در روز نوروز هنگام برافراشتن جندۀ مولاعلی از هر کسی و خانواده‌‌‌‌یی به عنوان آریایی و بنیان‌‌‌‌گذار تمدن آریایی یاد آوری شد، مگر از تیموریان بنیان‌‌‌‌گذار رنسانس شرق و نوایی که بنیان‌‌‌‌گذار شهر مزار شریف هیچ یادی نشد. به متن بیانیهٔ ایراد شده، کاری ندارم فقط می‌‌‌‌خواهم به بهانهٔ یادی از نوایی و نقش آن در بنیان‌‌‌‌گذاری شهر مزار شریف و ادامهٔ جشن نوروز، مطلبی را که نوشته بودم و باری هم از فیس بوک نشر شده بود،‌ دوباره به نشر بسپارم تا یادی از آن اسطورهٔ بزرگ همه خواهی کرده باشم. (بنای کوچک، اثرات بزرگ- به مناسبت 567 مین سالگرد تولد نوایی)

میر علیشیر نوایی در قرن نهم هجری در قشلاق خواجه خیران بلخ آن روزگار، تهداب بنای کوچکی را گذاشت. این بنای کوچ که بیشتر از صد متر مربع مساحت ندارد، در آن روزگاران مزارشریف نام گرفت که امروز مرکز ولایت بلخ است و بعد ها این بنای متبرک نام روضۀ مبارک را گرفته است. این بنای کوچک از لحاظ فزیکی و بزرگ از لحاظ معنوی اثرات بزرگی در ابعاد گوناگون زندگانی مردمان ساکن در اطرافش، از همان روزگار تا امروز داشته است و دارد. اثرات این بنا طوری که لازم است تا کنون بررسی نشده است و این معروضه هم بررسی تمام ابعاد بنأ در گسترۀ زمانی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی نیست، بلکه پاراگراف وار است. درین نوشته به منظور آسانی مطالعه، اثرات مزارشریف را در بخشهای گوناگون بررسی میکنیم باید گفته شود که به جای مزار شریف که نام قدیمی روضۀ مبارک بوده است، نام روضۀ مبارک هم به کار گرفته میشود.

مدخل: مطابق به روایات مرتبط به موجودیت مقبرۀ حضرت علی کرم الله وجهه در قشلاق خواجه خیران بلخ، به امر سلطان سنجر سلجوقی در قرن ششم هجری، جستجوهایی صورت گرفت. بعد از این جستجو معلوم کرده شد که در قشلاق خواجه خیران، مرقد حضرت علی کرم الله وجهه هست. و باز هم مطابق به روایات جسد مطهر آن حضرت توسط ابو مسلم خراسانی، به گونۀ پنهانی از بلاد شام به آنجا منتقل شده است. بنابر علل نامعلوم، توجه شاید و باید به این کشف صورت نگرفت. تقریباً بعد از 300 در زمان سلطان حسین بایقرا یکی از پادشاه تیموریان هرات، بازهم بر اساس روایات، جستجو ها تازه شد. به ادامۀ این جستجوها که به نام کشف دوم یاد میشود، سلطان حسین بایقرا، میر علیشیر نوایی را که وزیرش بود، مأمور بررسی دقیقترِ موضوع کرد. نوایی بعد از آمدن در بلخ و مطالعات شواهد و بررسی روایات به این نتیجه رسید که مقبرۀ موجوده در خواجه خیران بلخ، از آنِ حضرت علی کرم الله وجهه است. به تعقیب این دریافت، نامه‌‌‌‌یی به هرات فرستاد. در جواب نامه، از جانب سلطان حسین میرزا بایقرا، مأمور به ساختن بنایی بر فراز مقبره شد. اولین خشت این بنا را کمال الدین بنایی، شاعر، معمار و دوست نزدیک نوایی گذاشت. بنا- دو گند دارد که در بین مردم مزار شریف به نام جوره گنبد نیز یاد میشود و به نام آن قسم نیز میخورند.

اثرات روضۀ مبارک

اثرات عاطفی- روانی: تهداب‌‌‌‌گذاری مزارشریف، خود یک انگیزۀ عاطفی- روانی و کشش عرفانی- مذهبی داشت. این انگیزۀ عاطفی- روانی و کشش عرفانی- مذهبی از همان زمان تاکنون که نزدیک به 500 سال از آن میگذرد، با اثرگذاری عمیق ادامه دارد و خواهد داشت. مردم افغانستان از نگاه عاطفی- روانی علاقۀ خاصی به روضۀ مبارک دارند و آنرا مرجع و مرجع برآورده کنندۀ نیازهای خود میدانند. در افغانستان هیچ کسی را نمی‌‌‌‌یابید که از نگاه عاطفی- روانی پیوندی به مزار شریف نداشته باشد و خود را وابسته به آن نداند. حضور صدها هزار زایر در میلۀ گلِ سرخ، نشان‌‌‌‌دهندۀ این پیوند عاطفی- روانی‌‌‌‌ست. روضۀ مبارک نه‌‌‌‌تنها علقۀ عاطفی- روانی مردم افغانستان است، بلکه مردمان بیشتری را از کشورهای همسایه نیز به هم پیوند داده است. بعد از کعبۀ معظمه، مدینۀ منوره که در آن مرقد پیامبر بزرگوار اسلام هست، در شرق‌‌‌‌میانه، کمتر محل مقدسی را میتوان یافت که انسانهای متفاوتی را از نقاط مختلف یک محدوۀ وسیع جغرافیایی از نگاه عاطفی- روانی به هم پیوند داده باشد. اگر مردم افغانستان یک نقطۀ مشترک عاطفی- روانی داشته باشند، آن نقطۀ مشترک بدون شک اعتقاد به روضۀ مبارک است و این نقطۀ مشترک عاطفی- روانی هم از اثر درایت و مآل اندیشی نوایی پدیدار شده است.

اثرات اقتصادی: روضۀ مبارک یا مزارشریف، از نگاه اقتصادی هم، از همان آوان کشف دوم و تهداب‌‌‌‌گذاری، اثرات اقتصادی خاص خود را در حیات مردم داشته است. از طفیل روضۀ مبارک، مزارشریف به یکی از بزرگترین شهر های اقتصادی افغانستان تبدیل شده است. سه بندر تجارتی در شمال افغانستان به مزار شریف، میرسد: آقینه در ولایت فاریاب، شیرخان بندر نام قدیمی در قندوز و حیرتان در ولایت بلخ. اموال وارداتی و صادراتی شمال و شمال‌‌‌‌شرق افغانستان، به نحوی از آنجا به این مرکز تجارتی ارتباط میگیرد. مزارشریف به صفت هستۀ شمال و شمال‌‌‌‌شرق افغانستان که چندی هم پایتخت موقتی افغانستان بود، تأسیسات بزرگ اقتصادی هم دارد که شمار آن به ده ها نهاد اقتصادی موثر در افغانستان میرسد. شمار تأسیسات کوچک اقتصادی آن به صد ها نهاد میرسد. مزار شریف، از نگاه کاریابی و شغل آفرینی نیز قابل توجه است. تقریباً نیم نفوس افغانستان با در نظرداشت تقاضای بازار مزارشریف که حلقۀ ارتباط بین تولیدکننده و بازارهای جهانیست، شغلهای مناسبی برگزیده اند و محصولات شغلی شان از طریق مزارشریف به بازارهای جهانی راه پیدا میکنند.

اثرات سیاسی: مزار شریف یا روضۀ مبارک از همان آوان کشف و تهداب‌‌‌‌گذاری، وجهۀ سیاسی هم به خود گرفت. درویش علی برادر نوایی که بعد ازین کشف، حاکم بلخ- یک مکان مقدس بود؛ به یک عنصر قابل تشویش به دولت تیموریان هرات شد. تاریخ‌‌‌‌نویسان یکی از علل از نظر افتادن نوایی را همین موضوع میدانند. بعد از آن روزگار تا امروز هر کسی که بر اریکۀ قدرت بوده است، از روضۀ مبارک به صفت حربۀ سیاسی استفاده کرده است. شهزادگان تیموری هریک خود را خادم روضۀ مبارک میدانستند. امیران هشترخانی بلخ نیز خادمان مزارشریف بوده اند.

هر امیر سدوزایی که به شمال افغانستان رفته بود، خود را خادم روضۀ مبارک دانسته، ازین موقف بهره‌‌‌‌برداریهای سیاسی کرده بود. امیر عبدالرحمان خان، با تبلیغ اینکه، در خواب حضرت علی کرم الله وجهه کمر مرا، بسته کرده، مرا امیر افغانستان- تورکستان ساخته است؛ جنگ سیاسی-روانی را در مقابل کاکایش امیر شیر علی خان به راه انداخت. امیران و پادشاهان دیگر افغانستان با فرستادن پیامها به مناسبت میلۀ گلِ سرخ، خط مشی سیاسی خود را بیان کرده اند. مرحوم دکتور نجیب الله هم، با دیدن خوابی مبنی بر اینکه بر اسپ سپیدی سوار است و به طرف روضۀ مبارک می‌‌‌‌آید؛ خواست که از روضۀ مبارک و میلۀ گلِ سرخ، بهره‌‌‌‌برداری سیاسی بکند. جمعی از بزرگان مذهبی و قومی شمال افغانستان، کمر جنرال دوستم را در جنگ در مقابل دکتور نجیب الله در روضۀ مبارک بستند. پروفیسور صبغت الله مجددی، پروفیسور برهان الدین ربانی و حامد کرزی هم از روضۀ مبارک و میلۀ گلِ سرخ، بهره‌‌‌‌برداری سیاسی نموده اند.

نقش تاریخی روضۀ مبارک: نقش تاریخی مزارشریف قدیم و روضۀ مبارک امروز، از همان آوان پیدایی، آغاز شد. با احتیاط میتوانیم بگوییم که مزارشریف یا روضۀ مبارک، در عین حالی که خود جزء تاریخ منطقه شده بود، خود هم به تاریخ‌‌‌‌نگاری پرداخت. روضۀ مبارک افزون برداشتن نقش تاریخی، سیاسی، خود به مجموعه‌‌‌‌یی از تاریخ بدل شده بود که متأسفانه، این مجموعه قسماً قصداً از بین برده شد و قسماً در 30 سال اخیر به بیرون از مرز ها رفت و قمساً باقی مانده است.

نقش فرهنگی: روضۀ مبارک در تاریخ فرهنگ خراسان- افغانستان اثرات وسیع فرهنگی داشته است. اثرات فرهنگی آن مثل اثر گذاریهای دیگرش، از زمان پیدایی آغاز میشود تا جایی که با حوزۀ فرهنگی هرات به رقابت برمیخیزد. مزارشریف در زمان هشترخانیان بلخ، به یک حوزۀ فرهنگی زبانهای اوزبیکی و پارسی- دری تبدیل شد. درین دوره، شاعران و نویسندگان زیادی به هر دو زبان ظهور کرده اند که نام و قسمتهایی از آثار تعدادی از آنان در تاریخ مقیم خانی، نوشتۀ منشی محمد یوسف شبرغانی آمده است. بعد ها نیز مزار شریف، اثرگذاریهای خود را داشته است و امروز، اثرات فرهنگی روضۀ مبارک یا مزار شریف، خیلی وسیع و گسترده است و در تمام ساحات فرهنگی وجهۀ خاص خود را دارد.

نقش اجتماعی: مزارشریف، مثل شهر های بزرگ دیگر، به باشندگان دور و نزدیک خود، خصوصیات خاصی داده است. باشندگان آن یک زبان حاکم در روابط اجتماعی خود دارند، خصوصیات قومی باشندگان تا حدی در یکدگر حل شده یا نامشهود اند. رسم و رواج های اقوام مختلف را درهم آمیخته و رسم رواجهای بیشتر مشترک را جانشین آن کرده است و به این ترتیب، از تیپهای مختلف اجتماعی، یک تیپ نزدیک به هم به میان آورده است.

روضۀ مبارک و میلۀ گلِ سرخ

میلۀ گلِ سرخ یکی از میله های ساکنین بلخ قدیم بود. این جشن در اوایل جنبۀ مذهبی- اسلامی نداشت و با دین و سیاست آمیخته نبود. با تهداب‌‌‌‌گذاری مزارشریف این میله، در اوایل رنگ مذهبی و بعدها رنگ سیاسی به خود گرفت تا آنجا که رنگ سیاسی آن برازنده‌‌‌‌تر شد. امروز میلۀ گلِ سرخ ابعاد مختلفی به خود گرفته است که بررسی آنها ایجاب کار زیادتر را خواهان است.

بعد ازین سخنان، می‌‌‌‌بینیم که کارنامۀ نوایی تا هنوز در تمام ابعاد زندگانی ما جاریست، اما متأسفانه طور شاید و باید، قدر او را نمیدانیم و به او ارج نمی‌‌‌‌گذاریم و متأسفانه‌‌‌‌تر اینکه به هیچ یک از اندیشه‌‌‌‌وران خود ارجی قایل نشده‌‌‌‌ایم و نشناخته‌‌‌‌ایم و ندانسته‌‌‌‌ایم، که آنها چه کرده اند؟ و چه گفته اند؟ هنوز نمی‌‌‌‌دانیم که رحمان بابا چه گفتنی های فرا قومی دارد، هنوز نمی‌‌‌‌دانیم که پیام مختومقلی فراغی چیست، رومی چی پیامی داشت و نوایی چی نوایی؟ تمام همت خود را به جنگ کلمات معطوف کرده‌‌‌‌ایم، به جنگ چیزی که رومی چند صد سال پیش به ریش آن خندیده بود.

نگارنده: رحیم ابراهیم