اۉیین بله‌لرنینگ جسمی و ذهنی اولغه‌ییشی و اۉسیشی اوچون مهم عامل دیر. شونگه کۉره، اۉیین هر بیر بله‌نینگ طبیعی حقی دیر.

بله‌لر ییللر و عصرلر دوامیده، نسلدن-نسلگه اۉینه‌ماق اوچون تورلی اۉیینلرنی کشف یا اختراع اېتگنلر. کته یاشلیلر ارقه‌لی اختراع قیلینگن یا بله‌لر بیلن اۉینه‌له‌دیگن جدا سناقلی اۉیینلرنی حسابگه آلمه‌گنده، اۉیینلرنینگ دېیرلی برچه‌سی بله‌لرنینگ اۉزلری اۉز فطری استعداد، تفکر و تجربه‌لری ارقه‌لی یره‌تگن و اختراع قیلگنلر.

بله‌لر اۉیینلری نینگ بیر قسمی دایمی بۉلمه‌ی، بلکه زمان اۉتیشی، تورموش شرایطی نینگ اجتماعی-اقتصادی وضعیتی اۉزگرشی همده نسلدن-نسلگه اۉزگه‌ریب، ایریملری اېسه بوتونله‌ی یۉقالیب، اۉرینلرینی بشقه ینگی اۉیینلرگه بۉشه تیشی هم ممکن. بو آقیمنی، اینیقسه شهرلیک تورموش، زمانوی اۉیینلر تاپیلیشی، قاله بېرسه تلویزیون، انترنت، بیلیم و تخنیک نینگ بشقه یوتوقلری کېسکین تېزلشتیریب بارماقده.

بله‌لر اۉیینلری خیلمه-خیل بۉلیب، اولرنینگ مضمون و اجراسیده بله‌لرنینگ دنیا قره‌شی، آنگ سویه‌سی، ذوق-سلیقه‌سی، حرکتچنلیک، سینچکاولیک، تاپقیرلیک حاضرجوابلیک، زیرکلیک، حضور ذهن کبی خصلتلر جایلشگن. شونینگدېک، اۉیینلرده‌گی مضمون بله‌لرنینگ طبیعت، جامعه و انسانگه نسبتاً بۉلگن تصور و بیلیملری هم عکس اېتیب توره‌دی. اېنگ مهمی، اۉیینلرده اساساً کېسکین سالم رقابت، آلغه باریش و اینتیلیش، قیین چیلیکلرنی یېنگیب، یوتوقلر و ساورینلرنی یوتیش اساسی مقصد صفتیده اۉز علمی و عملی افاده‌سینی تاپگن.

بو عجایب اېزگو مقصد و مضمونلردن تشقری، اۉیینلرنینگ توزیلیشی و اجرا یۉسینیده عموماً همکارلیک، بیردملیک، صمیمیلیک، ایناقلیک و دوستلیک کبی جدا یوکسک انسانی فضیلتلر هم بله‌لر ارقه‌لی عملده قۉللـه‌‌نیله‌دی و شو بیلن بیرگه اولرنینگ آنگی و شخصیتیده شکلله‌نه‌دی و ارداقله نیب ترغیب اېتیله‌دی.

بله‌لر اۉیینلری اۉزی نینگ خصوصیتلریگه کۉره تورلیچه بۉلیب، بله‌لرنینگ یاشی و جنسی یا که موسم و اجرا پیتی، مضمون، موضوع یا محیط نینگ جغرافی، اقتصادی و مدنی شرایطی گه باقه اجره‌له دی؛ اۉرنک اوچون افغانستانده سرپل ولایتی مرکزی، سرپل شهریده آقیب تورگن دریا و نهرلرده اجرا اېتیله‌دیگن (بخاری، المایی، تاپه‌ری، شونغ اۉتتی، ...) کبی بیر قنچه عجایب اۉیینلرنی مېن بشقه شهرلرده، اینیقسه دریا و نهر بۉلمه‌گن شهرلر اولوسی اره‌سیده اوچره‌تمه‌گنمن. شونینگ اوچون، ایریم اۉیینلر بیرقنچه شهر و قیشلاق بله‌لری اره سیده مشترک بۉلسه-ده، بعضی اۉیینلر اېسه بیر شهر یا حتی که بیر قیشلاق بله‌لریگه خاص و منحصر دیر.

یوقاریده اېسلنگن سووده اجرا اېتیله‌دیگن اۉیینلر حتی سرپل شهری نینگ دریا و نهر بۉیلریدن اوزاقده جایلشگن قیشلاقلر بله‌لری هم بیلمه‌یدلر و اجرا اېتمه‌یدیلر.

اۉیینلرنی گروهلر یا دسته‌لرگه اجره‌تیش (گروهلشتیریش)ده عالملر و متخصصلر بیر خیل یۉریق و فکرگه اېگه اېمسلر. اۉیینلرنی گروهلشتیریشده کیشیلرنینگ توتگن متودی یا یۉریغی، سلیقه و دیدی همده اۉیینلرنینگ تورلی خصوصیتی کته رول اۉینه‌یدی. چنان که، ایریملر اۉیینلرنی فصل یا اجرا چاغیگه کۉره دسته بندلیک قیلسه‌لر، بشقه بیراولر بله‌لرنینگ یاشی و جنسی گه کۉره اجره ته دیلر. بعضیلر هم اۉیینلرنینگ قۉللنه‌دیگن بویوملری یا هم مضمونی گه کۉره گروهلرگه اجره ته دیلر.

مېن بوندن تخمین 25 ییل بورون، جوزجان و سرپل ولایتلری (او زمانده ایکله ولایت بیر ولایت، یعنی «جوزجان» اېدی) اۉزبېکلری نینگ (107) ته اۉیینی نی تۉپلب، بیر کتاب قیلیب چاپ اېتگن اېدیم. (بازی های عامیانه اۉزبیکان جوزجان /جوزجان اۉزبېکلری خلق اۉیینلری، کابل: 1369/1995)

مېن کتابده‌گی اۉیینلرنی، اولرنینگ مضمونی و اۉیینچاقلری اساسیده گروهلر (تورلر)گه اجره تیب، کتابگه جایلشتیرگن اېدیم: سووده‌گی اۉیینلری، عرف و عادت اۉیینلری، تۉپ اۉیینلری، چیلیک اۉیینلری، توشله اۉیینلری، آشیق اۉیینلری، ینغاق اۉیینلری، ذهن و هوش اۉیینلری و بشقه‌لر.

بنابرین، کۉرونیب تورگنی کبی اۉیینلرنینگ گروهلشتیریش کیشیلرنینگ توتگن یۉریغی، سلیقه‌سی، و قره‌شیگه کۉره نسبی لیگی طبیعی حال دیر.

اۉیینلرنینگ ایریملری خالص جسمانی حرکت ارقه‌لی اجرا اېتیلسه (سوو، تۉپ و چیلیک اۉیینلری، پایگه کبیلر)، بعضیلری بوتونله ی ذهن و هوشگه باغلیق(جوماغ، گجه مان، غربیل ماش، چیمیلدیق چیرتی کبیلر) دیر. قاله بېرسه، بیر عده لری هم جسمانی و هم ذهنی فعالیت بیلن بجریله دی(قوشیم باشی، دروازه-دروازه، کادی-کادی کبیلر.)

هرحالده، اۉیینلرنینگ اجرا اېتیلیشی بله‌لر اوچون قوییده گی مهم نتیجه یا فایده سی بار دېب، اۉیله‌یمیز:

ـ1. اۉیینلر بله‌لرنینگ یخشی و ساغلام جسمانی اۉسیشی و کوچلی بۉلیشی اوچون مهم دیر،

ـ2. اۉیینلر بله‌لرنینگ استعدادی، تفکری و آنگینی اۉسیشی و انکشافیده کته نقشی بار،

ـ3. اۉیینلر ارقه‌لی بله‌لر تورلی ذهنی و جسمانی مهارتلرگه اېگه بۉله دیلر،

ـ4. اۉیینلر بله‌لر اوچون اېنگ سالم و یخشی مشغوللیک و سرگرمیلیک بۉله‌دی،

ـ5. اۉیینلر بله‌لرنینگ استاتیک قره‌شلری، بدیعی و هنری ذوقلرینی اویغاتیش و اۉسیشیگه کمک قیله‌دی،

ـ6. اۉیینلر خلق آغزه‌کی ایجادی خزینه سینی بای اېتیشده مهم رول اۉینه‌یدی،

ـ7. اۉیینلر بله‌لرده همکارلیک، بیردملیک، ایناقلیک، یوتوقلر تمانگه اینتیلیش، ساغلام رقابت، بېلله شوو و دوستلیک کبی اېزگو ایستکلر و انسانی فضیلیتلرنی اېگللش و ترغیب اېتیشگه مهم رول اۉینه‌یدی.

ـ* اېسلتمه: حرمتلی اۉقووچیلر، تورکیه‌نینگ اېسکی شهر عثمان غازی یونیورسیتی سی «تیکا» اداره سی بیلن بیرگه لیکده 2015 ییلی، می آیی نینگ 14-17 کونلریده «تورک دنیاسی چوجوق اۉیون و اۉیونچاقلری» عنوانی آستیده ییریک خلق ارا قوریلتاینی اۉتکزدی. اوشبو قوریلتایگه تورلی اۉلکه‌لردن اساساً تورکی خلقلری نینگ شو موضوعگه تېگیشلی فولکلورشناس عالملری و متخصصلری چارلنگن اېدیلر. افغانستاندن کمینه هم دعوت اېدیم.

قوریلتای نینگ ایش ترتیبیگه کۉره اشتراکچی عالملر قوریلتایده اۉقیله‌جک مقاله‌لرینی، مخصوص علمی کمیسیون ارقه‌لی کۉریب چیقیش و تېکشیریش اوچون اوچ آی ایلگری، اولرگه جۉنه‌تیشلری شرط اېدی. کمینه «افغانستان اۉزبېک بله‌لری اۉیین و اۉیینچاقلری» عنوانلی مقاله‌م نی قوریلتایگه جۉنتگن اېدیم. کمیسیون مقاله‌نی معقوللب، اشتراک اېتیشیمدن خرسندچیلیک بیلدیریب، می آیی نینگ 12 نچی سیده کابلدن استانبولگه اوچیب باریشیم نی بېلگیله‌گن اېدیلر.

افسوس که مېنینگ ینگی آدرسیم بۉییچه، تکیت مسأله سیده قوریلتای باشقروی و «تیکا» اداره سی اۉرته سیده قنده‌ی دیر توشینماوچیلیک تاپیلیب، نتیجه ده تکیت اۉز وقتیده مېنگه یېتیب کېلالمه‌ی، مېن اېسه قوریلتایگه اشتراک اېتالمه‌دیم. بونداق خلق ارا ییریک قوریلتایگه اشتراک اېتالمه‌گنیم اوچون البته که افسوسلندیم.

هر حالده، بو یېرده مذکور خلق ارا قوریلتای اوچون یازیلگن ایکی بۉلیم «1. بله لر اۉیینلری، 2. بله‌لر اۉیینچاقلری) دن عبارت، مذکور مقاله نینگ بیرینچی بۉلیمی نینگ قیسقرتمه سینی یوقاریده، مطالعه‌نگیزگه تقدیم اېته‌میز