هجری 1387 ييلی تيليميزده (عربچه يازوويده) باسيليب چيققن كتابلر فهرستینی توزيش ايشينی ريجه‌لشتيره ياتگنده، توستدن اوشبو آقيمده كرونولوژيك نقطۀ نظردن، اۉلكه‌ميزده دولت رسمی اداره‌لری تماندن بيرينچی قتله قه‌ی كتاب، قچان و كيم تماندن چاپ اېتيليب چيققن؟ دېگن سۉراق ذهنيمده تاپيلگن اېدی.

بو مسأله چيندن هم تيليميز و مطبوعاتی اوچون تاريخی اهميتگه اېگه اېدی. هر چند مشرب، صوفی الله يار، نوايی كبی سيمالريميزنينگ اثرلريدن اۉرنكلر همده بعضی بير ترجمه‌لر و دينی كتابلر ايريم ملالر (اېسكی مكتبلر)، مدرسه‌لر و كيشيلر قۉليده اوچره‌ب تورسه-ده، بيراق اولرنينگ دېيرلی برچه سی شخصی تشبثلر آرقه‌لی تاشكېنت، قازان و پاكستانده باسيليب چيققن، قاله‌بېرسه اولرده كۉپينچه باسمه بېلگيلری (چاپ تاريخی، جايی، نشرياتی، مهتممی،…) كمدن-كم يازيلگن بۉلر اېدی. شونينگ اوچون، يوقاريده‌گی سۉراغلرگه اولردن انيق بير جواب آليش قيين اېدی. بو سۉراقلرگه جواب ايزلب، كۉپ اۉتمه‌ی، نهايت بو كتاب «سلطان حسين ميرزا بايقرا دېوانی» اېكنليگی بېللی بۉلدی. بو قيمتلی اثرنی آتاقلی متن شناس عالم، حرمتلی استاذيميز كانديد اكادميسين دكتور محمد يعقوب واحدی جوزجانی علمی-تنقيدی يۉسينده، 8 ته قۉليازمه و ايكّيته باسمه نسخه اساسيده تيارلب، «ديوان سلطان حسين ميرزا بايقرا به انضمام رسالۀ او» عنوانی آستيده هجری 1346/ ميلادی 1967 ييلی (بوندن 46 ييل بورون) كابلده، اطلاعات و فرهنگ وزيرليگيگه تېگيشلی «تاريخ انجمنی» تماندن نشر اېتتيرگن اېكنلر. بو كتاب نينگ چاپ بۉليشی اۉشه زمانده تيليميز و اولوسيميز اوچون كتّه علمی و فرهنگی واقعه اېدی، البته.

كتابلر فهرستی تيارله‌نيب، «كتابنامه» عنوانی آستيده 1389 ييلی باسيليب چيقدی. 202 عنوان كتاب تانيتيلگن فهرست (كتالوگ) ده، «دېوان سلطان حسين ميرزا بايقرا به انضمام رسالۀ او» هم برچه باسمه خصوصيتلری بيلن تانيتيليب، اثر اۉزبېك باسمه كتابلری بۉييچه اولكن كرونولوژيك اهميتگه اېگه، دېب بهالنگن اېدی. (قره‌نگ: محمد حليم يارقين، كتابنامه، خراسان نشرياتی، كابل: 1389 ييل، 31 بېت(

مېن شو كونلرده اۉزبېك باسمه كتابلر فهرستی (كتابنامه) نينگ ايكّينچی جلدی اوستيگه ايشله ماقده من. «كتابنامه» نينگ بيرينچی جلدی كبی، ايكّينچی جلدنی تيارلشده هم، التماسيم گه كۉره مهربان اۉرتاقلر ينگی باسيليب چيققن كتابلر يا كه ايريم سببلرگه كۉره بيرينچی جلدگه كيريتيلمه‌ی قالگن كتابلر حقيده افغانستان و چېت اېللردن لطف اېتيب، معلومات ييباريب توريبديلر. مېن برچه‌لريدن چېكسيز منتدارمن، البته. بو ايش آقيميده، تانيقلی توركولوگ عالملرنينگ بير قنچه رساله و مقاله‌لرينی انگليس تيليدن ترجمه قيليب، اۉقووچيلرگه تقديم قيليب كېله‌ياتگن، تاريخ و مدنيتيميز جانكويرلريدن بيری حرمتلی دكتور محمد سعيد عظيمی (جلاير عظيمی) دايمی همكارليكلری بۉييچه، لطف اېتيب ايميل آرقه‌لی ينگی بير معلومات مېنگه ييبارگن اېكنلر. بو معلومات مېن اوچون جدا قووانچلی و مهم ينگيليك بۉلدی. معلومات سيز عزيز اۉقووچيلر اوچون هم قيزيقرلی اېكنيگه ايشانه‌من.

بو معلومات، افغانستان دولت رسمی مطبوعاتيده كۉپ ييللر بورون باسيليب چيققن «توركی كتاب» حقيده دير. معلوماتگه كۉره، بيرينچی «توركی كتاب» دولت رسمی اداره‌سی تمانيدن امير امان الله خان زمانيده دولت مطبعه‌سيده چاپ اېتيليب چيققن اېكن. بو كتاب «كتاب الفبای توركی» آتی بيلن هجری شمسی 1299/هجری قمری 1339/ ميلادی 1920 ييلی (بوندن 93 ييل بورون)، كابلده معارف مطبعه‌سيده باسيليب چيققن اېكن. حرمتلی دكتور سعيد عظيمی لطف اېتيب، كتاب نينگ بوتون متنينی هم ييبارگنلر. اولرگه چوقور متندارليك بيلديره من.

كتاب خصوصيتی و محتواسی حقيده سۉزلشدن آلدين، تيليميزگه عايد ينه بير قيزيقرلی معلوماتنی اېسله‌ماقچیمن. تورديقُل ميمنه‌گی جنابلری «ففتا» سايتيده نشر اېتگن بير مقاله‌سيده، امان الله خان زمانيده چاپ اېتيلگن بانكنوتلر (اسكناس) حقيده «سرنوشت پول كاغذی در افغانستان» عنوانلی بير مقاله‌دن اقتباس قيليب، شونده‌ی يازگنلر:

«تا سال 1307 خورشيدی كه پايان عمر حكومت امانی بود، پنج نوع اسكناس پنج افغانی، سه نوع اسكناس ده افغانی و دو نوع اسكناس پنجاه افغانی ديگر منتشر شد. نوشته های اين پول‌ها كه تا پيش از آن فقط به زبان فارسی بود، به سه زبان فارسی، پشتو و فرانسوی افزايش يافت. همچنين در شماری از اسكناس های دورۀ امانی، ارزش هر پول افزون بر زبان‌های فارسی و پشتو، به زبان‌های اوزبيكی و اردو نيز نوشته بود.»

بو معلوماتلرگه كۉره، اۉزبېك (تورك) تيلی چمه‌سی يوز بورون هم، افغانستان رسمی دايره‌لريده بشقه ايكّی رسمی دولت تيلی قطاری اۉرين توتگن و اۉزينی كۉرسته آلگن.

اېندی «كتاب الفبای توركی» حقيده بير نېچه سۉز:

بو كتاب اساساً تورك تيلينی اۉقيتيش و اۉرگه‌تيش اۉقوو كتابی بۉلگن. كتاب تيلی «عثمانلی توركچه‌سی» دير. كتابده كيريش سۉزی يا كه بيرار اېسلتمه بۉلمه‌گنليگی اوچون، بو كتاب قه‌ی گروه اۉقووچيلرگه (مكتب اۉقووچيلریگه می؟ يا عموماً تورك تيلینی اۉرگه‌نووچی كيشيلرگه می؟) اتب يازيلگنی بېللی اېمس.

بيراق امان الله خان زمانيده مصطفی كمال آتا تورك باشچيليگده، توركيه دولتی و خلقی افغانستانگه هرتمانلمه كمك قۉلينی چۉزدی. توركلر كمگی بيلن عصری اردو، طبابت و معارف تمللری قۉييلدی. اېسلنگن ترماقلرده كۉپلب تورك متخصصلری و اۉقيتووچيلری افغانستانگه كېليب، ايشگه كيرديلر و ياشلرنی تربيه‌له‌ی باشله‌ديلر. جمله‌دن تورك اۉقيتووچيلری حربی مكتبده تورلی مضمونلر، جمله‌دن «تورك تيلی» نی هم درس بېررديلر. حربی ليسه نينگ تعليمی نصابيده «تورك تيلی» هم بير مضمون صفتيده بشقه مضمونلر قطاری كيريتيليب، توركی استادلر آرقه‌لی اۉقيتيلردی. بو آقيم، مېن حربی ليسه‌ده تدريس قيليب يورگن كيزلريمده، يعنی 1357 ييلگچه دوامی بار اېدی. شو ييل نينگ سۉنگگيده تورك تيلی مضمونی حربی ليسه نينگ درسی نصابيدن چيقه‌ريلدی.

دېمك، انه شو جريانده، اردو ساحه سيده‌گی ايلگرگی توركچه سۉزلر و اتمه‌لردن علاوه قراول، قروانه، قاغوش، غند، قونداق، كيشيك، توغ، قۉل اردو، اور، باسقين، تۉپ، يورش و نوكريوال كبی اۉنلَب توركچه سۉزلر و اتمه‌لر حربی بيليمی و حربيلر تيليده تاپيليب، ايشله‌تيله بېردی. حتی كۉپلَب حربی درجه‌لر و منصبلر نينگ آتی هم توركی اېدی و كېينلری پشتوگه اۉزگرتيريلدی. هر قه‌له‌ی، كتاب مقواسی تېپه سيده: اۉنگده دولت نشانی، سۉلده معارف نشانی و ايكّله‌سينينگ اۉرته‌سيده اېسه «هوالعليم» سۉزی يازيلگن. مقوانينگ تام اۉرته‌سيده ييريك خط بيلن «كتاب الفبای توركی» سۉزی باسيلگن. اونينگ تگيده بو جمله يازيلگن: «حسب الامر جليل القدر محمد سليمان خان ناظر معارف در مطبع نظارت معارف طبع گرديد.» اېنگ قوييده اېسه سنه 1299 شمسی و 1339 قمری، طبع اول، 500 نسخه، دېب يازيلگن.

كتاب مصّور بۉليب، 64 بېتدن عبارت دير. مقوانينگ ايكّينچی بېتی بوش دير. كتاب نينگ كېينگی بېتيده امير امان الله خان نينگ تصويری باسيلگن و تگيده اېسه «شهريار معارف پرور عدالت گستر جوان، جوانبخت اعليحضرت (امير امان الله) خان غازی خلدالله ملكه و سلطانه» دېگن عباره يازيلگن.

كتاب محتواسينينك مهم خصوصيتلری قوييده‌گيلردن عبارت دير:

ـ 1. عمومی بير نظر بيلن قره‌لگنده، كتاب درسلری نينگ توزيليشی و حرفلرنی اۉرگه‌تيش و اۉقيتيش سيستمی افغانستانده‌گی دری، پشتو، اۉزبېكچه، توركمنچه تيللرنينگ حاضرگی تيل كتابلری بيلن فرق قيله‌دی. يعنی افغانستان معارف درس نصابی و پروگراميده، بيرينچی صنفده الفبا درسی عموماً حرفلرنينگ تيزيم ترتيبیگه كۉره «آ» دن باشله‌نيب، «ی» گه توگه‌يدی. (آ، ا، ب، پ، …، ی) هر بير حرف اوچون بير درس يازيليب، اۉشه حرف تاووشی يكّه حالت و بشقه ايكّينچی يا اوچينچی و گاهی حتی تۉرتينچی حرف تركيبی بيلن اۉرگه‌تيله‌دی. اۉرنكلر بيرينچی صنف دری و اۉزبيك اۉقوو كتابلريدن:

دری: آ آ آ آب آب داد او آب داد …

اۉزبېكچه: آ آ آ آته آنه آت آلمه ….

كۉريب تورگنينگيزدېك، درس اېندی مكتبگه كېلگن سوادسيز باله گه «آ» تاووشينی اۉرگه‌تيش اوچون مولجللَب يازيلگن. بو درسده باله الفبانينگ بيرينچی تاووشی و بېلگيسی (حرفی) بيلن تانيشه‌دی. بيراق بو تانيشوو، باله حالی اۉقيب اۉرگنمه‌گن و اونگه تانيش بۉلمه‌گن الفباده‌گی (ت، ن، م، هـ) كبی بشقه حرفلرنينگ اشتراكی بيلن اۉرگه‌تيلماقده!

«كتاب الفبای توركی» ده بو سيستم پيروليك قيلينمه‌گن. كتابده بيرينچيدن الفبا حرفلری تيزيمی يكه-يكه، نوبت بيلن اۉرگه‌تيلمه‌يدی اېكن؛ مثال اوچون بيرينچی درسده «آ» تاووشی و بېلگيسی اېمس، بلكه اوچته تاووش و حرفی (ا، و، د) بيرگه اۉرگه‌تيله‌دی. اۉقووچی بير وقتده شو اوچته تاووشنی يكّه حالت يا قۉشيلگن حالتده تلفظ قيله‌دی و اۉرگه‌نه‌دی. بيرينچی درسده‌گی حرفلر و يازوولر:

و د ا د و ا د ا و ا د و دا دو داد دود دو دا دود داد

كۉريب تورگنينگيزدېك، بيرينچی درسده اۉقووچی اوچته (ا، و، د) تاووشنی يكّه حالت و بير-بيری بيلن قۉشيلگن شكللرده اۉرگنه‌دی. درسده شو اوچته تاووشدن بشقه تاووش و حرف ايشله‌تيلمه‌گن. بيزنينگچه، بو سيستم اۉقووچيلر اوچون قوله‌ی و يخشيراق دير.

ـ 2. اۉنونچی درسگچه اساساً تاووشلر و اولرگه تېگيشلی بېلگيلر (حرفلر) اۉقيتيليب، اوندن سۉنگ اۉقيتيلگن برچه حرفلر مفهوملی قيسقه عباره‌لر آرقه ايشله‌تيلگن.

ـ 3. اۉنونچی بېتده «هـ» و «ا» بېلگيلری سۉزلرده بير وظيفه‌نی اۉتشی كۉرسه‌تيلگن:

ده = دا، يه = يا، هـ = ا

ـ 4. اۉن ايكّينچی بېت (درس) دن اعتباراً يازيش هم باشلنگن. يعنی حاليگچه درسلرده تاووشلر و بېلگيلرینی اۉرگه‌تيشده اېشيتيش، تلفظ قيليش و كوريشگه گينه اعتبار قره‌تيلگن اېدی. اېندی بۉلسه هر بېت نينگ آستكی قسميده، «ا» دن باشلب بير-بير حرف نينگ يازيش مشقی هم باشلنگن.

ـ 5. اۉن تۉقيزينچی بېتده «ی» و «و» اونليلری نينگ استعمالی و سۉزلرده ايكّله‌سی ايشله‌تيليشی جايزليگی كۉرسه‌تيلگن (هرچند اۉغوز لهجه‌لری، جمله‌دن استانبول توركچه‌سيده صائت (اونلی) لر اويغونلیگی اساسی قاعده دير): ی = و، قۉری = قۉرو، قۉزی = قۉزو كۉريب تورگنينگيزدېك، «قۉزی» سۉزيده صائتلر اويغونليگی بوزيلگن، بيراق «قۉزو» ده اويغونليك سقلنگن. درسده ايكله‌سی هم تۉغريليگی بيلديريله‌دی.

ـ 6. اۉتّيز سكيزينچی درسدن، اۉرگه‌نيلگن تاووشلر و حرفلری اشتراكيده قيسقه‌چه مقاله باشلنگن. اونده بير موضوع قيسقه عباره‌لر آرقه‌لی بيان اېتيلگن.

ـ 7. كتاب سۉنگگیده 4-5 درسده قيسقه حكايه‌لر بېريلگن. حكايه‌لرنينگ مضمونینی انسان‌سېورليك، همكارليك، امانتدارليك، يخشي‌ليك، وطن‌سېورليك كبی موضوعلر تشكيل بېرگن. هر بير حكايه نينگ اداغيده «عبرت» سرلوحه‌سی آستيده اونينگ اخلاقی و تربيوی نتيجه‌سی قيسقه‌چه ايتيلگن.

ـ 8. قيرقينچی درس غنه نون حقيده دير. اۉزبېك يازوويده بيز «نگ» و لاتين و كيريل يازوولريده (ng/нг) بيلن افاده قيلينه‌ديگن غنه نونی كتابده «ﯔ» بېلگيسی بيلن كۉرسه‌تيلگن.

ـ 9. ايريم موردلرده «س» اۉرنيگه «ص» بېلگيسی ايشله‌تيلگن: صۉﯔ= سۉنگ، صاقله‌ماق= ساقله‌ماق؛ «ت» اۉرنيگه «ط» بېلگيسی ايشله‌تيلگن: طاش= تاش، طۉپ= تۉپ، اۉطورييور=اۉتورييور…

ـ 10. خودّی عرب، فارس و بيزنينگ اۉزبېك يازوویميز كبی بو كتابده هم اِعراب (فتحه، كسره، پېش، تنوين، شد، …) بېلگيلری قۉللـه‌نيلگن. بيراق بير-ايكّی موردده اۉقووچيلرگه اولرنينگ تلفظینی توشينتيريش اوچون مثال بيلن كۉرسه‌تيلگن: ذاتاً = ذاتن، تعميماً = تعميمن، حقيقتاً= حقيقتن، … ةٍ = تن = لحكمةٍ بغير حقٍ = حققين، عربچه سۉزلرده‌گی «ی» = «ا» كبی تلفظ قيلينيشی هم كۉرسه‌تيلگن: كبری=كبرا، مصطفی= مصطفی. كتاب متنيده اصل عربچه املا شكلی يازيلگن و ايريم موردلرده گينه قوس ايچيده ايكّينچی شكلی (توركچه‌ده تلفظی) كۉرسه‌تيلگن؛ كتاب متنيدن تغين بير نېچه مثال: هفته (هافتا)، كه (كی)، چونكه (چونكی)، راضی (رازی)، نه قدر (نه قادار)، دائيما (داايما)، تنبيه (تنبيح)، «شد» لی حرفلر تلفظی هم مثاللر بيلن كۉرسه‌تيلگن: دقّت=دق + قت، و بشقه لر.

بيز اوشبو كتاب خصوصيتلری حقيده قيسقه‌چه تۉخته‌ليب اۉتديك. حرمتلی علاقه‌مند اۉقووچيلر كتاب نينگ تۉليق متنی همده كتابخانه‌ده‌گی بشقه كۉپلب كتابلرنی قوييده‌گی انترنت آدرسدن قۉلگه كيريتيشلری ممكن: (http://afghanistandl.nyu.edu/).

یازووچی: محمد حلیم یارقین