اسلام حقوقی ‌دنیانینگ اساسی حقوقی تیزیم‌‌لری‌دن بیری صفتیده‌ ۱۴۰۰ ییل‌لیک اوتمیشی بیلن، تاریخی جهت‌دن روم حقوقی‌دن سونگ، ایککینچی اورینده تورسه هم، مضمون و محتوا یوزه‌سیدن اونگه نسبتاً کینگراق ساحه‌‌لرنی قمره‌ب آله‌دی. اما غرب عالم‌‌لری بو حقیقت‌نی یخشی توشونمه‌گن‌لر. اسلام و اونینگ حقوقی تیزیمی حقیده برچه غرب عالم‌‌لری اینیقسه شرق‌شناس‌لری‌نینگ فکر‌لری بیرخیل ایمَس. قوییده شو موضوع اوستیده توخته‌ب اوته‌میز:

غرب و سابق شوروی دوری‌نینگ ایریم عالم‌لری تمانی‌دن اسلام حقوقی حقیده یازیلگن اثر‌لرده‌گی فکر و ملاحظه‌‌لر، کوپینچه، اوشبو حقوقی تیزیم‌نینگ مضمون- ماهیتینی، شونینگدیک، اجتماعی- اقتصادی، شرایط و دور طلبی‌دن کیلیب چیقیب، اونینگ رواجله‌نیش قابلیتی‌گه ایگه ایکن‌لیگینی کورسه‌تیب بیره‌آلمَسلیگی سببلی، طلب‌گه جواب بیرمه‌یدی و اسلام حقوقی متخصص‌‌لرینی قانیقتیرمه‌یدی. بونداق اساس‌سیز یانده‌شو‌لرنینگ سببی قوییده‌گی‌‌لر بولیشی ممکن:

ـ۱. اسلام حقوقی بوییچه تدقیقات آلیب بارگن غرب عالم‌‌لری، اینیقسه شرق‌شناس‌لر کوپنچه حقوق‌شناس بولمه‌گن‌لر. او‌لر فقه علمی‌نی اونینگ برچه قررّه‌‌لرینی (اصول و فروع) بیلن چوقور اورگنمه‌گن‌لر. او‌لر توغری‌دن- توغری اسلام حقوقی‌نینگ اساسی منبع‌لری- قرآن کریم، سنّه، اجماع، قیاس، شونینگدیک، استحسان، عُرف، ذرائع، مصالح، استسحاب کبی قوشیمچه منبع‌لرگه یا که‌کلاسیک فقهی کتاب‌لرگه مراجعت قیلیش اورنیده، کیینگی دور‌لرده تورلی مؤلف‌‌لر تمانی‌دن هر خیل اسلوب‌لرده یازیلگن کتاب‌لر‌دن فایده‌لنگن‌لیک‌لری اوچون حقوقی مسئله‌‌لر‌نینگ توب ماهیتی‌گه ییتیب باره‌آلمه‌گن‌لر و حال بوکه، اسلام حقوقی تیزیملی تعلیمات بولگنی اوچون، اونی سیستماتیک اسلوبده اورگه‌نیش ضرور. نیگه‌که هر بیر مسئله‌نی اونینگ تیزیمی‌دن اجره‌تیب اورگه‌نیش ناتوغری خلاصه چیقه‌ریش گه آلیب کیله‌دی.

ـ۲. او‌لر، فقه علمینی قاتیب قالگن و حرکت‌سیز بیر فن صفتیده تصّور قیلیب، اونینگ حرکت‌چن و ایجادی اوزگریش خصوصیتی گه ایگه ایکن‌لیگینی اونوتگن حالده، مجتهد‌لر (اسلام حقوقی عالم‌‌لری فقیه‌‌لر) قانون توزیش و حقوقی نظریه یره‌تیش وکالتی‌گه ایگه ایکن‌لیک‌لرینی هم نظرده توتمه‌گن‌لر.

ـ۳. ایریم‌‌لر، اینقسه‌شوروی عالم‌‌لری، بعضاً شیعه مذهبی منبع‌لریگه ته‌ینگن حال‌ده، سنّی‌لیک مکتب‌‌لری حقیده سوز یوریتگن‌لر.

ایتیب اوتیلگن عامل‌لر و ینه بیر قطار باشقه سبب‌لرگه کوره اکثریت غرب عالم‌‌لری فقه علمینی مستقل بیر حقوقی تیزیم صفتیده یاریتیب بیریش گه موفق بولمه‌گن‌لر.

مثال طریقه‌سیده، شوروی تدقیقاتچی سی ا. ن. شیدولینه اوز تدقیقاتی‌ده اسلام‌نی قاره‌لش گه قره‌تیلگن شوروی‌‌لر سیاستی اساسی‌ده، نکاح‌نی باغله‌ش (عقد نکاح) و اونی بیکار قیلیش (طلاق) ده، شونینگدیک گواه‌لیک بیریش‌ده‌گویا که قرآن کریم عیال کیشی‌نینگ حقوقی‌نی کم سیته‌دی، دیب دعوا قیلگن. اگر موضوعنی واقعلیک که اساس‌لنیب تیکشیرسک، بو ادعا‌نینگ اساس‌سیزلیگی ثابت بوله‌دی.

فقه- اسلام حقوقی، روم حقوقی گه نسبتاً یاش حقوقی تیزیم بولسه هم، اوز ترقیات باسقیچ‌لرینی باسیب اوتگن‌دن کیین ‌دنیا‌نینگ اینگ رواجلَنگن حقوقی تیزیم‌لری‌دن (سیستم‌‌لری‌دن) بیریگه ایلَندی. اگر فقه‌نی غرب حقوقی تیزیم‌لری بیلن سالیشتیره‌دیگن بولسک، اسلام حقوقی‌نینگ غرب حقوقی تیزیم‌‌لریده موجود بولگن برچه ساحه‌‌لرنی قمره‌ب آلگنی، اوزی‌گه خاص میتودولوژی اساسی‌ده‌او‌لرنی رواجلَنتیرگنی و زمان بیلن هم‌آهنگ قیلیش قابلیتی‌گه ایگه ایکن‌لیگی‌گه قطعی ایشانچ حاصل قیله‌میز.

اسلام حقوقی‌ده شونداق انستیتوت‌‌لر بار که، او‌لر غرب حقوقیده عموماً موجود بولمه‌گن یا که کیینچه‌لیک شکل‌لنگن و اسلام حقوقی تجربه‌‌لری‌دن فایده‌له‌نیب رواج‌لنتیریلگن. مثلاً، وقف حقوقی، فوند یا که جمغرمه‌نینگ باشلنغیچ شکلی صفتیده فقه عالم‌‌لری ایجادی اساسیده یوزه‌گه کیلیب، عصر‌لر دوامی‌ده برچه مسلمان مملکت‌‌لر، اینقسه اوزبیک دولتچی‌لیگی تاریخیده تورکستان و خراسان حدودی‌ده، شونینگدیک عثمانی‌‌لر امپراتورلیگی‌ده علم و فن رونقی اوچون نهایت مهم واسطه بولیب خدمت قیلیب کیلگن.

شونینگدیک، محتسب‌لیک (احتساب) هم اسلام حقوقی ده‌ ۱۳ عصرلیک تاریخ‌گه ایگه. غزنوی‌‌لر و تیموری‌‌لر دور‌لریده تکامل‌لشگن اوشبو تجربه، ۱۷۰۹ ییلی، سویدن قرالی «چارلز ۱۲» آرقه‌لی اقتباس قیلینیب، ۱۹ عصر ده امبودسمن شکلیده رواجلَنتیریلدی.

امبودسمن بوییچه بیرلشگن ملت‌‌لر تشکیلاتی ترقیات دستور‌لری‌نینگ مصلحتچی‌سی، الاسکا ایالتی امبودسمنی، امریکا امبودسمن‌لری اویوشمه‌سی‌نینگ سابق پریزیدنتی دین گوتیریر ۱۹۹۹ ییل اوزبیکستان ایچکی ایش‌لر وزیرلیگی اکادمی سیده بولیب اوتگن کنفرانس‌ده، امبودسمن انستیتوتی بوییچه جهان تجربه‌سی توغریسیده اوقیگن معروضه‌سی‌ده، بو موضوع بوییچه قوییده‌گی فکر‌لرنی بیلدیرگن ایدی:

«امبودسمن‌نینگ تاریخی ایلدیز‌لری‌دن بیری قرآن کریم و اسلام مفکوره‌سی‌نینگ بیر قسمی صفتیده عادل‌لیک تمایلی‌‌دن کیلیب چیقه‌دی. خلیفه‌عمر تمانی‌دن شکایت‌‌لرنی قبول قیلیش و نزاع‌‌لرنی حل قیلیش اوچون محتسب منصبی تشکیل ایتیلگن ایدی. ۱۷۰۹ ییلی سویدن قرالی «چارلز ۱۲» روسیه‌‌دن یینگیلگن‌دن سونگ تورکیه‌گه کیله‌دی. او سویدن گه قیتگن‌دن کیین او ییرده‌ ۱۷۱۸ ییلی عالی امبودسمن‌نی تأسیس ایته‌دی. بعضی مکتب‌‌لر وکیل‌لری بونی «قاضی القضات» نامی بیلن مشهور تورک عدلیه باشلیغی منصبی‌نینگ تأثیری دیب حسابله‌یدی‌لر. سویدن قرال‌لری بیلن پارلمان اورته‌سیده‌گی حاکمیت اوچون کوره‌ش‌لر ۱۸۰۹ ییلی اساسی قانون قبول قیلینیشی‌گه آلیب کیلگن. اوشنده پارلمان امبودسمن منصبی‌نی جاری قیله‌دی». اون‌دن کیین سویدن تجربه‌سی اساسیده دنیانینگ کوپ مملکت‌‌لری تمانی‌دن امبودسمن انستیتوتی اقتباس ایتیله باشله‌دی. حاضر هم ایریم اسلام مملکت‌لریده، امبودسمن، محتسب دیب اته‌له‌دی.

دوکتور احمد شلبی اوزی‌نینگ «اسلام مدنیتی تاریخی» کتابی‌ده یازیشیچه، ۱۹۳۸ ییل هالندنینگ لاهه شهریده اوتکزیلگن قیاسی حقوق‌شناس‌لیک (مقایسوی حقوق) بوییچه خلق‌ارا کنفرانس اشتراکچی‌لری تمانی‌دن اعلان قیلینگن بیان نامه‌ده اسلام قانون‌چی‌لیگی حقیده قوییده‌گیچه فکر بیلدیریلگن ایدی:

ـ او باشقه منبع‌لر‌دن آلینمه‌گن بیر مستقل تیزیم دیر؛

ـ زمان بیلن اویغون (هم‌آهنگ) حرکت قیلیش قابلیتی‌گه ایگه،

ـ اوندن قانونچی‌لیک بوییچه بیر منبع صفتیده فایده‌له‌نیش ممکن؛

لیکن ایریم غرب عالم‌لری، مثلاً، هالندلیک «جوزف شخت»، فقه علمی‌نینگ ماهیتی‌گه توشونمَس‌دن، اسلام حقوقی اوزگرمه‌س‌لیک خصوصیتی‌گه ایگه بولگنی اوچون اجتماعی اوزگریش‌لرنی قبول ایته آلمه‌یدی، دیب تصّور قیلگن.

شونینگدیک، باشقه بیر غرب عالمی «رینی داوید» اوز اثریده مسلمان حقوقدان‌لری (فقیه و مجتهد‌لر) «حقوق» گه اساس سالیش وکالتی‌گه ایگه ایمَس‌لر، او‌لر فقط قانون‌نی شرحله‌یدی، دیب دعوا قیلگن.

اجتها‌دنینگ ماهیتی‌نی و اونینگ قانون توزیشده قنچه‌لیک یوکسَک اهمیت‌گه ایگه ایکن‌لیگینی توشونمَس‌لیک عاقبتی‌ده مذکور عالم‌‌لر انه شونداق ناتوغری خلاصه‌‌لر چیقه‌رگن‌لر و حال بو که، فقه علمی‌ده، قانون سکوت قیلگن ده، یعنی بیر حقوقی معما‌نینگ ییچیمی قرآن کریم و حدیث‌لرده تاپیلمه‌گن صورت‌ده اجتهاد یاردم‌گه کیله‌دی و بیلگی‌لنگن قاعده‌‌لر اساسی‌ده اجماع، قیاس یا که استحسان (راسیونال عقلی منبع‌‌لر) و باشقه دلیل‌لرگه ته‌ینگن حالده معمانی حل قیلیب بیره‌دی.

شافعی‌لیک مذهبی‌نینگ ییریک فقیهی عبدالوهاب شعرانی اوزی‌نینگ «المیزان» ناملی کتابیده قوییده‌گیچه تأکیدلگن ایدی:

«محقق عالم‌‌لر دیگن‌لر که، اسلام عالم‌‌لری پیغمبر‌نینگ وارث‌‌لری بولگن‌لیک‌لری اوچون اجتهاد آرقه‌لی قانون وضع قیلیش (قانون توزیش) گه حق‌لی دیر‌لر و پیغمبر‌لر سینگری حلال بولگن نرسه‌‌لرنی بیلگیلش‌گه حق‌لری بار».

بو اورین‌ده کوپ مثال‌لر کیلتیریش ممکن، اینقسه تجارت و مُلکچی‌لیک، سودا- ساتیق، شرطنامه‌‌لر و اجاره مسئله‌‌لری ساحه‌سیده جوده کوپ حقوقی معما‌لر مجتهد عالم‌‌لر‌نینگ نظریه‌‌لری اساسیده اوز ییچیمی‌نی تاپگن.

اسلام حقوقی‌نینگ ماهیتی‌نی یخشی توشونگن عالم‌‌لر‌دن بیری «لینَن دو بیلفان» و اصول عالم‌‌لری کوپچیلیگی‌نینگ قره‌ش‌لری‌گه اساس‌لنیب ایتیش ممکن که، قیاس، استحسان، مصالح مرسله، ضرورت پرینسیپ‌‌لری و باشقه بیر قطار اصول و قاعده‌‌لرنینگ بارلیگی، اسلام حقوقی‌نینگ عمل‌ده اوزگریشنی قبول قیلیش قابلیتی‌گه ایگه ایکن‌لیگی‌دن دلالت بیره‌دی. اوشبو فکر اجتهاد آرقه‌لی ایریشیلگن یوتوق‌لر بیلن هم تصدیقلنه‌دی.

«حقوق فلسفه‌سیگه تاریخی بیر قره‌ش» ناملی کتاب مؤلفی محمّد حسین ساکت تأکیدله‌گنیدیک، اسلام حقوقی، جان اوتستی‌نینگ «تحلیلی» مکتبی، آسترالیالیک کیلسن‌نینگ «اساسی قاعده» مکتبی، امریکه‌لیک قاضی هآلمز تمانیدن بیلدیریلگن «حقوق بو، محکمه‌نینگ قرار، قاعده‌‌لری» نظریه‌سی، شونینگدیک حقوق‌نی «مجبورلاوچی کوچ» صفتی‌ده تلقین قیلوچی سویدن‌لیک ریالیست‌‌لر مکتب‌لری و آلمان‌نینگ ساوینی تاریخی مکتبی بیلن هم‌آهنگ و تیکشیریش‌گه مناسب دیر.

البته، حقوق فلسفه‌سی‌نینگ ایریم اصول و قاعده‌‌لری بیلن اوشبو اویغون‌لیک، اسلام حقوقی‌نینگ کینگ قمراولی‌لیگی (جامع‌لیگی) و عالَم شمول ایکنلیگینی کورسته‌دی، اونی قیاسی حقوق‌شناس‌لیک‌ده اوشبو ساحه متخصص‌لری تمانی‌دن اورگه‌نیله‌یاتگن ‌دنیاده‌گی باشقه‌کافیسیونال حقوق‌لر‌دن انچه اوستون قویه‌دی. کتاب مؤلفی تأکیدلگنیدیک، اسلام حقوقی، هم حقوق فلسفه‌سی نظریه‌‌لری و توشونچه‌‌لرینی اوز تعلیماتی‌ده قمره‌ب آلگن، هم ایرینگ تمانی‌دن «جانلی حقوق» دیب افاده‌لنگن اجتماعی اوزگریش‌لر، عُرف- عادت‌‌لر، اجتماعی رسم و رسوم‌لر گه کتته اعتبار قره‌تگن.

تورکستان، اسلام حقوقی و حنفی مذهبی‌نینگ اینگ مهم رواجلَنیش مرکز‌لری‌دن بیری بولگن. تورکستان‌لیک عالم‌‌لر، هم اصول الفقه‌ (اسلام حقوقی میتودولوژی‌سی) و هم فروع الفقه ‌(اسلام حقوقی‌نینگ ساحه‌‌لری) بوییچه بی‌نظیر علمی اثر‌لر و قیمتلی تجربه‌‌لر قالدیرگن‌لر. او‌لرنی اورگه‌نیش تاریخیمیزنی و اوزلیگیمیزنی تیرن انگلَش گه کتته یاردم بیره‌دی و حقوقی تفکریمیز‌نینگ تکامل‌لشووی‌گه اینیقسه، حقوق‌شناس‌لریمیز‌نینگ حقوقی دلیل‌لش (استدلال قیلیش) لیاقتی و قانون توزیش مَلکه‌سینی آشیریشگه چیک‌سیز تأثیر کورسه‌ته‌دی.

یازوچی: حقوق فن‌لری دوکتوری پروفیسور عبدالحکیم شرعی جوزجانی