.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
.png){kind=link}
اوزبیک تیلی سوزلیگی، نورالله آلتای
بنیاد اجتماعی و فرهنگی بیانی یوتوب
استاد ملا تاج محمد سرپلی در یوتوب
استاد ملا تاج محمد سرپلی در فیس بوک
قرآن الکریم با ترجمه به چند زبان
بابر ایزیدن، دکتور شفیقه یارقین
اوزبیکی شعرلر، امان الله قویاش
یورتداش، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی
دُر دانه لر، دکتور فیض الله ایماق
اوزاق یــولــلار، ادبی و فرهنگی
حیات پنجره سیدن، فضل احمد بورگیت
آلتین کَمَلـَک، عبدالله تاشقین
آلتین یپراقلر، محمد کاظم امینی
اجتماعی و فرهنگی، فیض الله قرداش
ابزار های ضروری برای سایت و وبلاگ
آلتین فلم، اوزبیکلرنینگ افتخاری
گلزمین وفا، اشعار سید محمد دروگر
باله لر، آیدین مالمو مدنی نهادی
امیر علیشیر نوایی، مکمل اثرلری
برگردان الفبای کریل به الفبای عربی
پیوند های مهم
نـواخـتـن دوتـار از زمــان قـدیـم بدینسو در بـیـن مــردم تـُـرکـمـن مـروج است. الـبـتـه این آلۀ موسیقی جایگاه خـاص را در بـیـن مــردم کسب نـمـوده اسـت. از ایـن سبب دوتـــارنـــوازان بــزرگ و معروف در قسمت استـفـاده و نــوازنـده‌گی افـتـخـار بـزرگ را بـرای مـردم بـخـشـیــده اسـت. دوتـار یک آلۀ موسیقی کلاسیک و قدیمی بوده و در بین مردم تـُرکمن مـروج اسـت که تـوسـط انگشتان نوازنده‌گان بزرگ و معروف نواخته می‌شود. نوازنـده‌گـانـی کـه بـه رمـز هـای هـنـری آن بـلـدیـت کـامل دارند، در محافل بـزرگ با کمپوز های خوب دوتار می‌نـوازنـد و مردم به آواز آن خوب گوش فرا میدهـنـد و تـماشاچیان خود را خوش و... ا
افــغـانسـتـان نـیـنـگ شـمالی ولایتـلریده استـقامـت قـیـلووچی اؤزبـیـکـلـر، باشقه خـلقـلر قـطاری، اؤزی نـیـنـگ جوده بای و رنگ بــه رنـگ آغــزه‌کــی ایـجـادی بـیـلـن اجــره‌لـیـب تـوره‌دی. مــذکــور مـیــراثـنـی تــؤپلـه‌ش و نـشـر ایـتـیـش، اؤرگـه‌نیش و عــامــه‌لـشتیریش ایشلری سؤنگی ییللر دوامـیـده یــؤلـگه قــویــیــلـه بــاشله‌ندی. ایـنـیـقـسـه، افـغـانسـتان اؤزبیکلری خلق آغزه‌کی ایجادی نمونه‌لری نینگ «خلق دُر دانــه‌لــری» نـامـی بیلن ۱۳۵۹هـجــری و ۱۹۸۰ مــیــلادی یـیـلـده کـابـلـده علیحده کــتــاب حــالــیــده نــشــر ایـتـیـلـیـشی، افــغــانــسـتـان خـلـقـلــری نـیـنـگ ادبی- مـــدنـــی حــیــاتـــیـــده کـــتــتــه واقـعـه بؤلیب قالدی... ا
افـغـانستانده تورک- اوزبیک خلقی نهایت ده ستم کـورگـن ایـل- اولــوس. بــو ایــل- اولـــوس قـنـچـه هـم اوزاق تــاریـــخــــی اوتـمـیـشـگه ایگـه بـولـیـب بابا- اجدادلری کتـتـه خـان و خاقانـلیـکـلر قـوریب، دواریـغ ســـوریـب کـیـــلـگـن بــولـسه‌لـــر هـــم، قـالــه‌ویـرسـه اولـر سونگـی بـیـر- ایکـّـی عصـر مـابـیـنـیـده اوشـبـو چـیـگـره‌لـــــرده قـیـینـاق و قیـیـنـچـیـلیـکـلر آستیده حیات کیچیریب، شو بــاعـث مـدنـی- تـاریـخی، تیل و ادبیاتلری ایـزیلیب- یینچیلیب کیلگن خـلـق. اوشـبـو خـلــق نـیـنـگ محکـومیت تاریخی هنوزگچه هم سونگی ایکّی عصر آره‌سـیـده کـورگـن نـقـصـانـلـرنـی بـرطرف قیلیشگه امکانیت تاپه‌آلمه‌گن... ا
فرهنگ و معارف بشری را که آیینـۀ تـمـام نـمـای هـســتی اجـتـمـاعـی گـفـتـه اند، مـحـصــول فـعـالـیـت هـای مادّی و معنوی انسان از بدو پیدایش تـا کـنـون می باشد. رشـد و رونـق آن نـه تنها بـاعث تـغـیـیــر و تکامل جوامــع بـشــری بـوده، بلکه صیقل گـر روح و روان افـراد جامعه نیز می باشد. هنــر مـوسیـقی کـه جُــزئــی از فـرهـنـگ بـشری مـی بـاشـد، هـمــواره بـــــا روح و عواطــف انـسـانی سـر و کـار داشـتـه، در نــوازش آن نـقـش بـس مـهـم دارد، هـنــر موسیقی یکی از مُبرم تریـن نـیـازمـنـدی هــای انـسـانــی بـوده و بــا سـرشـــت و ســرنـوشـت انـسـان پـیـونـد ناگسستنی دارد... ا
حـاجـی عبـدالـرحیـم اوغـلـی صــدرالـدین «انتظار»، ۱۳۲۲ نـچــی هـجـری قـویــاش یــیــلــیــنـدا، سرپل کئنتی نینگ عربخانه گذرینده بـول آجـونـغـا کـوز آچمـیشتیر. او، اوزونــونـگ یاراتتیغی پیشیغ و یـوکـسئـک آنـغـلاملی قــوشــوغــــلاری یــانــیـــنــدا، آوغانـیـسـتان رادیو و تـلـویـزیـونـی آرقالی تارقاتتیغی تــاتیغ سئسی بیرله اوقودوغو کـویـلـری بـیـرلـه ده، یـیـلــلاردان بــــئـری آوغـانـیـسـتـانـلی تورکلر آراسـیـنـــدا بـیـر سـابـلــیــغ شـاعــــر و تـاتـــیـغ سئسلی یــیــراغو (قـوشـوغـچـو، مـوسـیـقـیـچـی) تـانـیـلـیـب، سئــودئــکـلــریـنــیــــنــــــــگ کــونــگــلـــونـــده شــیــن (تـخـت) قوروب کئلمئکته دیر... ا
دنـبـوره یکی از آلات موسیقی اصیل ملی کـشـور مـاست. این آلـه را اوزبـیـک ها به گـونـۀ «دومبیره» و مردمان دیگر به شکل هــای «دَمبــوره» و «دَنـبــوره» تـلــفـــــظ مـیـکـنند. امروز دنبوره به عـنـوان یـک آلـۀ قـدیــمـی و اصـیـل مـلـی در میان اکثریت قــریـب بـه اتفاق تمام ملل تورکی جهان؛ مـانـند: اوزبیک ها، قزاق ها، تـورکمن ها، قــیـرغـیـز هـا، قـره قـلـپـاق ها، آلتای ها، بـاشقیرد ها، یـاقـوت هـا، تاتار ها و اویغور هـا و نـیـز سایـر ملـل؛ چون: تاجیک هـا و هـــزاره هـا مـــورد اســـتــفـاده است. در بــرخــی از مـــنـــابـــع تـاریــخـی اخـتـراع «دَنـــبـــوره» را بــه تـورکـان نـسـبت داده انـــد. گسـتــرده گی کاربرد... ا
سوز باشی
قولینگیزده بولگن اوشبو کتاب قدیم زمانلردن باشله‌ب، اونونچی هجری عصرنینگ باشلریگه‌چه یشه‌ب ایجاد قیلگن شاعرلرنینگ شرح احوالی و اولرنینگ اثرلریدن نمونه‌لرنی اوز ایچیگه آله‌دی. اوشبو کتابنی نشرگه تیارلَشده قوییده‌گی مهم کتابلردن مواد آلیندی:
ـ اوزبیک ادبیاتی تاریخی، پروفیسور نتن ملله‌ییف تألیفی، اوچینچی چاپ، تاشکند ۱۹۷۶نچی میلادی ییل.
ـ اوزبیک ادبیاتی تاریخی، بیرینچی جلد، «فن» نشریاتی، تاشکند ۱۹۷۸نچی ییل.
ـ اوزبیک ادبیاتی، بیرینچی جلد، تاشکند ۱۹۵۹نچی میلادی ییل.
ـ تورک لهجه‌لری اورنه‌کلری، سعادت شاکر چغتای تألیفی، ترکیه چاپی، بیرینچی جلد.
ـ اون بیشینچی عصرنینگ ایکّینچی یریمیده اوزبیک شعری، مرحوم ایرگش رستموف تألیفی، مسکو۱۹۶۳نچی میلادی ییل.
«دُر بیگ» دیگن نام اورنیگه قوییده‌گی بیتلرگه ته‌یه‌نیب «حامدی» نی آلدیک:
ایردی چو خاطرغه مصمم بو عزم
ایلادی بو قـصه‌نی تـُرکیـگـا نظم
یا:
ایلادی بـو قـصه‌نـی درسلک نـظـم
سیندین اوتوب حامدی بیل روزگار
قالغای آچون صـفـحـه‌سیـده یادگار
تألیف ییلینی هم:
ضاد ایدی تاریخ تقی «ح» و دال
اورنیگه ۸۱۲ هـ ایـمـس، بـلکه
ضاد ایدی تاریخ تقی عین و دال
مصرعی اساسیده ۸۷۴ نچی هجری قمرینی قبول قیلیب آلدیک. شونینگ دیک حضرت خواجه احمد یسوی گه نسبت بیریلگن حکمت لر، نسبتی مستند بولمه‌گنی اوچون و ۱۳ـ۱۵ نچی عصرلرده بو حقده معلومات بولمه‌گنی سببلی بو جلددن توشوروب قالدیریلدی. بو باره‌ده ایکّینچی جلدده مفصل معلومات بیره‌میز.
«سهیل و گولدور سون» داستانی سهواً اوز جاییگه کیلمه‌دی. ایکّینچی جلدده «سیف سرایی» نینگ بو اثریدن هم نمونه‌لر بیره‌میز.
فخری امیری نینگ روضه السلاطین ده بیرگن معلوماتی اساسیده، «گل و نوروز» مثنوی‌سینی مولانا لُطفی نیکی ایمَس، بلکه حیدر خوارزمی نیکی دیب قبول قیلدیک.
معهذا، کتاب، کمچیلیکلردن خالی ایمَس، کیینگی نشرلرده قیته‌دن ایشله‌ب چیقاریشگه توغری کیله‌دی.
حرمت بیلن، دکتور محمد یعقوب واحدی
اورخون- ینیسی یادگارلیکلری
ینیسی دریاسی حوزه‌سیده‌گی رون یازوی یادگارلیکلری اون سکیزینچی عصرنینگ باشلریده روس خدمتچیسی «ریمیزوف خبری» و سونگره سویدن‌لیک صاحب‌منصب «یاگن ستر لینبیرگ» و عالم «میسیر شیمیدت» اثرلریده‌گی معلومات آرقه‌لی علم و فن‌گه معلوم بولگن ایدی. بیراق اوزاق وقت دوامیده عالملر بو یادگارلیکلرنی اوقیب انیقله‌شگه موفق بولالمه‌دیلر. اون توقوزینچی عصرنینگ بیرینچی چاریکیده «سیبیرسکی ویستنیک» (سایبریا خبرلری) مجله‌سیده «گریگوری سیپاسکی» نینگ ینیسی یادگارلیکلری حقیده مقاله‌سی باسیلدی. بو مقاله لاتین تیلیگه ترجمه قیلیندی. یادگارلیکلر حقیده‌گی معلومات کوپ مملکتلرنینگ عالملریگه معلوم بولدی. لیکن تیکشیریش و یازونی اورگه‌نیش اقداملری ینه نتیجه بیرمه‌دی، چونکه یادگارلیکلرنینگ «رمزی» آچیلمه‌دی.
میلادی ۱۸۸۹ نچی ییلده فینلیند عالملری ینیسی یادگارلیکلری اطلسینی نشر ایتیب، بو یادگارلیکلر فینلیند فرهنگی گه تعلقلی دیب تخمین قیلدیلر. بیراق فینلیند عالملری نینگ تخمینی اوزاققه بارمه‌دی. اوشه ۱۸۸۹ نچی ییلده روس سیاحی و یازوچیسی «ن. م. یدرینیتسیف» مغولستانده‌گی کوشو- تسدیم وادی‌سیده اورخون دریاسی بویلریده ینیسی یادگارلیکلریگه اوخشه‌ش جوده کوپ یادگارلیکلرنی تاپدی. «نا معلوم یازو» بیلن بیرگه آیریم متنلر، چینی بیلگی‌لر بیلن چین تیلیده هم یازیلگن ایدی. بو حالده یادگارلیکلرنینگ «رمزی» نی تاپیشگه خیلی یاردم بیردی.
میلادی۱۸۹۰ نچی ییلده فین- اوگور علمی جمعیتی اورخون دریاسی حوزه‌سیده باستان‌شناسلیک تحقیقات اویوشتیردی. میلادی ۱۸۹۱ نچی ییلده ایسه روسیه فنلر اکادمیه‌سی اکادمیکی «و. و. رادلوف» باشچیلیگیده اورخون گه کتته تحقیقاتی هیئت ییباردی.
میلادی ۱۸۹۲ نچی ییلده بو ایکّی تحقیقات نینگ ایش نتیجه‌لری ایکّیته اطلس حالیده نشر قیلدی. اطلسلرده نا معلوم یازو یادگارلیکلری نینگ صورتی، اولر تاپیلگن جایلرنینگ پلانی و نقشه‌سی و باشقه‌لر کورسه‌تیلدی.
یادگارلیکلرنی بیرینچی بولیب دنمارک لیک عالم «ویلهیلم تامسن» اوقیشگه موفق بولدی. او بو یادگارلیکلرنی اوقیشده تورلی الفبالرگه ته‌ینمه‌دی، برعکس دست اول حرفلرنینگ اوزارا نسبتی و اوخشه‌ش‌لیکلرینی انیقله‌شگه کیریشدی. او بو یادگارلیکلرده بیر- بیریگه مانند حرفلر تورکومی و بیر- بیریگه مانند بولمه‌گن حرفلر تورکومی بارلیگینی انیقله‌دی، بو ایککه‌له تورکومده‌گی حرفلر آلدینگی و کیینگی قطار حرفلر بولسه کیره‌ک، بو خصوصیت ایسه تورکی تیللر گه خاص دیگن تخمینگه کیلدی. اونینگ تخمینی توغری چیقدی. او دستلَب «تنگری»، «تورک» دیگن سوزلرنی اوقیب آلیشگه ایریشدی. و میلادی ۱۸۹۳ نچی ییل نینگ ۲۵ نوامبریده دییرلی برچه حرفلرنی انیقلب، یادگارلیکلر نینگ «رمزی» نی آچدی، بو اره‌ده اکادمیک «رادلوف» هم اون بیش گه یقین حرفلرنی انیقلب آلگن ایدی.
«و. و. رادلوف» و «تامسن» نینگ و اوزی نینگ کشفیاتیگه ته‌یه‌نیب، اورخون دریاسی اطرافیده تاپیلگن کتته یادگارلیکلر متنینی بیرینچی بولیب ترجمه قیلدی.
«ن. م. یدرینیتسیف» تاپگن یادگارلیکلر تورک خاقانی بیلگه قاآن ماغیلیان (۷۳۴ نچی ییلده وفات ایتگن) و اونینگ اوکه‌سی کول- تگین (۷۳۲ نچی ییلده وفات ایتگن) قبر تاشلریگه اوییب یازیلگن یادگارلیکلر ایکن. شو وقتدن باشله‌ب ینیسی و اورخون دریالری اطرافیده‌گی یادگارلیکلر «اورخون- ینیسی یادگارلیکلری» دیب اته‌له باشله‌دی.
شو بیلن بیرگه یادگارلیکلر یازوی تورکی رون یازوی دیب هم یوریتیلدی. چونکه عالملر قدیمگی جرمن، گوت و فین یازوی و باشقه یازولرنی تاپگنده، اولرنی رون یازوی («یاشورون»، «سرلی» یازو) دیب نامله‌گن ایدیلر. ایندی بو اصطلاح اورخون-ینیسی یازویگه نسبتاً هم قولـله‌نیله باشله‌دی.
کیینچه‌لیک اورخون- ینیسی یازوی نینگ ینگی- ینگی یادگارلیکلری تاپیلدی، اورگه‌نیلدی و انیقله‌ندی. «ن. م. یدرینیتسیف» ۱۸۹۱ نچی ییلده آنگین دریاسی اطرافیده ینگی یادگارلیکلر تاپدی. اکه اوکه کلیمینتس لر سیلینگا دریاسی اطرافیده تورک خاقانلری نینگ مصلحتچیسی تونیوکوککه اته‌ب یازیلگن کتته یادگارلیکنی کشف قیلدیلر. میلادی ۱۸۹۶-۱۸۹۷ نچی ییللر ده اولیا آتا (حاضرگی جمبول) شهری یقینیده، تالاس دریاسی بوییده ببیشینچی-آلتینچی عصرلرگه دایر بیش‌ته تاش یادگارلیکلری، بولردن باشقه ینه کوپ یادگارلیکلر، جمله‌دن کاغذ، چرم، یاغاچ و تورلی ایدیشلرگه یازیلگن یادگارلیکلر قولگه کیریتیلدی.
اورخون- ینیسی یادگارلیکلرینی تیکشیریش و اورگه‌نیشده «و. تامسن»، «و. و. رادلوف»، «پ. م. میلیورانسکی»، «ا. گیکیل» و «یو. نیمت» کبی روس و چیت ایل عالملری همده شوروی عالمی «س. ای. مالوف» نینگ خدمتلری بی‌نهایه کتته دیر.
کول- تگین و بیلگه قاآن یادگارلیکلری
آلتینچی عصرنینگ اورته‌لریده آلتای، ییتی سوو مرکزی آسیاده‌گی تورلی قبیله و خلقلر بیرله‌شیب، تورک خاقانلیگی دیب اته‌لگن دولت وجودگه کیلدی. بیراق بو دولت مرکزله‌شگن دولت بولیمی، بلکه اون‌ته تورک قبیله‌سی نینگ فیدریشنی ایدی. تورک خاقانلیگیده‌گی قبیله و خلقلر اجتماعی- اقتصادی ترقیات نینگ تورلی باسقیچیده یشه‌ر ایدیلر. دهقانچیلیک بیلن شغلله‌نوچی اوتراق اهالی بیلن بیرگه چارواچی کوچمنچیلر هم جوده کوپ ایدی، اوتراق اهالی پدر شاهی- فیودال باسقیچیده یشه‌سه، کوچمنچی اهالی اساساً پدر شاهی جامعه توزومی باسقیچیده بولیب، اولرنینگ جامعه‌سی طبقاتی ضدیتلر چوقورله‌شووی و تابعلر نینگ کوپه‌ییب باریشی بیلن استه- سیکین ساده‌له‌شیب بارماقده ایدی. دولت باشیده «خاقان» و خاقان‌زاده‌لر نینگ کینگاشی «قورولتای» توره‌ر ایدی، قبیله باشلیقلری «بیگ» ییریک عملدارلر «تگین»، «شادی» و باشقه ناملر بیلن، اهالی «بودون» یا که «قره بودون» نامی بیلن یوریتیلَر ایدی، تورک خاقانلیگی، چین، بیزانس و باشقه مملکتلر بیلن سودا- ساتیق علاقه‌لریده بولگن دولت منطقه‌سیده یگانه حاکم دین بولیمی، آسمان عبادتی، زردشتی‌لیک، شامانیزم و باشقه آیین‌لر همده اولرنینگ سینکریتیک شکلی ترقه‌لگن ایدی.
چین ییلنامه‌سی «تن- شو» ده تورکلرنینگ کومیش مراسمی بونده‌ی تعریفله‌نه‌دی: «مرده بایلیکلری، جنگده مینگن آتی بیلن بیرگه کویدیریله‌دی، خاکی دفن قیلینیب، اولیک قنچه دشمننی اولدیرگن بولسه، اونینگ قبریگه شونچه تاش قوییله‌دی و اولیک نینگ صورتی ایشله‌نه‌دی. اونینگ قیلگن ایشلری اوییب یازیله‌دی.»
اورخون ینیسی یادگارلیکلری نینگ کوپی منه شونده‌ی قبر تاشلری یادگارلیکلری دیر. بو لردن مغیلیان و خصوصاً کول- تگین قبر تاشلری جوده مهم دیر.
ماغیلیان سونگی تورک خاقانلریدن بیری بولیب، «بیلگه قاآن» (اولوغ خاقان) عنوانینی آلگن. او جوده کوپ اوروشلر قیلیب، تورک حاکمیتی دولتی حدودینی انچه کینگایتیرگن و خیلی مستحکم‌له‌گن. بیلگه قاآن نینگ اوروشلریده اونینگ اوکه‌سی «کول تیگین» عجیب قهرمانلیکلر کورساتگن. کول تیگین ۷۳۲ نچی ییلده اولگن.
شوندن سونگ بیلگه قاآن اوزی نینگ دولت حدودینی، قوشنی خلقلر بیلن بولگن دوستانه مناسبتی همده آلیب بارگن اوروشلری و باشقه‌لرنی حکایت قیله‌دی. او اوزینی «کمبغل خلقنی باییتگن»، «آز سانلی خلقنی کوپه‌یتیرگن»، «عدالتلی حکمران» صفتیده تصویرله‌یدی.
«یوق چیقای بودوننیغ کوپ کوبارتدیم، چیقای بودوننیغ بای قیلتیم، آز بودوننیغ او کوش قیلتیم...»
بیلگه قاآن نینگ شو سوزلریدن کیین تورک خاقانلیگی تاریخی، اوروشلر حکایت قیلینه‌دی. بیلگه قاآن دوریده‌گی واقعه‌لر بیانیده کول تگین نینگ فعالیتی‌گه کوپراق اورین بیریله‌دی. اونینگ دولتنی کینگایتیریش و مستحکم‌لشده‌گی، اوروشلریده‌گی خدمتلری تصویرلنه‌دی، قهرمانانه اوروشلریدن حکایت قیلینه‌دی. متن کول تیگین نینگ اولومی، ماتم مرثیه‌سی تصویری بیلن توگه‌یدی. تورلی اولکه‌لردن تعزیه اوچون چاپارلر کیله‌دی. تورلی بدیعی تیل واسطه‌لری قولـله‌نیله‌دی:
«کول تیگین یوق ارسار، کوپ اولتاچی ارتیگیز! اینیم کول تیگین کره ک بولتی، اوزیم سقینتیم، کورور کوزیم کورمز تاگ، بیلیب بیلگیم بیلمز تاگ بولتی. اوزیم سقینتیم، اود تنگری یسر، کیسی اوغلی کوپ اولگالی تورو میس.»
ترجمه‌سی: «اگر کول تیگین بولمه‌سه ایدی، همه‌نگیز هلاک بولور ایدینگیز. مینینگ اینیم کول تیگین اولدی، مین قتتیق قایغوردیم: کورار کوزلاریم کور بولدی. عقل و ادراکیم اوتمَس بولیب قالدی. اوزیم قایغوردیم، عمرنی کوک آسمان (خدا) تقسیم قیله‌دی. آدم باله‌سی اولیش اوچون توغیلگن.»
اینگ قدیمگی ادبی یادگارلیکلر
کول تیگین قبر تاشی یازووی تورک خاقانلیگی دولتی نینگ اجتماعی- سیاسی حیاتی، قبیله و خلقلرنینگ عرف- عادتلری، تیلی و معلوم درجه‌ده بدیعی سوز صنعتی بیلن تانیشتیره‌دی.
اورخون- ینیسی یادگارلیکلری نینگ اهمیتی: اورخون- ینیسی یازویده‌گی خاطره‌لر بیشینچی- سکیزینچی عصرلرنینگ جوده قیمتلی یادگارلیکلری دیر. اولر قبر تاشلریگه اوییب یازیلگن تاریخ و مرثیه‌لردن، تورلی خیل حجت، تمغا، پول و باشقه‌لردن عبارت. «تون یوکوک»، «اویوک- ارخان»، «بارلیق»، «تووه» و باشقه‌لرهم کول تیگین و بیلگه قاآن یادگارلیکلری سینگه‌ری مهم یادگارلیکلر دیر. بولر آلتای‌دن مغولستان‌گه قدر چوزیلگن بی‌پایان منطقه‌ده یشه‌گن خلقلر و قبیله‌لر تمانیدن یره‌تیلگن. متنلرده قرغیز، اویغور، اوغوز و ینه بیر قنچه خلقلرنینگ، قبیله‌لرنینگ ناملری تیلگه آلینه‌دی. آیریم تاریخی شخصلر او یا که بو نژادی قتله‌م گه منسوب کیشیلر صفتیده مجسم‌لنه‌دی. یادگارلیکلرنینگ تیلی بیر- بیریدن بیر مونچه فرق قیله‌دی. شولر اساسیده آیریم یادگارلیکلرنی حاضرگی معلوم بیر تیل نینگ قدیمگی یادگارلیگی دیب آیتیش ممکن. «و. و. رادلوف»، «ویلهیلم تامسن» و «س. ی. مالوف» ینیسی بوییده‌گی کوپچیلیک یادگارلیکلرنی قدیمگی قرغیز تیلیگه منسوب دیب حسابله‌یدیلر. بیراق یادگارلیکلرنینگ همه‌سینی هم شو طریقه معلوم بیر خلققه منسوب دیب حسابلَب بولمه‌یدی، چونکه بو یادگارلیکلرنی یره‌تگن خلقلر و قبیله‌لر اوزاق تاریخی ترقیات دوامیده بیر- بیرلریگه چاتیشیب کیتدیلر، ماوراءالنهرده‌گی خوارزمی‌لر، سغدی‌لر و باشقه کوپ‌گینه خلقلر بیلن اره‌لشدیلر، تورکی تیللر گروپیده‌گی تیللرده سوزلشوچی کوپ‌گینه خلقلرنینگ اساسی نژادی بنیادینی تشکیل قیله‌دیلر، آلتینچی- سکیزینچی عصرلرده ماوراءالنهرده تورکی تیل جوده کینگ یایلدی.
اورخون- ینیسی یادگارلیکلریگه خاص سوز بایلیگی و گرامری شکللرنی قرغیز، اویغور، تووه، تُرکمن، اوزبیک و باشقه تورکی تیللرده کوریش ممکن، شونگه کوره، «س. ی. مالوف» تأکیدله‌گنی دیک، بو یادگارلیکلر کوپچیلیک تورکی تیللر تاریخینی اورگه‌نیشده مشترک بیر منبع صفتیده اهمیتلی دیر. شو جهتدن قره‌گنده، حاضرگی اوزبیک تیلی نینگ ایلدیزلرینی هم اورخون- ینیسی یادگارلیکلریده کوریشی ممکن.
اورخون- ینیسی یازوی بیلن سغد یازوی اورته‌سیده معلوم اوخشه‌شلیکلر بار. شونگه کوره، اورخون- ینیسی یازوی نینگ وجودگه کیلیشیده اوندن ایلگری پیدا بولگن سغد یازوی نینگ تأثیری بولگن دیب حسابله‌ش ممکن.
اورخون- ینیسی یادگارلیکلری تیل و یازو یادگارلیگی بولیشی بیلن بیرگه، تاریخی منبع هم دیر. بو یادگارلیکلر بیشینچی- سکیزینچی عصرلرده‌گی اجتماعی- اقتصادی، حیاتنی اورگه‌نیشده قیمتلی موضوع و معلومات بیره‌دی، تورلی تورکی زبان خلقلر و قبیله‌لرنینگ عرف- عادتلری، اعتقادی و باشقه‌لر بیلن تانیشتیره‌دی.
اورخون- ینیسی یادگارلیکلری نینگ معلوم بدیعی قیمتی هم بار. اولرده کوپ‌گینه شعری مصرع‌لر بولیشی بیلن بیرگه بعضی نثری پارچه‌لر هم شعر کبی جره‌نگله‌یدی. تورلی تاریخی واقعه‌لر بیانیده آیریم لوحه‌لر بیر مونچه بدیعی اسلوبده تصویرلنه‌دی، بدیعی تیل واسطه‌لری قولـله‌نیله‌دی. خصوصاً قبر تاشلریده‌گی «مرثیه‌لر» نینگ بدیعی اهمیتی کوپراق، اولر آرقه‌لی بیر وفات ایتگن کیشی نینگ معلوم پورتریتی بیلن، ماتم توتوچیلرنینگ ایچکی روحی کیچینمه‌لری بیلن تانیشه‌میز. شونگه کوره «س. ی. مالوف» بیشینچی عصر ینیسی یادگارلیکلرینی «قبرستان شعرلری» دیب اته‌دی.
«ای. و. ستیبلیوا» اوز تدقیقاتینی «آلتینچی- سکییزینچی عصرلرده تورکی شعرلر» دیب نامله‌دی. (مسکو، ۱۹۶۵)
مثلاً: قیزیل- چیر (ینیسی حوزه‌سی) دن تاپیلگن بیر یادگارلیکده قوییده‌گی‌لرنی اوقییمیز:
«الیم قانیم سیزه بوقمه‌دیم. کون ای ازیدیم ییته! قاداشیم کونیم ییته ادیریلتیم، سیزیمه اوز کوموش بودونوم ییته ادیریلتیم. ارار ده مینده بوقمه‌دیم، قیرق یاشیمده ادیریلدیم. اوچین کولوغ تیریگ اوغلی بن کولوغ توغان بن.»
ترجمه‌سی: «مینینگ دولتیم و مینینگ خانیم! مین سیزلردن لذت کورمادیم، هیهات مین قویاشنی و آینی سیزمه‌یدیگان بولیب قالدیم. مینینگ دوستلریم و مینینگ قرینداشلریم! هیهات مین (سیزلردن) اوزاقله‌شیب، اوز کوموش خلقیم‌دن ییراق‌لشدیم. اوز قهرمانلیک شجاعتم‌دن لذت‌لنه آلمه‌دیم. قیرق یاشیمده اولدیم.»
بولر «دیوان لغات التورک» مرثیه‌لریگه جوده یقین بولیب «دیوان» ده‌گی ادبی یادگارلیکلر بیلن اورخون- ینیسی یادگارلیکلری نینگ معلوم علاقه‌سی بارلیگینی کورساته‌دی.
تعبیرنامه
تعبیرنامه توقوزینچی میلادی (تورتینچی هجری) عصر یادگارلیگی بولیب، بو اثر تاشگه ایمَس، کاغذگه یازیلگن رونی یازولری دور. بو یازو یوز صحیفه‌چه کیله‌دیگان کتابچه‌گه بیتیلگن. اونی «تون هوانگ» ده «اویورل شتین» دیگن باستان‌شناس کشف قیلگن. تعبیرنامه‌نی «ویلهیلم تامسن» انگلیسی تیلگه، «س. ی. مالوف» ایسه روس تیلیگه ترجمه قیلگن‌لر. «تعبیرنامه» س. ی. مالوف ترجمه‌سیده آلتمیش بوله‌ک یا (۱۰۴) سطردن عبارت دور.
«تعبیرنامه» تورموش نینگ تورلی کورینیش‌لرینی اوزیچه تعبیر قیله‌دیگان بیر اثر دور. بو کتاب بیزگه اوشه دور تورکی زبان خلقلری نینگ معنوی ایجاد نمونه‌سی و بدیعی تیل منبعی صفتیده مهم دور. تعبیرنامه‌ده تورموش نینگ تورلی- تومن لوحه‌لری تصویرلنه‌دی. و اولرگه مؤلف نینگ تعبیری، مناسبتی بیان قیلینه‌دی. مثلاً، بیرینچی لوحه‌نی آلیب کوره‌یلیک:
«تان‌سی من. یرین کیچه آلتون اورگین اوزا اولوروپن. مانگیلایور من. انچه بیلینگ لر؛ ادگو اول!
معناسی: تان‌سی من. یاروغ، کیچه آلتین اورین اوزره اولور من، قووانور من. انچه بیلینگ یخشی بول!
اوشبو پارچه‌ده بیرینچی کیلگن سوز «تان‌سی» چین خاقانی نینگ آتی. او اوزی نینگ کیم‌لیگینی بیلدیریب، سونگره کیچه و کوندوز (یاروغ، کیچه) آلتین اورین اوزره، اولتیرگه‌نینی آیته‌دی. اوزی نینگ قووناق حالتده ایکانینی بیلدیره‌دی. بو یخشی‌لیک، ایزگولیک نشانه‌سی دور. (اوشه دور کیشی‌لری نینگ توشونچه‌سیده توشده حکمرانلرنی کوریش، یخشی‌لیک علامتی بولگن ایکن.)
ایکّینچی پارچه:
«آله آتلیغ یول تنگری من. یرین کیچه اشور من. اوتروا کی آیلیغ کیشی اوغلین سو قوشمیش.
کیشی قورقمیش، قورقمه تیمیش. قوت بیرگای من، تیمیش. انچه بیلینگ: اد گو اول!
معناسی: اله آتلی یول تنگری من. یریم کیچه آشر من. اوترو ده ایکّی آی‌لیک کیشی اوغلینی اوچره‌تمیش. کیشی قورقمیش. قورقمه دیمیش، قوت بیرگای من دیمیش. انچه بیلینگ ایزگو بول!
ایریم اورین‌لرده بیرار واقعه حکایت قیلینه‌دی. مؤلف اولردن نتیجه چیقاریب مصلحت بیره‌دی. او واقعه‌لر، ایکّی کوچ نینگ توقنه‌شووی، حیاتده یوز بیره‌دیگن تورلی- تومن حادثه‌لردن عبارت دور. مثلاً: نا مقبول حادثه‌گه اساس بولگن بیر واقعه اییق (خرس) بیلن تونغوز نینگ اوچره‌شووی دور. بوندن عموماً اوروش و دشمن‌لیکنی قره‌لاوچی نتیجه چیقاریله‌دی:
«ادیغلی تونغوزلی ارت اوزه سو قوشمیش ارمیش، ادیغینغ قرنی یاریلمیش، تونغوز و نغ اذیغی سینمیش تیر. انچه بیلینگ: یبلاق اول!»
معناسی: «اییق تونغوز بیلن اوروشمیش ایرمیش. اییق نینگ قارنی یاریلمیش. تونغوز نینگ آذیق تیشی سینمیش دیر. انچه بیلینگ: یمان بول!»
کیلتیریلگن مثاللردن کورینیب توریبدی که «تعبیرنامه» معلوم مقصد گه خدمت قیله‌دیگان، حیات حادثه‌لریدن چیقاریلگن نتیجه‌لر ییغیندی‌سیدن عبارت دور. اونینگ مضمونی تورموش بیلن قتتیق باغله‌نگن. اگرچه آیریم لوحه‌لر خرافی اوصاف‌گه ایگه بولسه هم، اساساً واقعی حیات کورینیش‌لرینی اوز ایچیگه آله‌دی. نتیجه و خلاصه‌لر عبرت انگیز رمزی مضمونگه ایگه. تیل جهتیدن بو اثر حاضرگی تورکی تیللر لغت توزیلیشیگه کیرگن کوپ‌گینه سوز و افاده‌لردن تشکیل تاپگن. شو جهتدن هم او حاضرگی تورکی تیللر، شو جمله‌دن، اوزبیک تیلی گه یقین توره‌دی.
نشرات ما در فضای مجازی
محبوب القلوب، تعلیمی، تربیتی و سرگرمی
قاری عظیمی، شرح زندگانی و دیوان مکمل
یولدوزلر، شرح زندگانی شعرای اوزبیک
بنیاد اجتماعی و فرهنگی بیانی فیس بوک
استاد ملا تاج محمد سرپلی، درفیس بوک
بیناد اجتماعی و فرهنگی بیانی در یوتوب
استاد ملا تاج محمد سرپلی در یوتوب
بازی های عامیانۀ اوزبیکان جوزجان، یارقین
وقـتـی بـا خـیـر مـحـمد چــاووش ملاقـات میـکـنـیـد، انسانی حلیم و مـتـواضـع و در عین زمان بـا مـنـاعت و سربلند را در برابر خـود مـی‌بـیـنـیـد. مـنـاعـت نـفـس و غرور مشـروع انـسـانی او در عین فـروتـنـی، از اعـتـمـاد بـه نـفـس و روحـیـۀ بـلند اتکا به خــود و بــاور هــای مـلـی او سر چشمـه می‌گـیـرد. یکجا با این روحیه، پـیـگیری در کـار، عـشـق و عــلاقۀ پــایــان نـاپـذیـر به مـوسیـقـی مـلـی و باور به موفقیت درین ساحه او را از دیـگـران مـتـمـایز می‌سازد. آهـستـه و شمــرده حــرف مــیــزنــد، بــا قـاطـعـیت از فکر و نظر خود دفاع میکند، شـوخ طـبـع و بـذلـه‌گــو است، با تبسم و صمیمیت شما را استقبال میکند... ا
هـنـر هـمـانـند شعر و ادبیات تراویدۀ ذوق و استعداد زیبایی شناختی انسان و نماد احساس و انـدیشـه های ظریف و تلطیف شدۀ اوست. انـسان نـه تنـهـا بـا ایـجاد و ابـداع پـدیـده هـای هـنـری ذوق و سلیقۀ زیبایی شـنـاخـتـی خـود را اقـنــاع و رشد مـیـدهـد، بـلـكـه درد ها و نیاز های روانی و حسّی خـود را نیز از راه شنیدن یا دیدن آن تسكین می دهد و بر طرف مـیـكـند. از هـمـیـن رو، تـا انسان بوده و هست، هنر با او هـمـراه است و مانند همه نماد های گونه گون فرهنگ بشری یكجا با نسلهای آدمــی پـویـه تـاریـخ را در نـور دیــده، فـراز و فرود هـای تـحــول و دگـرگـونـــی هــا را پذیرا شده است. ا
سـیـد کـبـیـر کمـال رحـمـتلی استاد غفار کـمـال نـیـنگ اوغلی دیر. سید کبیر نینگ قـولاغــی بـالــه‌لـیـگـیـدن دوتـار نــوالری و کلاسـیـک آهـنـگ‌لـر بیلن تانیش. آته‌سی رحـمـتـلـی اسـتـاد غـفار کمال افغانستان نـیـنـگ مـشـهـور کـلاسیـک خواننده‌لریدن بیری بـولـگن. سـیـد کـبیر ایندی رحمتلی آتـه‌سی نیـنگ ایزینی ایزلب بارماقده دیر. اوزیـنـی ایتـیشیچه: «اوزبیک خلقی نینگ اصل مـوسیقی‌سی دوتار دیر و مین دوتار بـیـلـن ذوقـلـنـه‌مـن. کـلاسـیک موزیک‌لر و فـلـکـلـوریـک قـوشـیقلرنی هم اوقویه‌من. الـبـتـه بـرچـه‌سـیـنـی اوز رحـمـتلی آته‌م، استاد غفار کمال دن اورگه‌نگنمن». سـید کبیر اوزبیکستان‌لیک... ا
ضیاء خواجه منصوری افغانستان‌ده خلقلر دوست‌لـیـگـی اوچـون فعال خذمت قیلگن اوسـتـاذ صنعتکارلریدن دیر. او ۱۹۲۰ نچی میـلادی ییلده تاشکند شهریده توغیلدی. بـاشـلـنـغـیچ تعلیمنی توگه‌تیب، موسیقه کـورسـیـنی هم عین شو ییرده توگه‌تدی. بــو کـورسـده دوتـار و سـیـتــار چَلـیشنی اورگـَنـدی. مـیلادی ۱۹۲۹-۱۹۳۰ ییـلـلـرده فـاریـاب، مزارشریف، سونگره کابل‌ده عمر کـیـچـیـردی. صنـعـتـکار افـغـانـسـتــــان‌ده اسـتـقـامـت قـیـلـه‌یـاتگن اوزبیک، ترکمن، تـاجیک، پشتون و هزاره‌لرنینگ، اینیقسه، یـاش‌لـرنـیـنـگ ارداقـلـی صحـبـتــداشی و صـمـیـمـی دوسـتی ایدی. منصوری نینگ افغانستان اوزبیکلری تیلی و... ا
كـیـمـگـه بـاریـب ایـتـه یـن... ایـن ترانه ی زیـبـا را شـاعر گرامی شهباز ایرج ساخته اسـت و فـرهـاد دریـا هـم خـیلی زیبا اجرا كـرده است. زیـبـایـی این آهنگ از دیدگاه مـن دو مسـئلـه ی مهم دارد یكی این كه فـرهـاد دریـا از مــحــدود خــوانـنــده هـای افـغـانـسـتـان اسـت. كـه در اجرای آهنگ هـای اوزبـیكی مشكل لهجه ندارد و ترانه را خـیـلـی بـه زیـبـایی اجرا می كند و حتا فـكـر كـنم شاید شاعر آن حظ ببرد و كیف كـند و زیبایی دیگری كه آهنگ دارد او این است كـه تـرانـه ی اوزبـیـكـی در چـوكـات موسـیـقـی فارسی اجرا شده اون هم در سـاختار آهنگ های فرهاد دریا، و ترانه ی این آهنگ هم خیلی ساده... ا
دانش اندوزی و فـراگـیــری فـنــون ادبی و هـنــری از ســجـایـــای بــرازنــدۀ کسانی مـحـسـوب میگردد که دارای ذوق سلـیـم و صاحب دیـد وسیـع بـاشـنـد. مـردم ادب پـرور انــدخــوی همـانـند دیگر شیفته گان سرود و سخن از روزگاران قدیم تا امروز با ایــن روحــیــه آمــیـزش یـافـته، در پرورش گلبرگ هــای نـفـیـس ادب و هـنـر از خـود سلایق ویــژه یی نشان داده اند. منجمله گــرایـش مـهـر ورزانــۀ شـان در آمـوزش و گسترش هـنـر ظـریف موسیقی کلاسیک (نــوا هــای قــدیـمه به خصوص اوزبیکی) شــایـان یــاد کــرد اسـت. هـنـر دوسـتان در مــحــافــل هـنـری به نوا های روح نواز رامشگران با اشتیاق... ا
قـرن‌ها پیش جوگی‌ها در سفر های بدون مــرز شان به افغانستان آمدند. هیچ کس نمی‌دانـد دقـیـقاً چـه وقـت؟ یـا چطور؟ اما همه می‌گویـنـد کـه آنـها سال‌ها پیش به این مـمـلــکــت آمــده‌انــد. هــیــچ کـــس نمی‌دانـسـت، آنـهـا کـجا می‌خوابند؟ کجا بـچـه‌هـایـشـان را بـه دنـیا می‌آورند و کجا بـا همدیـگر جمع می‌شوند؟ اما آنها بودند کـه هـمـیـشـه اولـیـن و تازه‌ترین خبر‌ها و کشف‌هـای دنیا را یا حداقل خبر کشف‌ها را برای مردم افغانستان می‌آورده‌اند. مثل مسافران جادویی که خبر‌های ســرزمـین های راز و رویا و جـادو را بـــا خــود حـمـل مــی‌کــرده‌انــد. شــایـد آنـهـا در ابــــتـــدا خیمه‌هایی همراه داشته‌اند... ا
در یـکـی از کـوچـه ها، در قریۀ دور افتاده در جوی زندان ولایت سمنگان، آواز خوش تــارهـا، صــدای آرام و متین چکش سبک بر روی چـوب تــراش خـــورده بــا صـــدای خـش خـش دسـتـان گــره بـسـتـۀ استاد مـحمد قل هفتاد ساله، موسیقی زندگی را تشـکـیـل مـی دهـد. دنبوره ها، در کنار دیــوار کـاه گـلـی کارگاه استاد محمد قل، صـف کـشـیـده انـد و انـتظار می کشند تا اسـتـاد، تارها را بر شانه های شان ببندد و آنـهـا نـیـز بـا شـور فـراوان، پـس از آشنا شـدن بـا سـر انـگشتان نوازندگان، بنالند. این روزها استاد محمد قل دنبوره ساز، به گفـتـۀ خـودش وقت سرخاریدن ندارد و به قول معروف دست به دستش... ا
اوشبو طریقت، عرفانی و فـلـسفی تفکر ایگـه سـی، «مـولـوی»، «مولانا» و عادی خـلـق ایچیده «ملای روم» لقب لری بیلن شهـرت قـازانگن بویوک شاعر جلال الدین محمد بـن بهـاؤالـدیـن ولد نامیگه منسوب دیر. تـورکـیه لیک ییریک تصوفشناس عالم مـرمـره اونیویرسیتی الهیات فاکولته سی نـیـنـگ اسـتـادی دوکتور سلجوق ایرآیدین «تـصـوف و طـریـقت لر» ناملی کتابیده، او نـیـنـگ آتـه سـی حقـیـده قـویـیده گیدیک مـعـلـومـات بـیـره دی: «سـلـطـان الـعـلما لـقـبـی بـیـلن تنیلگن محمد بهاؤالدین ولد بـن حـسـیـن البکری بلخ شهریده دنیا گه کـیـلـدی. آنـه سـی، خــراسان پادشاهی علاؤالدوله خوارزمشاه نینگ... ا
وطــن عـزیـز مـا یـك كـشور كاملاً سنتی است كه هنوز هم با تـسلط كـامـل عـلـم و تـكـنـالــوژی و ارتـبــاطــــات جــهـانی در جــهـــان و كـشــور هـای هـمــسایــه، در بــســیــاری از نـقـاط دور از مركز بـه جای قانون و حتـی گاهی به جای شرعیت نيز سنت ها و عرف و عادت ها بر سرنوشـت انـسـانهای جامعۀ ما حكم میكند. تغـیـیـر باورها و سنت هـا بسیار دشوار و زمانگیر است. از هـمـیـن جـهـت نـمی تـوان آنهـا را بـه زور تغییر داد یا با فـشار حركت آن را بـه سـوی زمـانوی شدن، جهانی شدن و قـانـونـی شـدن سرعت بخشید. تـفـكـر و دیــد جــامـعـۀ مـا نسبت بـه مـوسـیـقـی نیز از باورها و سنت های مردم... ا
بــابــه قِــران هـنـرمـنـد آواره و درویـشـی از ولـسـوالـی خُـلم (تـاشقرغان) بود. نام اصلی اش عـبـدالـغفار فرزند سلطان بود. او در سال ۱۲۸۹ خـورشـیـدی در گــذر ده حــسن ولـســوالــی تــاشــقـرغان ولایت ســمـنـگـان پــا بـه جـهــان هـــســــــتی گـذاشـت. بـابـه قِـران از آوان کــودکـی به خـوانـدن آهـنگ های محلی آغاز نمود. در سـن دوازده سـالـگـی نـزد مـرحوم محمد حـکـیـم تـنـبـور نـواز بـه نــواخــتــن دنبوره پـرداخـت. او پـس از ســـال هـا تــوانست پـول نـاچـیـز را جـمع کند تا اینکه توانست دنـبـوره‌ای بــرای خــود خـریـداری کند. در ولسـوالــی تــاشــقـرغان به جز بابه قِران کسـی دیگری نبود که در محافل خوشی آهنگ بسراید... ا
