اۉن سکـکـیـز مـیـنگ عالم آشوبی اگر باشینده دور

نې عجب، چون سرو نازیم اۉن سککیز یاشینده دور

حضرت نوایی نینگ بو مشهور غزلی حقیده صحبتلَشیشدن اوّل، آته-بابالریمیز کایناتنی اۉن سککیز مینگ عالَمدن عبارت، دېب اَنگلَگنلیکلرینی اېسلَب اۉتیشیمیز جایز. «آشوب» غوغا، توپالان دېگنی. خۉش، نیمه اوچون شاعر «اۉن سککیز مینگ عالم آشوبی» دېیدی؟

اۉن سکـکـیـز میـنـگ عـالَـم آشـوبـی اگـر بـاشـیـنده دور،

نـې عـجـب، چـون سرو نـازیـم اۉن سککـیز یاشینده دور.

دېسه بۉلغه ی کیم، ینه هم اۉن سککیز ییل حُسنی بار،

اۉن سکـکـیـز یـاشـیـنـده مـونچه فتنه کیم، باشینده دور.

اۉن سککیز ییل دېمه، یوز سکسان ییل اۉلسه، اُولدورور،

حُـسـن شـاهــی اُول بـلالـر کـیـم، کـۉز و قـاشـینده دور.

حـیـرت اِېتـمـان حُـسـنـی نقشیـده که، هر حیرت که بار،

بـرچـه سـی اِېــزد تـعــالـی صـــنـع نـقّــاشــیــنــده دور.

تــن اَنـگــه سـیـم و، ایـچـیـنـده تـاش مُـضمر کۉنگلیدین،

عـقـلـغـه یـوز حـیـرت اُول آی نـیـنـگ ایـچ و تـاشینده دور.

مـَـی کـېـتـور، اِې مُـغ که، یوز حیرت ارا قالمیش مسیح،

بـوالـعـجـبـلـر کـیـم، بـو اېـسـکـی دَیـر خُـفّـاشـیـنده دور.

تــا نـوایـی چـېـکـتـی اُول آی فـرقـتـیــدیـن بـحـر اشـک،

هـر قچـان باقسنگ، قویاش عکسی اَنینگ یاشینده دور.

معلوم که، بیزگه انه شو «اۉن سککیز مینگ عالَم» دن کیچیک بیر قِسم- یېر یوزینینگ اۉزیمیز یشه‌یدیگن بۉلَگیده‌گی غم-تشویش و غلیانلر، جنبشلرگینه عیان. چېکسیزلیکده‌گی جمعی که «آشوبلر» نینگ هیبتینی حتّا تصوّر قیلیشگه هم عاجِزلیک قیلیب قاله میز. بِیراق، علیشیر نوایی ایده‌آلیده‌گی انسان نینگ، مُمتاز محبوبه نینگ یېتوکلیگی شو درجه‌ده که، اونینگ باشیده نه فقط مذکور «اۉن سککیز مینگ عالَم آشوبی» حقیده‌گی تصوّر، بلکه انه شو آشوب، انه شو غلیان بار. شو اۉرینده، علیشیر نوایی نینگ هر بیر انسان شخصیگه نه قَدَر بویوک اهمیت بېرگنلیگی، قنچه‌لیک زلوارلی (سنگین) یوک آرتگنلیگینی تأکیدلب قۉییش لازم. انسان نینگ، هر بیر شخص نینگ اۉزی علیحده بیر عالَم گینه بۉلیب قالمَسدن، بلکه «اۉن سککیز مینگ عالَم آشوبی» نینگ صاحِبی اېکنلیگی بویوک شاعریمیزنینگ بو باره‌ده‌گی اۉزیگه خاص کشفیاتی دیر. بیز هر لحظه‌ده دنیاگه نېچه مینگلَب آدملر کېلیشی و هر لحظه‌ده قنچه‌دن- قنچه گۉزللر اۉن سککیز یاشگه قدم قۉییشلرینی، بیر اۉیله‌سک و هر بیتته سینینگ باشیده اۉن سککیز مینگ عالَمده صادِر بۉله‌یاتگن غلیانلر موجودلیگینی فکر قیلسَک، بولرنینگ برچه‌سی و بولردن تشقری نوایی لیریک قهرمانی تامانیدن وصف اېتیله‌یاتگن اۉن سککیز مینگ عالَم معمّالرینی اۉز باشیگه جمع قیلگن محبوبه نینگ ظاهری و باطنی کۉر که نه قدَر بې‌تِمثال اېکنلیگی عیان بۉله‌دی. غزلدن عیان که، هر بیر کون شونچه‌لیک که کون اېمس، هر لحظه شونچه‌لیک که لحظه اېمس، بلکه قنچه‌لب مُمتاز گۉزللرنینگ و اُولر آره‌سیده‌گی بیتته اېنگ یېتوک صاحب جمال نینگ اۉن سککیز یاشگه تۉلیب توره‌دیگن آنی بیر معجزه‌سی اۉلچه‌می دیر. بیر لحظه‌ده که شونچه‌لیک معجزه‌لر قُدرتی موجود اېکن، اۉن سککیز ییل قنچه‌لیک حُسندن عبارت اېکنلیگینی کۉز آلدینگیزگه کېلتیره‌وېرینگ. شونینگ اوچون هم علیشیر نوایی اوشبو محبوبه نینگ اِیلک بَیتیده‌گی تعریفی بیلن کِفایه‌لَنیب قالمَسدن، اۉز صاحب جمالیده هر بیر لحظه‌سی انه شونده‌ی برکمال کۉرکلردن عبارت بۉلگن ینه تغین اۉن سککیز ییل نینگ حُسنی بارلیگیدن خبر بېره‌دی. مذکور حُسن نینگ چېکسیزلیگیگه چېکسیزلیک قۉشه‌دی.

دېسه بۉلغه‌ی کیم، ینه هم اۉن سککیز یـیـل حُسنی بار،

اۉن سـکـکـیـز یـاشـیـنـده مونچه فتنه کیم، بـاشینده دور.

بَیتده‌گی «فتنه» سۉزیگه علیحده اعتبار قره‌تماق کېره‌ک. معلوم که، عالَمده‌گی برچه غلیانلر دیالِکتیک ضِدّیتلرنینگ صادر بۉلیشلریدن، یعنی «فتنه» لردن تشکیل تاپه‌دی و شو طُفیلی بارلیق مُلکی حرکتگه کېلیب توره‌دی. دېمک، علیشیر نوایی توصیفیده‌گی گۉزل فقط‌گینه چېکسیز حُسن صاحبه‌سی اېمس، بلکه بارلیقنی حرکتلنتیرگووچی قُدرتگه هم اېگه بۉلگن بیر معجزه دیر.

حضرت نوایی قهرمانیگه محبوبه‌سی تِمثالیده‌گی انسانی گۉزللیک و اونینگ یره‌تووچیسی قُدرتی حقیده‌گی تفکّر ایزله‌نیشینی آواز سیز بیر شدّت بیلن دوام قیلگیزه‌دی. شاعرگه بو تېنگسیز صاحب جمال نینگ اۉن سککیز ییل حُسنی صاحبه‌سی اېکنلیگی هم کم دېک کۉرینه‌دی. اېندی بو مېزان هر لحظه‌ده تېنگسیز و چېکسیز گۉزللیکلرنی اۉز ایچیگه قمره‌ب آلگن یوز سکسان ییل قَدَر بَهیبتلَنه‌دی.

اۉن سککیز ییل دېمه، یوز سکسان ییل اۉلسه، اُولدورور،

حُـسـن شـاهـی-اُول بـلالـر کـیـم کـۉز و قـاشـیـنـده دور.

شاعر اَنگلَته‌دی که، هر ییل نینگ اۉز حُسنی بار. معیّن ییل نینگ حُسنی انه شو ییل مابینیده یره‌لگن جمعی گۉزللیکلرنینگ مجموعیدن عبارت. بیر ییلده الله تعالی قنچه-قنچه‌لب حُسنلرنی بُنیاد اېته‌دی؟ بونی اَنیق اَیتیش نینگ امکانی یۉق. شونینگ اوچون هم بو یېرده او «ییل حُسنی» دېگن عباره‌نی قۉلـله‌یدی. علیشیر نوایی «حُسن اۉلچه‌می» گه زمان و مکان نقطهِ نظریدن کېلیب چیقیب اَنیقلیک کیریته‌دی، یعنی «اۉن سککیز ییل حُسنی» کَبی. و شو حُسنگه حیرتدن توغیلگن «اۉن سککیز مینگ عالَم آشوبی». علیشیر نوایی انه شو اۉلچه‌ملردن «حُسن شاهی» دېگن اَته‌مه‌نی قۉلـله‌یدی و اونینگ فکریچه، وصف اېتیله‌یاتگن صاحب جمال اۉن سککیز ییل هم اېمس، یوز سکسان ییل مابینیده یره‌تیلگن الهی حُسنلرنینگ مُمتازی یعنی «شاهی» دیر. منگولیک نینگ «حُسن شاهی»، شاعرنینگ ضِمدن تأکیدله‌شیچه- الله دیر. لېکین او انسانلرنی اۉزیگه مانند صفتلر بیلن زینت‌لب کۉریشنی معقول تاپه‌دی.

شاعریمیز تعریفله‌یاتگن الهی دیدار اېسه، انه شونده‌ی عالی لحظه‌لرده یره‌لگن معجزه دیر. بو دیدار عینی بیر وقت نینگ اۉزیده شاعر انسانلر آلدیگه قۉیماقچی بۉلگن صفتلر صاحبه‌سی دیر. ترقّیات جریانیده شونگه قره‌ب اِینتیلیشی کېره‌ک بۉلگن عبارت نمونه‌سی دیر...

...«کۉز و قاشی»، «قنچه‌لب اۉن سککیز مینگ عالَملر» بلالرینی اۉزیده جمع لَگن بو برکماللیک اېگه‌سی نینگ صاحب معجزه‌لیک درجه‌سیگه حیران قالیشگه انسان نینگ عقلی عاجزلیک قیله‌دی. شو سببدن بۉلسه کېره‌ک، «حیرت اېتمان حُسنی نقشیده که»، دېب خطاب قیله‌دی و اۉزی یره‌تگن معجزه‌لریگه الله نینگ اۉزی نینگ‌گینه حیرت قُدرتی یېتیشی مُقررلیگینی شاعر قوییده‌گی‌چه بیان اېته‌دی:

...«هر حیرت که بار، برچه سی اِېزد تعالی صنع نقّاشینده دور». بو مصرع دن شونیسی ینه هم آیدینلَشدی که، بو چېکسیز معجزه‌گه حیرت عینَن انه شو معجزه‌نینگ اۉزیدن عبارت. یعنی حیرت «صنع نقّاشینده». دېمک، یره‌تووچی نینگ قۉلیده، ینه هم اَنیقراغی، «نقّاش» نینگ، یعنی پروردگارِ عاَلم نینگ یره‌تووچیلیک قُدرتی دیر. شاعرگه کۉره، بونده‌ی الهی قُدرت طفیلی یوز بېرگن معجزه‌گه حیرتلَنیش اوچون همّه-همّه نینگ هم قوربی یېته‌وېرمه‌یدی.

معلوم که، عالَم نینگ ایشلری تشقریدن قره‌گنده یَلتیراق، اونینگ ضمیریگه نگاه تشله‌سک، شاعر اِیلک بَیتده تأکیدلَگنیدېک، «آشوبلرگه تۉله». شونینگ اوچون هم بو دنیانی «یالغانچی دنیا» دېب اَیته‌دیلر.

علیشیر نوایی اۉزی تعریفله‌یاتگن گۉزل‌نینگ حُسنینی نه قَدَر چېکسیز دېب تأکید قیلمه‌سین، بَری بیر او هم معیّن معناده اۉزی منسوب بۉلگن عالَم نینگ تِمثالی دیر. یعنی کیم،

تـن اَنـگـه سـیم و ایچینده تاش مُضمر کۉنگلیدین،

عقلغه یوز حیرت اُول آی نینگ ایچ و تاشینده دور.

یعنی اونینگ بدنی کوموشدن. عقلنی یوز حیرتگه ساله‌دیگن جهتی شونده‌که، منه شو کوموش بدن نینگ ایچیده تاش یوره‌ک پنهان قیلینگن دیر و او کۉرینیب توره‌دی. منه شو کۉرینیب توریش دنیانینگ یالغانچیلیککه قره‌مه-قرشی قۉییلگن ظاهر و باطن نینگ مشترک‌لیگی دیر. شوندن کېین، علیشیر نوایی اۉزی انشاء اېتگن بو مُرکّب حُسن سلطنتی نینگ تعریفینی تۉخته‌تیب، عنعنوی لیریک چېکینیشگه اۉته‌دی. بِیراق بو لیریک چېکینیش هم ضِمدن اساسی موضوع بیلن باغلیق. چېکسیز عالَم و اونده حیات کېچیره‌یاتگن برکمالیگی حُدودسیز آدم موجود بۉلگن بارلیق نینگ حیرتله‌نرلی اېکنلیگینی ترنم قیلیشده دوام اېتیشدن عبارت دیر.

مـَی کـېـتـور، اِې مُغ که، یوز حیرت ارا قالمیش مسـیح،

بــوالـعـجــبـلـر کـیـم، بـو اېسـکـی دَیر خُـفّـاشینده دور.

«می» اعتقادگه قتتیق بېریلیش نینگ تِمثالی. «مُغ» مَی فروش، انسان نینگ اۉز اعتقادیگه قتتیق بېریلشیده واسطه‌چی شخص. «مسیح» عیسی پیغمبرنینگ لقبی. عیسی علیه السلام نینگ مُهیم فضیلتی شوندن عبارت که، او گپیریب اۉلیکلرگه جان کیریته آلَر اېدی. «بولعجب» غلطی، حیرتله‌نرلی دېگنی. «خُفّاش» بو کۉرشپه‌لک.

معلوم که، کۉرشپه‌لکلر گومبزلرنینگ ایچینی اۉزلریگه اویه قیلیب آله‌دیلر. دنیا هم، عالَم هم اۉزیگه خاص گومبز (گنبذ). بِیراق بو گومبزنینگ کۉرشپه‌لکلری شو قَدَر معجزه‌کار، حیرتله‌نرلی که، بونده‌ی حیرتله‌نرلی کۉرشپه‌لکلر یره‌تگن معجزاتلرگه، حتّا عیسی مسیح هم حیران قاله‌دی.

خُفّاش، یعنی کۉرشپه‌لک کۉزلری کۉرمه‌سه هم سېزگیلریگه تَیه‌نیب، قارانغوده بې‌ملال اوچیب یوره‌دیگن موجودات. سېزگیرلیک اونینگ کۉنگیل کۉزیده دیر. معلوم که، مُتفکّرلر حقیقی مُحبّتده هم، مجازی مُحبّتده هم صورتنی‌گینه کۉره‌آله‌دیگن ظاهری کۉزنی اېمس، بلکه سِیرتنی اِدراک اېته‌آله‌دیگن کۉنگیل کۉزینی افضل بیلگنلر. دېمک، نوایی تعریفله‌یاتگن عالی جمالنی اِیلغه‌ماق اوچون هر بیر انسان نینگ کۉنگیل کۉزی چَرَقلَب توریشی کېره‌ک. باشقه‌لر اوچون قارانغو بۉلیب تویولگن یېرلرده هم اۉزیگه یاروغ یۉل تاپه بیلماغی لازم. بونده‌ی عالَمده آدم نینگ نه قَدَر بویوک معجزه‌لر صادر اېته آلیشگه تعجّبلنمَسه هم بۉله‌دی. مقطع، یعنی غزل نینگ آخرگی بَیتی قوییده‌گیچه دیر:

تـا نـوایـی چـېـکـتـی اُول آی فـرقــتـیـدیــن بـحـر اشک،

هر قچان باقسنگ، قویاش عکسی اَنینگ یاشینده دور.

علیشیر نوایی نینگ لیریک قهرمانی اۉزی تعریفلَگن آیدن اَیریلیب، شونده‌ی کۉز یاشلر تۉکه‌دی که، معجزه‌کارلیکده اونینگ هر قطره کۉز یاشی شو آیگه تېنگلَشه‌دی. نېگه بیز شونده‌ی دېماقده میز؟ اعتبار قیلینگ- قویاش نوری همیشه آیده عکس اېته‌دی. شاعر بۉلسه، «هر قچان باقسنگ، قویاش عکسی اَنینگ یاشینده دور» دېماقده. هر قطره‌سیده بیر قویاش عکس اېتگن بو «کۉز یاش دېنگیزی»، یعنی بویوک قیغو، شونچه که قیغومس، بلکه بارلیقنی اۉزیده عکس اېتتیریلگن کۉزگو هم دیر. بو حالنی قوییده‌گیچه تلقین قیلیش هم مُمکن:

قویاش نینگ عکسی آیده قنده‌ی ظاهر بۉلسه، عشق طفیلی تبرّک‌لشگن عاشق کۉز یاشی آیدن قویاشچه‌لیک افضل. شو سببدن هم آفتاب اونده عکس اېته‌دی. شاعرنینگ بو آخرگی بَیتیدن نوبتده‌گی خلاصه کېلیب چیقه‌دی، معشوقه نه قَدَر برکمال بۉلمه‌سین، عاشق اۉزی چېککن دردلری طفیلی کمالات درجه‌سیده اونگه برابرلَشه‌دی. مُحبّت نینگ وظیفه‌سی هم انه شونده‌ی، یعنی نقصان‌لی سېوگووچینی مُمتاز سېولووچی درجه‌سیگه یېتکَزیش دیر.

یازوچی: مت نظر عبدالحکیم، خوارزم مأمون اکادمیسی علمی خادمی

«اِیرماق» ژورنالی ارخیویدن (آرشیفیدن)، الفبا اۉگیرووچی: بسم الله تورانی