی‌گه کیریتدی. قاره‌خانی‌لر دولتی‌ده قرلوق- چیغیل تورکی تیل لهجه‌سی کینگ ترقه‌لدی. کیینچه‌لیک شو تیل اساسی‌ده ادبی تورکی تیل یوزه‌گه کیلیب، اونی حضرت محمود کاشغری «اینگ آچیق و روان تیل» دیب اته‌گن.

تـورکـی تیل‌ده 9-12 نچی عصرلر مابینیده بیر قطار اثرلر یازیلگن بولیب، احمد یوگناکی‌نینگ (869 - 775) «حـبـة الـحـقـایـق» (حقـیـقت‌لر تحفه‌سی) داستانی، یوسف خاص حاجب‌نینگ، 11 نچی عصر «قوتدغو بیلگ» (سعـادت‌گه یـوللاوچـی بیـلیم) اثری، حضرت محمود کاشغری‌نینگ مشهور «دیوان الغات التورک» اثری، اولیا احمد یسّوی حضرت‌لری‌نینگ (1041-1167) «حکمت‌لر»ی همده «اوغوزنامه»، «الپامیش»، «گواوغلی» کبی داستان‌لر شولر جمله‌سیدن دیر.

ماوراءالنهر و خراسان‌نینگ فارسی- دری تیلی‌ده سوزله‌شوچی اهالی‌سی 10 نچی عصردن باشله‌ب اوزینی «تازیک» یعنی «تاجیک» دیب یوریته باشله‌یدی.

سامانی‌لر و قاره‌خانی‌لر دن (9 نچی عصر اورته‌لریدن 1213 ییلگچه) تشقری حکمران‌لیک قیلگن کیینگی سلاله‌لر، غزنوی‌لر (997-1187)، سلجوقی‌لر (1040-1157)، خوارزم‌شاه- انوشتگین‌لر (1097-1231) نینگ برچه‌سی تورکی قوم‌گه تیگیشلی بولیب، اوز وقتی‌ده نه‌فقط اورته آسیا، بلکه اورته شرق‌ده هم حکمرانلیک موقعی‌گه ایگه بولگن‌لر. مُغول‌لر استیلاسی گرچه اهالی باشی‌گه نهایت‌ده آغیر کلفت‌لر و یوقاتیش‌لر آلیب کیلگن بولسه-ده، تدقیقاتچی‌لر فکریچه، اوزبیک خلقی اتناگینیزی و ایرقی‌گه دیرلی تأثیری بولمه‌دی.

ماوارألنهر و خوارزم شمالی‌ده جایلشگن ولایت‌لرنی، مسلمان مؤلف‌لری دشتِ قپچاق- قپچاق چولی دیب اته‌شگن. قدیم‌دناق بو ییرلردن اساساً تورکی خلق‌لر و تورک‌لشگن مُغول‌لر استقامت قیله‌ر ایدی‌لر. چنگیزخان باسقینی‌دن سونگ بو ییرلر کتته اوغلی جوچی‌نینگ ایلکه‌یی‌گه توشگن ایدی.

کیینچه‌لیک بو حدود ایککی قِسم‌گه بولینیب کیتدی. جوچی‌نینگ اوغلی بولمیش شیبان‌نینگ اولادی‌دن بولگن سلطان محمد 13 یاش‌ده (1312-1341) آق اورده‌گه حکمدار بوله‌دی. سلطان محمدگه اوزبیک‌خان دیب تخلص بیریلگن.

کوپچی‌لیک تدقیقاتچی‌لرنینگ فکرلری‌گه قره‌گنده اولکه‌میز حدودلریده اینگ قدیمگی دورلرده یشه‌گن اوتراق محلی-سغدی‌لر، خوارزمی‌لر، باختری‌لر، سک‌لر، مسیگیت‌لر، حاضرگی اوزبیک خلقی‌نینگ اساسی‌نی تشکیل ایتدی. تاریخ‌نینگ قدیمگی دولت‌لریده اهالی کوپ حاللرده اوزلری یشه‌گن جای نامی بیلن اته‌لگن بولیب، اورته عصرلرگه کیلیب بو نام‌لر اوزگره‌دی. خصوصاً، دشتِ قپچاق حدودلریده یشه‌گن تورکی اهالی ماوارألنهر ییرلری‌گه کیلیب، بو ییرده یشه‌یاتگن اوتراق اهالی بیلن اویغونله‌شیب کیتگن و اهالی اوز نامینی اوزبیک دیب اته‌گن. اورته عصرلر تاریخی ادبیات‌لرده هم بو نام «اوزبیک»، «اوزبیک‌لر» صفتی‌ده تیل‌گه آلینه‌دی. اما، شو نرسه انیق‌کی، دشتِ قپچاق حدودلریدن کیلگن تورکی قبیله‌لر محلی اهالی ایتناگینیزی‌گه، عرف-عادت و عنعنه‌لرگه سیزیله‌رلی درجه‌ده تأثیر ایتمه‌دی‌لر، عکسینچه اونینگ آره‌سیده سینگیب کیتیب یوقاری درجه‌ده‌گی مدنیت تأثیریده بولدی‌لر.

تدقیقاتچی عبدالقهار ابراهیم‌وف نینگ یازیشیچه، اوزبیک خلقی اساساً ایککی ایتنیک قتلم‌دن تشکیل تاپگن. بیرینچی قتلم توران-تورکستان حدودلریده شکلله‌نگن. ایککینچی قتلم ایسه والگا (ایتیل) دریاسی بوی‌لریدن تارتیب، تا خوارزم‌نینگ شمالی، سیردریا نینگ اورته و قویی آقیم‌لریگچه بولگن حدودلرده شکلله‌نگن، بو مکان اوتمیش‌ده تورلی نام‌لر بیلن، چنانچه قپچاق دشتی، آلتین اورده، اوزبیک ولایتی، اوزبیک مملکت‌لری، اوزبیک اولوسی دیب اته‌لگن. خلقی‌میزنینگ بو قتلمینی جغرافی اورین جهتیدن شرطلی روش‌ده شمالی قتلم دیب اته‌ش هم ممکن.

خلاصه قیلیب ایته‌دیگن بولسک، اوزبیک خلقی‌نینگ اتنیک شکلله‌نیشی اوزاق دوام ایتگن مرکب جریان‌ده دیر. اوزبیک خلقی‌نینگ اساسی‌نی حاضرگی اوزبیکستان حدودلریده بیر نیچه مینگ ییل‌لر دوامی‌ده یشه‌ب کیلگن محلی سغدی‌لر، قنغ‌لر، باخترلر، خوارزمی‌لر، دوانلیک‌لر، سک‌لر و مسیگیت‌لر تشکیل ایته‌دی. تورلی دورلرده بو حدودلرگه کیریب کیلگن قبیله‌لر، ایللت‌لر و خلق‌لر دور اوتیشی بیلن محلی اهالی‌گه اوز تأثیرینی قسماً اوتکزگن. اوزبیک خلقی شکلله‌نیش جریانی‌نینگ برچه باسقیچلریده محلی اهالی چیتدن کیلگن (کیلگیندی) اهالی‌گه نسبتاً اوستون بولگن.

بو فکریمیزنی اثباتله‌وچی دلیل‌لردن بیری، کیینگی ایککی- اوچ مینگ ییل دوامی‌ده اورته آسیاده، اوزبیکستان‌ده محلی اهالی‌نینگ تیلی اوچ مرتبه اوزگردی. خصوصاً، شرقی ایرانی تیل‌لر اورنیگه غربی ایرانی تیل‌لری (فارس تیلی) و ایره‌میزنینگ باشلریدن باشله‌ب تورکی تیل‌لر کینگ ترقه‌له باشله‌دی. اما محلی خلق‌نینگ «قانی»، یعنی ژینیتیک ایترلی اوزگرمه‌دی و قدیمی خلقلرگه خاص کوپ‌گینه انتراپالوژیک خصوصیت‌لر شو کونلرگه قدر سقله‌نیب کیلماقده.

اوزبیک خلقی کیلیب چیقیشی‌نینگ اساسینی اینگ قدیمگی دورلردن باشله‌ب اولکه‌میز حدودلریده یشه‌ب کیلگن خلق‌لر و ایللت‌لر تشکیل ایتگن. ایککی مینگ ییل دوامی‌ده محلی اهالی‌گه کیلیب قوشیلگن تورکی تیلی ایلت و خلق‌لر اوزبیک خلقی‌نینگ شکلله‌نیشی‌ده اساسی ترکیبی قِسم صفتی‌ده قتنه‌شگن.

تیارلاوچی: داکتر عزیزالله فاریابی