نوایی یره‌تگن منظوم و منثور اثرلر، اۉزی نینگ سۉز بایلگی نقطه نظردن یـلغـوز اۉزبـېک تیلی‌گینه اېمس، بلکه بوتون تورکی تیللر اوچون اولکن خزینه دیر.

نــوایــی نـیـنـگ اۉز زمـانـیـدن بـاشلـب حـاضرگچه، اونده‌گی سۉزلرنینگ ایضاحلش اوچون تورلی حجم و یۉریــقــده‌گــی سۉزلـیـک/فـرهـنگ/لغتلر تألیف اېتیلگن. بو سۉزلیکلرنی ایکی گــروهــگـــه اجــره تـیــش ممکن:ـ

بیرینچی گروه: بــولـر مستقل و ایری کتاب شکلیده تألیف اېتیلگن. بدایع اللغت، سنگلاخ، نوایی لغتی، لغـات نـادرعلی، ... بولرنینگ کۉپلری «در بارۀ زبان، خط و فرهنگ نویسی تورکی» کتابده تانیتیلگن. («در بارۀ زبان، خط و فرهنگ نویسی تورکی»، حلیم یارقین و دکتور شفیقه یارقین تألیفی، افـغـانستان آیدین فرهنگی انجمنی نشری، کابل: 1385، 57- 68 بېتلر)ـ

ایکینچی گروه: بــو لـغـتـنـامـه‌لـر مستقل کتاب بۉلمه‌ی، بلکه قۉشیمچه شکلده نوایی اثرلری قۉلیازمه لری‌نینگ بـاشـی یـا اداغی و یا هم حاشیه‌سیگه، بیلیملی و خبیر کیشیلر یا هم کاتبلر تماندن یازیلگن: «لـغـت امیـر نـوایـی»، «در بیان لغت خمسۀ نوایی»، «حل لغت خمسۀ نوایی»، «خمسه با حل لغت»، «فـرهـنـگ حضـرت مـیـر علـیشیر ملقب به النوایی»، (اوشبو کیچیک لغتنامه نوایی نینگ غزلیات دېوانی «خـزایـن الـمـعـانـی» گـه آخوند بن میر حسن چهارجویی تماندن میلادی 1869 نچی ییلی قۉشیلگن) و باشقه‌لر.

شـونـیـنـگـدېـک، اۉزبـېکستان علوم اکادمیسی، ابوریحان بیرونی نامیده‌گی شرق‌شناسلیک انستیتوتی نـیـنـگ قـۉلیازمه‌لر خزینه سیده، نوایی «خمسه» سی (7863) سانلی قۉلیازمه سینینگ حاشیه سیده (7700) ته قیین و چیگل سۉزلر ایضاحلنگن. (قره‌نگ¨در بارۀ زبان، خط و ...، 57-58 بېتلر)ـ

اۉزبېکستانده اوشبو ترماقده بیر نېچه ییریک و کیچیک سۉزلیک تألیف اېتیلگن:ـ

ـ۱. «نوایی اثرلری تیلی نینگ ایضاحلی لغتی»: بو سۉزلیک تۉرت جلددن عبارت بۉلیب، اونی ا. کونونوف، ع. قیوموف، ش. شکوروف، ع. هییت متوف لر پروفیسور اېرگش فاضلوف نظری آسـتـیـده تـألـیـف اېتگنلر. (تاشکېنت: 1983-1985)ـ

ـ۲. اۉزبېک کلاسیک متـنـلـری نـیـنـگ اۉقیـشـیده قۉللنمه قیسقه لغتنامه، پارسا شسمی یوف و ر. س. ابراهیموف، تاشکېنت: 1953.ـ

ـ۳. علیشیر نوایی اثرلری لغتی، تاشکېنت: 1972،ـ

ـ۴. نوایی اثرلری اوچون قیسقه‌چه لغت، باتیر بېک حسنوف، تاشکېنت: 1993.ـ

بیراق، بو سۉزلیکلرگه قره‌مه‌ی، نوایی اثرلریده‌گی برچه سۉزلرنینگ ایضاحی و شرحی اوچون اولر حالی هم یېترلی و «مشکل گشا» اېمس. جدا کۉپ تورکچه، عربچه و فارسچه سۉزلرنینگ معنا و شرحی اوشبو اېسلنگن سۉزلیکلردن تاپیلمه‌یدی. شونینگ اوچون، اوشبو ترماق‌نینگ فدایی انسانلریدن بیری، قدردان دوستیم پروفیسور بېردی یار یوسفوف بیر قنچه پیتلردن بېری، نوایی اثرلری تۉلیق سۉزلیگی تألیفی اوستیگه ایزچیل ایش آلیب بارماقده. او کیشی گاهیده بیران نادر و قیین سۉزلرگه اوچره‌گنده، لطف اېتیب کمینه گه مراجعت قیله‌دی و معناسینی اخته‌ریب، تاپیشگه یاردم سۉره‌یدی. بیر کونی اۉزبېکستان علوم اکادمیسی، علیشیر نوایی نامیده‌گی تیل و ادبیات انستیتوتده بېردی یار داملانینگ ایشخانه لریده اوچره‌شگنیمیزده، او کیشی نوایی نینگ قوییده‌گی شعرینی مېنگه اۉقیدی:ـ

فلان مسخ اگر چین دېسون، یۉقسه عکس

انــیــنـــگ اصــل ذاتـیــغــه نــې بــــاک دور

کــه کــایــاک نـــی عـکـس هـم قـیـلـسه‌لر

وقـــوف اهـــلـــی آلــیــنــده کــــــایــاک دور

داملا بو شعرده‌گی «کایاک» سۉزی نینگ مـعـنـاسـیـنـی یـانـیـده‌گی هیچ بیر سۉزلیکلردن تاپالمه‌گنینی أیتیب، بونینگ معناسینی تاپیشگه کمک قیلیشیم نی ایسته‌دی.

مېن اېـسـه «کـایـاک» سـۉزیـنی کۉپلب سۉزلیکلرده ایزلب، تاپالمه‌دیم. شونده مېن «کایاک» نی ایزلب، تاشکېنتده‌گی ایران ایلچی خانه‌سی کتابخانه‌سیگه مراجعت قیلیب، او یېرده‌گی تورلی سۉزلیکلرنی کۉزدن اۉتکزدیم. نهایت، علامه دهخدانینگ «لغتنامه» سیده اوشبو سۉزنینگ معناسی تاپیلدی.

او یېرده «کایاک» اسکیمولرنینگ، ایکی تمانی بیر خیل بۉلگن (دوک سیمان) مخصوص قَییقی/ قایقی معنا قیلینگن اېکن! بو خیل قییق/قایق حاضر قَییق المپیکلرده سوزیش مسابقه‌لریده قۉللنه‌دی.

شونده مسأله‌نی بېردیار داملاگه أیتیب، شعرنی سینچیکلب چیقدیک. قره‌سک، «کایاک» سۉزینی تېسکری قیلیب (یعنی آخردن هم) اۉقیلسه، ینه هم اۉشه «کایاک» اۉقیله‌دی! دېمک سۉزنینگ معناسی و اسکیمولر قَییقی نینگ توزیلیشی و استعمالی، شعرده‌گی مضمونگه بوتونله‌ی تۉغری و ماس توشه‌دی. قیزیغی شو که حاضرگی اۉزبېکچه «قَییق» شکلی هم عیناً «کایاک» سینگری اۉنگدن یا سۉلدن اۉقیلسه، بیر خیل دیر! شونده، ایکله میز حضرت نوایی نبوغی و تیلی نینگ بایلیگی گه ینه بیر بار قایل قالیب، اونگه تثنالر أیتدیک.

کۉپ مدتدن سۉنگ، مېن اوشبو سۉزنی دکتور عباس آریانپور کاشانی و دکتور منوچهر آریانپور کاشانیلرنینگ انگلیسچه-فارسچه سۉزلیگیده هم عیناً شو املا و شو معناده اوچره‌تدیم کایاکkayak قیزیغی شوکه انگلیسچه (kayak) هم شو یازووده ایکّی تماندن اۉقیلسه، بیردېک اۉقیله‌دی!

دېمک، «کایاک» سۉزی تورکچه‌دن انگلیسچه گه اۉتیب، اۉزلشتیریلگنی گمان سیره‌له‌دی! چیندن هم، اروپا عالملری نینگ تحقیقاتیگه کۉره ایتالوی تیل نینگ 40%، انگلیس تیلی نینگ 20% و آلمان تیلی نینگ 17% سۉزلرینی تورکی سۉزلر تشکیل بېررمیش. (در بارۀ زبان، خط و ...، 20بېت) نوایی نینگ روحی شاد بۉلسین!

یازوچی: محمد حلیم یارقین