در یکی از کوچه ها، در قریۀ دور افتاده در جوی زندان ولایت سـمـنگان، آواز خوش تارها، صدای آرام و متین چـکـش سبـک بـر روی چـوب تـراش خـورده بـا صدای خش خش دستان گره بستۀ استاد محمد قل هفتاد ساله، موسیقی زندگی را تشکیل می دهد.

محمد قل با فرزندان اش، دنبوره می سازد.

دنـبـوره هـا، در کـنـار دیـوار کاه گلی کارگاه استاد محمد قل، صف کشیده اند و انتظار می کشند تا استاد، تارها را بـر شـانــه هــای شان ببندد و آنها نیز با شور فراوان، پس از آشنا شدن با سر انگشتان نوازندگان، بنالند.

این روزهــا اسـتـاد محمد قل دنبوره ساز، به گفتۀ خودش وقت سرخاریدن ندارد و به قول معروف دست به دستش نمی رســد. او بــا دو پسـرش خـال محمـد و جمیل، مغازۀ ساخت آلات موسیقی زهی، از جمله دنبوره دارد. هر دنبوره بعد از آن که ساخته می شود و رنگ و روغن می بیند، تا بیست هزار افغانی نظر به زحمتی که محمد قل و پسرانش برای آن متحمل شده اند، به فروش می رسد.

موسیـقـی در افـغـانسـتـان، هـمـانـند زندگی مردمش، در امتداد زمان، فراز و نشیب فروانی را تجربه کرده است. گــاهـی کـوچـۀ خـرابات کابل شهرۀ جهان بود و زمانی هم دهل و دف بر شاخه های درختان اعدام شدند. زنــدگـی اسـتـاد مـحـمـد قـل نـیـز قـصـه هـای تلخ و شیرین این فراز و فرود را در خود نهفته است.

محمد قل کسب اش را از پدرش آموخته است و اکنون فرزندان اش این کار را از او یاد گرفته اند.

مـحـمـد قـل در حـالـی که تارها را اندازه می گیرد، می گوید: «پدر خدا بیامرزم استاد رضوانقل، چهل سال پـیـش دنـبـوره، تـنـبور و دوتار می ساخت. جوان بودم زیردستش کار می کردم. این کسب برای ما هم نان داشت و هـم نـام. وقـتی جنگ و ناآرامی در وطن شروع شد، یک لقمه نان کندن از این کار برای ما سخت شد. طـالـب کـه آمـد سـاز و سـرود کـاملاً بند شد. همان بود که به خاطر پیدا کردن یک لقمه نان، خارکش دشت های «خواجه الوان» شدم. من بودم و پهلوانی با خار های مغیلان.»

کـنـفـرانـس بن در سال 2001 سر آغاز یک رشته از تحولات بنیادی در حیات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در افـغـانـستـان گـردیـد که خانوادۀ استاد محمد قل نیز از این تحولات بی بهره نماند. هنر او که سـال ها بـه دلـیـل خـامـوشی سازهـا، خفته مانده بود، با نوای دل انگیز تارها دوباره قامت بلند کرد. امروز دنـبـوره هـای سـاخـت مـحـمـد قـل، گلوی شده است برای نوازندگانی که ده سال قبل، صدای شان خفه گشته بود.

دنـبـوره هــا بـا شـکـم هـای کاسه مانند و گردن های دراز شان، براق و نقش و نگار شده، در نور خورشید انـتـظار دسـتـانـی را مـی کـشـند که تارهای شان را به نوازش بگیرد. دنبوره از شمار ساز ابراز های بومی مـردم افـغـانسـتـان اسـت کـه بـیـشـتر از چوب درخت توت، در دو بخش کاسه و دسته ساخته می شود و دوتار باریک از ابتدا تا انتهای آن کشیده می شود.

آهـنـگ گـیـرا و صـدای دلـنواز دنبوره از به هم خوردن همین دو تار با سطح چوب پدید می آید. محمد قل در حــالـی کـه مـی کـوشـد تـارهای نایلون باریک را به خوبی به روی چوب توت که حالا دنبورۀ قشنگی شده اسـت، بـکـشد. توضح می دهد که در گذشته این تارها از ابریشم خالص تهیه می شد؛ ولی به مرور زمان تارهای نایلون جای ابریشم را گرفت.

مـحـمـد قـل، کـارش را بــا دقت انجام می دهد، تارها را می کشد، به دور چوب ها می پیچاند و بعد اضافه هـا را دور مـی کـنـد. او از زندگی اش راضی است ؛ اما از بی مهری مردم و عدم توجه دولت به حرفه اش شـکـوه دارد : «حکومـت خواننده ها و نوازنده ها را قدر می کند؛ ولی کسی نیست که از ما یادی کند. اگر مـا نـبـاشـیـم، ربـاب و دنبوره از کجا می شود!؟» او درست می گوید، مگر هنرمند بدون سازش می تواند نوای داشته باشد؟

تلاش آدم هایی مانند محمد قل است که برای مجالس بزم می آفریند.

عبدالرحمان شمس، از آن سوی دنیا، آن سوی دریاها، از دنـمــارک بـرای خـریــد آلات مـوسـیـقـی اصــیـل افغانستان، به سمنگان آمده است. او مهاجری است که دلش هنوز هم برای فرهنگ و کشورش مـی تپد. شمس که در کـوپـنـهـاگـن نـمـایشگاهی از صنایع دستی افغانستان دارد، در مورد نگاه مردم به موسیقی افـغـانـستان می گوید: «بیشتر مشتریانم خارجی ها، مخصوصاً کلکسیونر های وسایل موسیقی هستند که بیشتر شان علاقمند خرید وسایل موسیقی ملی ما چون رباب، دوتار، دنبوره، غیچک، زیر بغلی و دهل و سرنا هستند. چون این وسـایـل، هـمـه بـا دسـت و از مـواد کاملاً محلی ساخته می شوند که نزد مردم خیلی با ارزش است.»

به عـقـیـدۀ او نـیـز دولـت باید صنعت کاران این بخش را تشویق و زمینۀ رشد کار شان را مهیا سازد. از دید وی سازندگان آلات موسیقی به شکل دستی خیلی کم و غنیمت اند.

بـعـد از پایان دورۀ طالبان، رسانه ها افزایش چشمگیری داشتند که هر کدام برنامه های مختلف موسیقی را تـهـیـه مـی کـند، از جمله برنامۀ «آفرینش های مردم» در یک شبکه خصوصی، است که موضوع هویت، مـردم شـناسی و فرهنگی را دنبال می کند. خواجه بصیر عابد، مجری این برنامه نیز حمایت از حرفه تولید ابـزار هـای مـوسـیـقی ملی و تشویق ماهران این فن را یک نکتۀ قابل توجه می داند و می گوید: «تجارب خـوب و قـابـل تـعـمـیـم، برای رشد هنر خوانندگی و نوازندگی در کشور وجود دارد؛ به گونۀ مثال مسابقات ربـاب نـوازی کـه هـمـه سـاله از سوی مردم در جشن های نوروزی در ولایت لغمان برپا می گردد، همچنان جـشـن دنـبـوره نـوازان، کـه در دسامـبر سال 2007 با شرکت بیشتر از 80 دنبوره نواز از سراسر کشور، به دعوت یک تـلـویـزیـون خـصـوصـی (تـلـویـزیـون آیـیـنه) در شهر شبرغان ولایت جوزجان برگزار گردید و برنامه هـای دیـگـری از ایـن دسـت، مـی تـواند در چوکات برنامه های فرهنگی دولت، فراگیرتر و رسمی تر تجلیل شود. حفظ میراث های فرهنگی و معرفی این میراث ها به جهان، از وظایف دولت هاست.»

دوکتور سید مخدوم رهین، وزیر اطلاعات و فرهنگ افغانستان، هنگام گشایش «جشنواره موسیقی محلی افـغـانـسـتـان» کـه اوایل ماه عقرب سال روان در باغ بابر کابل برگزار شد، از برنامه جمع آوری و ثبت آهنگ هـای مـحـلـی بـه وسـیله تیم های جمع آوری فولکلور از نقاط مختلف این کشور، در آینده خبر داده و تدویر سـمـیـنـار و جشنـواره های موسیقی را گام ارزنده به سوی حفظ و گسترش داشته های فرهنگی، عنوان کرد.

با وجود گام های بـرداشتـه شـده در عـرصه احـیـا و رشد هنر موسیقی از سوی دولت، مردم و موسسات کـمـک رسـان بـیـن الـمـلـلـی در طـی ده سـال گـذشـتـه، هنوز چالش های ناشی از باورها و سنت های سـخـتـگـیـرانـه اجتـمـاعـی، در بـرابر موسیقی وجود دارد با این که مردم خود مشکلی با موسیقی ندارند.

قاری عبـدالله، مــلا امــام مسـجـد شهـر مـزار شریف، موسیقی را یک بدعت می داند که از دید وی حرام است. او می گــویـد: «کـسی کـه از سر ساز نان می خورد و کسی که این ساز ها را می سازد، همگی حرام خور اند و جای شان در طبقه آخری دوزخ یعنی سقر می باشد.»

بهبحت ورکزی از پیش کســوتان موسیقی آماتور، در دهه پنجاه خورشیدی که در ردیف هنرمندان مطرحی چون ظاهر هویـدا، احمـد ظاهـر، حـامـد شکران و ناشناس، به نام «احمدی» در رادیوی افغانستان آن وقت آواز می خواند، بـدیـن بـاور اسـت کـــه «هـر جامـعـۀ کـه فرهـنـگ، ادبیات، موسیقی و در کل هنر را نادیده می گیرد، روان آن جامعه به تلخی، سردی و تباهی کشیده می شود. ما این تجربه تلخ را از زمـان طالبان داریم و حالا هم اندیشه های منفی نسبت به موسیقی در جامعۀ ما، نیاز به روشنگری دارد.»

با آن کـه هنــوز هـم کــار هــای زیــادی بــرای زدودن مـظـاهر یک جنگ طولانی در افغانستان باقی است، موسیقی به حیث یک ظرفیت بـزرگ، نه تنها نزدیکی و باهمی اقوام و ملیت های افغانستان، بل به عنوان یک پیوند دهنده با مردم جهان، عمل کرده است.

ایجاد گــروه هــای حرفــه یـی و آماتور موسیقی، تأسیس مراکز آموزش موسیقی و همچنان ده ها رادیو و تلویزیون خصوصی با پخش برنامه های متعدد موسیقی، برای دوری مردم از افسردگی های دوران جنگ و حمایت آنان از ارزش های است که ده سال پیش از امروز مورد تهاجم قرار گرفت.

استاد محمد قل، خوش ذوق است، بـعضی از دنبوره ها را با نقش های زیبایی زینت می دهد و هر بار که دنبورۀ کارش تمام می شود، با انگشتانش که ترک برداشته اند، بر تارها می نوازد و صدای شان را امتحان می کند. مـحـمـد قـل بـه خـوبی می داند که اوضاع فعلی کشورش باعث شده است تا بتواند یک بار دیگر وسایلی بـسـازد کـه مـردم را شـاد ساخته و نقش مهمی در گسترش موسیقی داشته باشد. او امروز به عنوان یـک شهــروند این حق را دارد تا از یک روستای دور افتاده، دولت را به بی توجهی نسبت به هنرش مورد انتقاد قرار دهد.

گزارشگر : محمد اسماعیل تیمور، برگرفته شده از سایت دری دویچه وله