اوشـبـو طـریـقـت، عـرفـانی و فلسفی تفکر ایگه سی، «مولوی»، «مولانا» و عادی خلق ایچیده «ملای روم» لـقـب لـری بـیـلن شهرت قازانگن بویوک شاعر جلال الدین محمد بن بهاؤالدین ولد نامیگه منسوب دیر. تورکیـه لیک ییریک تصوفشناس عالم مرمره اونیویرسیتی الهیات فاکولته سی نینگ استادی دوکتور سـلـجوق ایرآیدین «تصوف و طریقت لر» ناملی کتابیده، او نینگ آته سی حقیده قوییده گیدیک معلومات بیره دی:

«سلطان العلما لقبی بیلن تنیـلـگـن محمد بهاؤالدین ولد بن حسین البکری بلخ شهریده دنیا گه کیلدی. آنه سی، خراسان پادشاهی علاؤالدوله خوارزمشاه نینگ قیزی مؤمنه خاتون بولگن. شونینگدیک محمد رحمانی فر «نگاهی نوین به تاریخ دیرین تورکهای ایران» کتابیده و پروفیسور رفیق اوزدک «تورکون قیزیل کتابی» ده، مولانا، بلخ نینگ خوارزمشاهی تورکلریدن ایدی دیب یازه دیلر.»

مولویه طریقتی نینگ تمل تاشینی جلال الـدیـن مـحمد رومی بلخی قویگن بولسه هم، او نینگ وفاتیدن کیین اوغلی سلطان ولد، مولوی نـیـنـگ حـیـات فلـسـفـه سـی و دنیا قره شیگه تیه نیب کوپراق اوشبو طریقت نینگ اساسلرینی ایشلب چیقیب عملگه آشیرگن. مذکور دنیا قرش یره توچی بیلن کائنات نینگ بـیـرلیـگـیـگه اساسلنه دی. اما حقیقی بارلیق (وجود) تنگری نینگ اوزیدیر، برچه نرسه لرنی او یره تگن، برچه سی ینه اونگه قـیـتـیـب بـاره دی. یـره لگـنـلـر نـیـنـگ ایـچـیـده ایـنگ افضلی انسان دیر. پروفیسور رفیق اوزدک بو مسئله نی قوییده گیدیک ایضاحلیدی:

«تنگری انسان نی الهی خصوصیت لر، نـهـایـت عـالـی کـیـفـیـت و قـابـلـیـت بـیلن یره تگن. «عرفان» بو یوکسکلیکنی بیلیب آلیشدن عبارت بولیب، عشق و سیوگی آرقه لی اونگه ایریشیش ممکن. کونگلیده عشق اوتی و روحیده تنگری نینگ سیوگی سی بولمگن کیشی اوشبو عالی معنانی توشونه آلمیدی. مولوی نینگ فکریچه عشق بیر انسان نینگ باشقه بیر انسانگه نسبتا اوتکینچی سیوگی سی ایمس، بلکه یره توچیگه نسبتا چوقور، چیگره سیز و قرشیلیکسیز سیوگی دیر.»

مولویه طریقتی اسلام دنیاسیده کینگ ترقلگن طریقت لردن بیری صفتیده نفوذ و تأثیر ساحه سی یوزه سیدن باشقه طریقت لردن بیر فرقی شونده که کوپراق خلق نینگ اوزیگه توق و صنعتکار لر و موسیقه شناسلر طائفه سی آرسیده کینگ ترقلگن. تصوف تاریخی کتابی مؤلفی عثمان اوتر فکریچه بونده گوزل صنعت لر و موسیقی بیلن بولگن یقین علاقه نینگ هم تأثیری بار. اینیقسه، تورکی تصوف و موسیقه صنعتی نینگ پیدا بولیشیده بو طریقت نینگ بیقیاس خدمتی سینگن. بوندن تشقری، مولویه طریقتی باشقه طریقت لردن فرقلی اوله راق، تورکیه ده فولکلوری اهمیت کسب ایتگن.

پروفیسور رفیق اوزدک مولویلیک نینگ اساسی قاعده لرینی قوییده گیدیک کورسه تیب اوته دی:

ا1.انسانیلیک (انسانیت) گه خدمت قیلیش.ا

ا2.باشقه لرگه نسبتا هر دایم کیچیریملی و یخشی مناسبت ده بولیش.ا

ا3.مثنوی اوقیماق و صوفی بولماق.ا

ا4.هرایشده عقل و ذکاوت گه اساسلنیب، حکمت ایگه سی بولیشگه اورینماق.ا

ا5.دیندار بولماق.ا

ا6.کونگلنی همیشه پاک و تمیز ساقله ماق.ا

ا7.مولانا نی اوزی نینگ پیری دیب بیلماق.ا

ا8.مولانا نینگ یولیدن چیقمسلیک.ا

ا9.تنگری و حضرت محمد دن سونگ مولانا گه باغلنماق.ا

ا10.بیلیم لی بولماق- علم اورگنماق.ا

ا11.کمتر (تواضعلی)، آچیق یوز و مهربان بولماق.ا

ا12. مادی و معنوی جهتدن پاکیزه بولماق.ا

مولویه طریقتی نینگ قیزیقرلی خصوصیتلریدن بیری بو سَماع دیر. سماع صوفیلرگه خاص رقص سیمان حرکت لردن عبارت بولیب، موزیکه ریتمیگه موافق آیاق قاقیب اوزیگه خاص آداب و قاعده لر بیلن عملگه آشیریله دی. چشتیه طریقتی پیرو لری هم قیسقه چه سماع مجلسلری قوریب، رنگلی لباسلر کییر دیلر. مسلمان بولمگنلرنی هم اوز حلقه لریگه قبول قیلردیلر. قوّاللر نظام الدین اولیا نینگ مزاری اطرافیده ییغیلیشیب موسیقی بیلن حمد، نعت و منقبت اوقیشه دی و مخلصلرنی وجد و شوققه کیلتیریب ذکر و عبادت قیله دیلر. اما مولویه طریقتی مخلصلری تامانیدن هر ییل قونیه شهریده جایلشگن جلال الدین رومی موزیمیده مولانا کیچه سی اویوشتیریله دی. اونده درویش لر دوره ده ییغیلیشیب، ایریم موسیقی اسبابلری بیلن چلینه دیگن کویلر گه قوشیلیب آیاق قاقیب رقصگه توشه دیلر. اولرچه آیاق اوستیده ذکر ایتماق روح نینگ تنگریگه قرَب کوتریلیشی معناسینی انگله ته دی.

بو مراسم گه تورلی مملکت لردن کیلگن ضیالیلر اشتراک ایته دیلر. عثمان اوتر بیرگن معلوماتگه کوره مولویه طریقتیگه بعضاً شیعه، ملامتیه و قلندری عنصر لر هم قاریشیب کیتگن. عشق و جذبه گه کوپراق اعتبار بیرگن بو طریقت، مسلمان بولمگنلر تامانیدن اسلامنی تن الینیشیده بویوک حصه قوشگن.

تدقیاتچیلر تأکیدلشلریچه جلال الدین رومی و مولویلیک موضوعیده تورکیه ده کینگ کولملی تدقیقاتلر آلیب باریلگن. جمله دن اینگ کینگ تدقیقات نی عبدالباقی گلپینارلی عملگه آشیرگن. او نینگ مهم اثرلری: «رومی دن کییین مولویلیک»، «مولویلیک نینگ آداب و ارکانی»، «مولانا جلال الدین مکتوب لری». عالم او نینگ مکتوب لری ترجمه سیدن تشقری، «مثنوی» نی هم تورکچه گه اوگیریب شرحلگن.

تورکیه لیک تدقیقاتچیلرگه کوره مولویه طریقتی دنیا مقیاسیده فقط بیرته مرکز دن توریب باشقریله دی. مرکزی درگاه 1925 ییل گه چه قونیه شهریده ایدی، سونگره تکیه و طریقتلر توگه تیلیشی بیلن سوریه نینگ حلب شهریگه کوچیب اوتگن. مولویلیک طریقتی عشق، جذبه، سماع و صفا گه اساسلنه دی.

مولوی بیرینچی درسلرنی اوز آته سیدن آلگن ایدی. 1220 ییل او نینگ وفاتیدن سونگ، سید برهان الدین محقق ترمذی دن تعلیم آلیب معقول و منقول علملرینی اوزلشتیردی و تیز آره ده خلق نظریگه توشیب کتته اعتبار قازاندی.

شمس تبریزی بیلن تنیشیش، او نینگ حیاتیده بوریلیش نقطه سی ایدی. نیگه که او بیلن ملاقات دن کیین حیات حقیده دنیا قره شی بوتونلی اوزگردی، ظاهری علملر دن واز کیچیب، انزوا ده اولتیردی، عشق و جذبه گه تولیب تاشگن حیاتگه قدم قویدی.

عثمان اوتر یازیشیچه او نینگ کیسکین اوزگریشی خلق آره سیده میش میش لر نینگ ترقلیشیگه سبب بولدی. شوندن کیین تبریزی قونیه نی ترک ایتدی، اما رومی اونی تاپیب ینه قونیه گه آلیب کیلدی. بیرآق واقعه لر جریانی شونداق یوز بیردی که، تبریزی 645ه ییلی ینه قونیه نی ترک ایتدی و ایزسیز یوقالدی.

مولوی، شمس طلعتی قویاشی نینگ فراقی ده، ذره کبی آرام و قرار نی قولدن بیریب فراق النگه سیده کوییب، یانیب پیشدی. جلال الدین همایی شمس تبریزی غزلیاتی دیوانیگه یازگن چیرایلی مقدمه سیده یازگنیدیک او نینگ کویینیشی نتیجه سیده اوشبو ترانه تیلگه جاری بولدی:

«خام بُدم پخته شدم سوختم.»

استاد تأکیدلشیچه دیوان نینگ کوپراق قسمی، او نینگ توتشگن نفسیدن، وجد و حال و قول و سماع بیلن قوشیلیب چیققن النگه لی غزللری، اوشه وصال آنلری و فراق باسقیچ لری نینگ یادگاری دیر (غزلیات شمس تبریزی، مقدمه، 32 بیت).

شمس تبریزی بیلن ملاقات مولوی نینگ قلبی گه اوت قویدی، تویغو و احساسینی حقیقی محبوب تامانگه یونلتیردی، سوزلریگه حرارت و حلاوت بغیشله دی، اونی تصوف ادبیاتی نینگ ییریک شاعری صفتیده، «وحدة الوجود» کویچیسیگه ایلنتیردی.

مولوی شمس تبریزی دن اجرلگندن کیین ییتتی ییل قرارسیزلیک یعنی استغراق، جذبه، هیجان و جوش و خروشگه بیریلیب یشه دی. اوشبو مدت ده ینه هم او دیوانه لرچه قونیه دن شام دیاری گه سفر قیلدی، لیکن اوز مقصدیدن هیچ قنداق ایز تاپالمی، امید سیزلیک بیلن قیتیب کیلدی.

جلال الدین همایی یازیشیچه 652 ییلدن مولوی شیخ صلاح الدین زرکوب بیلن 10 ییل ملاقات ده بولیب، آلدینگی هیجان لر دوریدن چیقیقن ایدی. او نینگ وفاتیدن سونگ شیخ حسام الدین چلبی او نینگ یلغوزلیگی گه خاتمه بیردی، عمری نینگ آخریگه چه خدمت و ملازمتیده بولیب، او نینگ نشاط و حیاتینی تیکلب، سرداش و تیلداشی بولیب کیلدی.

ایککله شیخ هم مولوی نینگ اوز قولیده تربیه کوریب ثمر گه ییتگنلردن ایدی.

همایی مولانا غزللری دیوانیگه یازگن مقدمه سیده، او نینگ حیاتی قیرره لرینی چیرایلی اسلوب ده تیکشیریب، قیزیقرلی خلاصه لر چیقرگن بولسه هم، اورنی کیلگنده ایرانیچیلیک روحیه سی تأثیری آستیدن چیقالمی قالیب، علم اهلیگه بولگن طرفسیزلیکنی یوقاته دی. مثلاً او هم باشقه ایرانلیک تدقیقاتچیلر کبی مولوی نینگ اوزی، عایله سی اعضالری و اطرفیده ییغیلگنلر نینگ برچه سی فارسی ایدیلر و فارس تیلیده صحبت قیلیب شو تیلده ایجاد قیلردیلر دیدی. مولوی خوارزمشاه لر اولادی صفتیده، بلخ ده توغیلگن بولسه هم، اونی فارسی تبار ایرانی دیب تنیته دی و «در خانوادۀ فارسی ایرانی پرورش یافته بود» دیب یازه دی. (مقدمه- 66 بیت) بو عجبلنرلی ایمس. عرب و تورک لرنی کمسیتیش، اولرنینگ علمی ادبی شخصیتلری پیشانه سیگه ایرانیلیک (فارسیلیک) تمغه سینی باسیش و برچه تاریخی – معنوی افتخارلریگه ایگه لیکنی دعوا قیلیش، غربی حامی لر حمایه سیده شاه تاماندن دولت سیاستی صفتیده قبول قیلینگن «پان ایرانیزم» نینگ اجرلمس قسمی حسابلنه دی. بو مفکوره حاضرچه هم سیاسی ساحه لردن تشقری، فن و تاریخ ساحه سیده هم ایران دولتی سیاستی نینگ اساسی بوغینینی تشکیل ایته دی.

مین یقیندن بو اچچیق حقیقت نینگ گواهی بولمه گنیمده اونگه ایشانگیم کیلمه س ایدی. 2004 ییلی رسمی دعوت اساسیده تهران ده بولیب اوتگن «ایرانشناسلیک بوییچه خلق ارا کنفرانس» اشتراکچی سی صفتیده قتنشدیم. مقالم «نقش شاعران ذواللسانین در تکامل زبان و شعر فارسی» عنوانی آستیده یازیلیب، کنترول دن اوتگندن کیین قبول قیلینگن ایدی. لیکن مینگه بیریلگن و پروگرام ده اعلان قیلینگن وقت قسقرتیریلیب، اوقیش جریانیده هم 3- 4 دقیقه سی کمیتیریلدی. اوندن تشقری تورلی مزاحمت لر بیلن ایشیتوچی لرنینگ فکری چلغیتیب توریلدی. سبب شو ایدی که مین فارس تیلیده شاه اثرلر یره تگن بویوک شاعرلر: نظامی گنجوی، جلال الدین رومی، امیر خسرو دهلوی، صائب تبریزی، هلالی چغتایی، میرزا عبدالقادر بیدل، داکتر شهریار و باشقه بیر قطار ییریک شاعر لر نی تورک بولسه لر هم، فارس تیلی رواجیگه کتته حصه قوشیب، مثلسیز اثرلر یازگنلیکلرینی اثباتی اوچون قطعی دلیللر کیلتیرگن ایدیم. عکسینچه تاجیکستانلیک بیر یازوچی نینگ اوزبیکستانلیک اکادمیسین علی بای رستموف گه نظامی گنجوی نی تورک دیب یازگنی اوچون تعصب بیلن هجوم قیلگن مقاله سی هیچ قنداق چیکلاوسیز اوقیشگه اجازت بیریلدی و قرسکلر بیلن کوتیب آلیندی. حال بو که نظامی گنجوی نینگ تورک ایکنلیگیگه هیچ قنداق شبهه یوق. آخرگی ییللرده اونینگ تورکی دیوانی مصر نینگ خدیویه کتابخانه سیدن تاپیلیب، هم باکو و هم تهران ده نشردن چیققن. بیز بو حقده محمد حلیم یارقین یازگن مقاله نی نشر قیلگنمیز.

کنفرانس ده اوقیلگن اساسی مقاله لرنینگ اکثریتی بیر یونه لیشدن – پان ایرانیزم یونه لیشیدن کیتردی. تعجب جایی شونده که نیچه ییل آلدین مذکور مقاله نینگ کینگیتیریلگن متنی «نقش شاعران و شاهان تورکتبار در تکامل زبان و شعر فارسی» عنوانی آستیده، ففتا و باشقه وب سایتلر ده نشر بولگنده هم، مقاله یازووچیسی اولکه میز نینگ ایریم پان ایرانیست لری هجومیگه اوچره گن ایدی.

موضوعدن بیر آز اوزاقلشگن بولسک هم، یوقاریده بیریلگن قوشیمچه بیر اچچیق حقیقت نی یاریتیش اوچون ضرور ایدی دیب اویلیمن.

ایندی اصل موضوعگه قیتیلیک: ج. همایی اوز مقدمه سیده مولوی و او نینگ اثرلری حقیده کینگ تیکشیریشلر آلیب باریب، مثنوی مولوی عمری نینگ آخرگی اون ییللیگی محصولی دیب یازه دی. بو مدت او عالی انسانی کمال مرتبه لریگه کوته ریلیب، یوکسک آسمانی فکرلری قوام تاپگن، پیشیب ییتگن باسقیچی ایدی. شو سببلی او نینگ 69 ییل حیاتی نینگ مضموندن توله برچه فکر و قرشلری اوشبو کتابده اوز افاده سینی تاپگن.

مولوی اوزی نینگ ازلی منبعیدن اجرلگن روح نینگ، اوز اصلیگه باریب قوشیلیش اشتیاقینی تورلی سمبول لر آرقه لی گوزل عباره لر بیلن افاده لیدی. مثلاً مثنوی نینگ باشلنیشی گه دقت قیلینگ، بو ییرده «نی» سمبولیدن فایده لنیلگن:

بشنو از نی چون حـکـایـت مـیـکـنـد

وز جــدایــی هـا شـکــایــت مـیـکند

از نـیــســتــان تــا مـــرا بــبـریده اند

از نــفـــیــرم مـــرد و زن نــالـیـده اند

سینه خواهم شرحه شرحه از فراق

تــا بـگــویــم شــرح درد اشـتــیـــاق

هر کسی کو دورماند از اصل خویش

بـــاز جــویـــد روزگـــار وصــل خویش

(مثنوی معنوی)

ترجمه سی:

تـیـنگله نَی دن، چون حکایت ایله گی

ایــریـلـیـق لـردیـن شکـایـــت ایله گی

مین قمیش ایردیم کیسیب کیلتیردیلر

نــالــه چـیـکـدیـم ایـل هـمه آه اوردیلر

سـیـنـه ایـسـتـرمـیـن توله درد و فراق

تـا کـه سـویـلـی شـرح درد و اشـتیاق

کیم ییراق توشسه، یوقاتسه اصلینی

بــاز ایـــزلـــر روزگــــار وصــــلـــیــــنـی

(اوزبیکستان خلق شاعری جمال کمال، اوزبیک تیلیده «مثنوی معنوی» ترجمه سی، 1 جلد، 2005 ییل، تاشکینت).

مولانا ادبیات تاریخی، اینیقسه عرفانی و تصوفی شعرلر دنیاسی نینگ بیر اعجوبه سی صفتیده، اوزیدن قالدیرگن بیشته برحیات اثری، اینیقسه «مثنوی» و «دیوان شمس» یاکه «دیوان کبیر» بیلن شعر و ادب آسمانیگه کوتریلگن و برچه نینگ حرمت و اعزازینی قازانیب کیلیب، اوز نامینی ابدیت و منگولیک دفتریده مهرلب کیتگن.

اونگه کورسه تیلگن ایشانچ و احترام باشقه هیچ بیر شاعر گه نصیب ایتمگن. شیخ بهاؤالدین عاملی او نینگ اوزی و مثنوی سی گه قوییده گیدیک بها بیرگن:

مـن نمـیگویم که آن عالیجناب

هست پیغمبر، ولی دارد کتاب

مــثــنـوی مــعــنــوی مــولـوی

هـست قـرآنـی به لفظ پهلوی

مـثـنـوی او چــو قــــرآن مُــدِل

هادی بعضی و بعضی را مُضِل

مشهور عرب عالمی فلسفه فنلری دوکتوری عمر فروخ، «تأریخ الفکرالعربی الی ایام ابن خلدون» (ابن خلدون زمانیگه چه عرب تفکری نینگ تاریخی) کتابی مؤلفی، ییریک متصوف ابن عربی نینگ مقامی حقیده سوز یوریتگنده جلال الدین رومی نی اوندن اوستون قوییب بوندی دیدی: ابن خلدون اینیقسه اوز نثرلری بیلن تصوفی تفکر نینگ قلله سیگه ییتیب باردی، او جلال الدین رومی دن کیین، اسلام تصوفیده اینگ بویوک متصوف حسابلنه دی (اوشه کتاب، 528 بیت، بیروت، 1972 ییل).

حاضرگی زمان تورکی و فارسی تیللری نینگ آذربایجانلیک اینگ بویوک شاعری، داکتر محمد حسین شهریار او نینگ حقیده: «مولوی نی فقط شاعر دیب بولمیدی، مین اونی اینگ بویوک متفکر دیب حسابلیمن. مین حافظ، سعدی و مولوی نی نبی هم دیب بیله من» دیگن ایدی.

مثنوی اخلاق و آداب دن تشقری، انسان حیاتیگه تیگیشلی یوزلب مسئله نی اورته گه قویه دی، جوده کوپ عرفانی و فلسفی فکرلر، اینیقسه انسان تکاملی گه تیگیشلی ایریم معمالر حقیده سوز یوریتیشی بیلن آدملرنی حیرتگه سالیب کیلماقده. مثلاً قوییده گی بیتلر گه دقت قیلینگ:

از جــمــادی مـردم و نـامـی شدم

وز نـمــا مـــردم زحـیــوان ســرزدم

مـــردم از حـیــوانــی و آدم شــدم

پس که داند چون زمردن کم شدم

بــار دیـگـر چـون مـلـک پـران شوم

وانــچــه کـانــدر وهم ناید آن شوم

مولانا مثنوی ده تضاد (قره مه قرشیلیکلر) و اولرنینگ دیالکتیک بیرلیگی کبی بیر قطار اینگ مهم و مرکب فلسفی مسئله لرنی، آلمان فیلسوفی فریدریک هگلدن یوزلب ییل آلدین شونداق بیر دقیق اسلوب ده بیان ایته دی که اوقوچینی حیرتگه ساله دی. مثلاً قره مه قرشیلیک لرنینگ بیرلیگی حقیده:

شــب چـنـیـن بـا روز انــدر اعـتــنـاق

مــخــتــلــف در صــورت امــا اتـفـــاق

روز و شب این هر دو ضد و دشمننـد

لـیـک هـر یـک یـک حقیقت می تنـند

هر یکی خواهان دگر را همچو خویش

از پــی تـکـمـیـل فـعـل و کـار خـویش

احسان طبری فکریچه، مولانا، قره مه قرشیلیکلر کوره شیدن، قدریتلرنینگ نسبی ایکنلیگی توشونچه سینی، قوییده گیدیک خلاصه قیلیب چیقره دی:

در زمـانـه هـیـچ زهـر و قند نیست

کـه یـکـی را یـا دگـر را بـند نیست

زهــر مــاران مــار را بـاشـد حـیـات

نـسـبـتـش بـا آدمـی بـاشـد ممات

خــلــقِ آبــی را بــود دریــا چـو باغ

خــلـقِ خاکی را بود آن مرگ و داغ

زَیــد انــدر حــق آن شــیــطـان بود

در حـــق شخــص دگر سلطان بود

آن بـگـویـد زیـد صدیق سَنی است

وان بـگـویـد زید گبـر کُشتنی است

البته مولوی ذوق و شوق، جذبه و احساسگه اساسلنگن تصوف نینگ نماینده سی ایدی. او، بیر قطار فلسفی فکرلرنی اوز اثرلریده انعکاس بیرگن بولسه هم، حق و حقیقتنی عقل و منطق آرقه لی ایمس، بلکه فقط مکاشفه و اشراق یولیدن بیلیب آلیش ممکن دیگن فکرنی ایلگری سوره دی:

پـای اسـتـدلالـیـان چـوبـیـن بــود

پای چوبین سخت بی تمکین بود

مولوی برچه انسانلر نینگ بیر اصلدن کیلیب چیققه نیگه ایشانه دی، اولرنینگ همه سی بیر حقیقتنی ایزلیدیلر، انسان نینگ ماهیتی جنس، اوروغ (قبیله) و مذهبی اعتقادلردن اوستون توره دی. او مثنوی کتابی و برچه اثرلرینی انسانیت- برچه انسانلر اوچون یازگن. بعضاً ضرورتگه کوره ایریم قوم و قبیله لر نینگ آتینی توتگن بولسه هم، بو او نینگ دنیا قره شیدن دلالت بیرمیدی. مثال صورتده دیوان شمس کلیاتیدن 1187 رباعی قوییده گیدیک:

بـیـگانـه مگـویـیـد مـرا زیـن کـویــم

در شـهــر شـما خانۀ خود میجویم

دشـمن نیم ارچند که دشمن رویم

اصلم ترک است اگرچه هندی گویم

محمد رحمانی فر بوحقده قوییده گیدیک یازه دی: سید کمال قارا اوغلو ایتیشیچه، مولوی بو رباعی نی اونی «بیگانه» و مغول دیب حسابلگنلر جوابیگه یازگن. بوندن تشقری رباعیدن معلوم بولیشیچه بو فارسی گوی تورک، شعر یازیشده ایشله ته دیگن تیلی اوچون شهر اهالیسی تاماندن خارجی صفتیده تنیلر ایکن، شونینگدیک تاجکلرگه اوخشگن قاره یوزلی (حافظ افاده سی بیلن- سیه چرده) بولگنی اوچون او تورکلر اوروغیدن ایمس دیگن حدس و گمانلر تقویه بولر ایکن، او شونده اوزیدن حمایه قیلیش مقامیده توریب «اصلم تورک است» سوزی بیلن برچه نینگ خیالینی راحت قیله دی.

داکتر محمد معین «فرهنگ فارسی» کتابیده او نینگ شاه اثری بولمیش مثنوی نی قوییده گیدیک بهالیدی: مثنوی نینگ متنی مسلسل منظوم حکایتلردن عبارت. مولوی اولردن دینی و عرفانی خلاصه لر چیقریب، معنوی حقیقت لرنی ساده تیل بیلن تمثیل آرقه لی بیان ایته دی و کوپگینه قرآن آیت لری و حدیث لرنی عرفان اسلوبیده شرحلیدی. اوندن آلدین سنایی و عطار کبی ایریم عارفلر صوفیانه عقیده لرنی ترقتیش اوچون مثنوی لر یازگن بولسه لر هم، مولوی تصوفی شعر بوییچه شونداق یوکسک بیرق کوتریب، شونداق بیر مستحکم قصر قوردی که، عرفانی مطلب لرنی لطیف معنی لر و نازک فکرلر بیلن دقیق و انیق افاده لشده، برچه نی آرتده قالدیردی. مثنوی 6 جلد ده، 26 مینگ بیتدن عبارت بولیب «رمل» بحریده یازیلگن.

مولوی نینگ «مثنوی» اثری کوپ تیل لر جمله دن تورک و اوزبیک تیللریگه ترجمه قیلینگن. اونی اوزبیک تیلیگه اوزبیکستان خلق شاعری جمال کمال 6 جلد ده ترجمه قیلیب 2005 ییل تاشکینت ده نشردن چیقرگن. بیرینچی نشری ایران ده عملگه آشیریلگن ایدی.

مولوی اوز اثرلرینی کوپنچه فارس تیلیده یازگن بولسه هم، رحمانی فر نینگ فکریچه او نینگ فارسچه شعرلریده تورکی ترکیب لر، استعاره لر، کلمه لر و تورکی توشونچه لر (مفاهیم) آچیقدن آچیق کوزگه تشلنه دی. مثال طرزیده قوییده گی بَیتلر گه دقت قیلینگ:

من کجا شعر از کجا؟ لیکن به من در میدمد

آن یکی ترکی که آید گویدم: هی کیمسن؟

باشقه بیر جایده تورک لر نینگ رشادت و جوانمردلیگی حقیده بونداق دیدی:

تُرک آن بود کز بـیـم او، ده از خــراج ایـمـن شود

تُرک آن نباشد کز طمع سیلی هر قوتسوز خورد

* ** *

یک حمله و یک حمله، کـــامـد شـب تاریکی

ترکی کن و چستی کن، نه نرمی و تاجیکی

مولوی نینگ تورکی تیلده مسلط ایکن لیگیده هیچ قنداق شبهه گه اورین یوق. او حتی که فارسی شعرلریده هم، حکیم نظامی، خاقانی و... و باشقه فارسی گوی تورکلر کبی، تورکی بیان اسلوبیگه ایگه بولیب کوپگینه تورکی تعبیر لر و اته مه لر (اصطلاحلر) نی فارسچه گه ترجمه قیلگن. باشقه چه قیلیب ایتگنده او گاهی تورکچه ده اویلب، فارسچه ده شعر یازه دی. مثلاً بو بیت نینگ بیرینچی مصرعی:

ای ترک ماه چهر، چه گردد که صبح تو

آیی به کلبۀ من و گویی که: گل بـــرو!

بو بیتده «چه گردد» تعبیری «نه اولار- نه بولور» تورکی افاده سی نینگ فارسچه ترجمه سیدن عبارت بولیب، بیت نینگ توزیلیشی او نینگ تورکانه تفکری نینگ کورستگیچیدن حکایت قیله دی. (نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترکهای ایران، محمد رحمانی فر، ص 158- 159، نشر اختر،1384).

مولوی نینگ آنه تیلی تورک تیلی و اوزی تورک اوروغیدن بولگنی حقیده جوده کوپ دلیل و سندلر موجود. بو موضوعنی باشقه مقاله لر آرقه لی یاریتیب اوتیش نیتیده میز.

سوز نینگ قیسقه سی شو که مولانا جلال الدین رومی بلخی، فقط گینه شعریت ساحه سیده یرتگن شاه اثرلری بیلن ایمس، بلکه اوزیدن قالدیرگن عرفانی- فلسفی قرشلری و مولویلیک طریقتی بیلن هم منگو یشیدی، انسانلر گه معنوی تکامل و روحی عروج یولیده یاردم بیریب توره دی.

منبعلر:

ـ داکتر عزیز احمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ترجمۀ نقی لطفی و م، ج، یاحقی، تهران، 1367ییل.

ـ دوکتور سلجوق ایر آیدین، تصوف و طریقت لر، 7نچی باسِم، استانبول، 2004 ییل.

ـ اوزبیکستان خلق شاعری جمال کمال، اوزبیک تیلیده «مثنوی معنوی» ترجمه سی، 1جلد، تاشکینت، 2005 ییل،

ـ احسان طبری، ایران ده گی دنیا قره شلر و اجتماعی حرکت لر بوییچه بعضی بیر تدقیقاتلر، کابل، 1361 ییل.

ـ دکتر محمد معین، فرهنگ فارسی، تهران، 1364 ییل.

ـ جلال الدین رومی بلخی، غزلیات شمس تبریزی، تهران، 1368ییل.

ـ جلال الدین رومی، مثنوی معنوی، تهران 1315ییل.

ـ دوکتور عمر فروخ، تاریخ الفکرالعربی الی أیام ابن خلدون، بیروت، 1972.

ـ عبدالرزاق کاشانی، لطائف الأعلام فی اشارات اهل الالهام، تصوف سوزلوگو نامی بیلن دوکتور ایرکم دمیرلی ترجمه سی، استانبول، 2004 ییل.

ـ عثمان تورر، تصوف تاریخی، نادرخان حسن ترجمه سی، تاشکینت، 1999 ییل.

ـ کشّاف اصطلاحات الفنون، اقدام مطبعه سی، استانبول، احمد جودت نشری، 1991 ییل.

ـ شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، استانبول، 1306 ییل.

ـ فواد کوپرولو زاده، ترک ادبیاتیده ایلک متصوفلر، استانبول، ...

ـ غزلیات شمس تبریزی، جلال الدین همایی مقدمه سی بیلن، تهران، 1368ییل.

ـ پروفیسور رفیق اوزدک «تورکون قیزیل کتابی»، اختر نشریاتی، تبریز ، 1380 ییل.

ـ نگاهی نوین به تاریخ دیرین ترکهای ایران، محمد رحمانی فر، نشر اختر، 1384 ییل.

ـ «به همین سادگی و زیبایی» (یادنامۀ استاد محمد حسین شهریار)، به اهتمام جمشید علیزاده، تهران، 1374 ییل.

یازوچی: حقوق فنلری دوکتوری، پروفیسور عبدالحکیم شرعی جوزجانی

اوشبو مقاله «بابر کلتوری انجمنی» نینگ ویب صحیفه سیدن آلیندی.