در شمارۀ (283) فروردین ماه 1351 مجلۀ یغما شرحی در بارۀ مرقدی که در سه کیلـومـتـری گنبد قـابـوس بنـام یـحـیـی بـن زیـد منــسوبست، بقلم آقای رحمت الله نجاتی نشر یافته، که در آن یک اشتباه قدیم تکرار شده و بعید از واقعیت تاریخی میباشد. چون مجلۀ شریف یغما دو نـام تـاریخـی قدیم جوزجان و جرجان را خلــط کـرده انـد، جـرجـان همـین گرگان کنونی شمال ایران است، که از قدیم شهرت دارد و عربها گرگان را مُعَرّب ساخته جُرجان نوشته اند. ولی هیچگاه به واو (جورجان) نبوده و منسوب بدان همواره جُرجانی است. اما جوزجان اکنون هم بـدیـن نام در شمال افغانستان افتاده که در غـرب بـلـخ واقـع اسـت و نـام اصـلـی آن گـوزگـان و گـوزگـانان بوده که شکل مُعَرّب آن جوزجان و منسوب بدان جوزجانی است. ناصر خسرو قُبادیانی در بارۀ محمود زاولی میگوید:

کجاست آن که فریغونیان ز هیبتِ او ز دست خویش بدادند گوزگانان را

چون فرق جوزجان با جُرجان بر اهل علم پوشیده نیست. بیش از این در آن باره نمی نویسم. در حدود سال120 ق نفوذ داعیان آل عباس بر خلاف سلطۀ اُمویان در خراسان پهن شده بود، بنابرین امام یحیی بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب، بعد از آنکه پدرش زید به دست اُمویان کشته شد، خود وی به خراسان پناه آورد، و نزد حُرَیش بن عَمرو در بلخ متواری گردید. چون ولید بن یزید بن عبدالملک بر مسند امارت اُمویان نشست، در سنۀ 125 ق به نصر بن سیار حکمران خراسان خبر داد که یحیی بن زید در منزل حُرَیش در بلخ پنهان گردیده است. نصر به عقیل بن معقل عجلی حاکم بلخ امر داد تا یحیی را گرفتار کند، عقیل در بلخ حُرَیش را ششصد تازیانه زد، ولی سُراغ یحیی را نداد، چون قریش پسر حُرَیش از هلاک پدر ترسید، امام یحیی را با یاران او بدست عقیل داد، و نصر سیار او را در کهندز مرو محبوس نمود. اما چون از دربار ولید امر رهایی او رسید، نصر بن سیار او را دو هزار درهم و دو استر بخشید (بقول الیعقوبی، یحیی از زندان گریخت) و از بلخ به سَرَخس و بیهق آمد و با هفتاد نفر همراهان خود با عَمرو بن زُراره عامل نیشاپور که ده هزار لشکر داشت مقابل شد. اما خراسانیان جنگ نکردند و عمرو شکست خورد و خود وی کُشته شد و امام یحیی روی به هرات و سَرَخس و بادغیس آورد. چون در این وقت از طرف نصر بن سیار سرلشکر سَلَم بن احوز هلالی به تعقیب یحیی گماشته شده بود، او را با همراهانش در جوزجان یافت و با ایشان درآویخت و در این جنگ سید یحیی در روستای ارغوی (اکنون قراغو)ی جُوزجان بدست سورة بن محمد کندی کشته شد. (ماه شعبان 125ق)1

اما جایی که مدفن سید یحیی است به فاصلۀ یک و نیم کیلومتر در مشرق شهر کنونی سَرپُل (در شمال افغانستان بین بلخ و میمنه) واقع است و آنرا اکنون «امام خورد» هم گویند. سبک تعمیر بنای این مرقد از عصر سلجوقیان به نظر می آید و نوشته هایی هم به خط گلدار تزئینی کوفی همین عصر دارد، که در گچ برجسته نقش کرده اند. نام این مَقتَل و مَدفَن یحیی در مُرُوجُ الذّهب مسعودی (6 /6) ارعونه و در عُمدة الطُالب ابن مُهَنّا (چاپ بمبی، 1318 ق، صفحۀ 23) ارعوی، و در دائرة المعارف اسلام (4 / 1215) ارغو چاپ شده و این همه تحریفاً کلمۀ ارغوی خواهد بود که سرزمین جُوزجان به وجود این مرقد سید یحیی شهرتی داشت. دعبل بن علی در قصیدۀ رثای ائمۀ آل علی به آن اشاره نموده گوید:

قبور بـکــوفـــان و اخری بطيبة

و اخری بفخ مالـهـــــا صلــوات

و اخری بارض الجُوزجان محلها

و قبر بباخـمـری لدی القربات2

کتابۀ عربی این مدفن شریف تا جایی که خوانده شده چنین است: «بِسم اللهِ الرّحمن الرّحِيم هذا قبرالسيد يحيی بن زيد بن علی بن الحسين بن علی بن ابی طالب رضوان الله عليه، قُتِل بارغوی يوم الجمعة شهر شعبان سنة خمس و عشرين و مائه قتله سلم بن احوز فی ولاية نصر بن سيار فی ايام الوليد بن يزيد لعنهم الله مماجرا (کذا !) علی يدی ابی حمزه احمد بن محمد غفرالله له و لوالدیه... هذالقبة ابو عبدالله محمد بن شاذان الفارسی (القادسی؟) اللهم... و محمد و علی اغفرله و لوالديه برحمتک يا ارحم الراحمين. مماعمل ابو نصر محمد بن احمد البناء الترمذی غفرالله له و لولديه.» بر یک جبهۀ زیرین رواق چنین نوشته اند: «مما امر ببناء هذه القبة الشیخ الجليل ابو عبدالله محمد بن شاذان الفارسی حشره الله مع محمد و اهل بيته»

از تمام نوشته های باقی مانده چنین پدید می آید که به امر محمد بن شاذان الفارسی، ابو حمزه احمد بن محمد این بنا را به وسیلۀ معمار ابو نصر بن احمد بناء ترمذی ساخته است و از اَدعِیۀ مکتوبه و لعن بر قاتلان و گماشتگان بنی اُمَیّه پیداست که نویسنده و بنا کنندۀ این بُقعۀ شریفه از شیعیان اهل بیت بوده اند. این محمد بن شاذان فارسی شناخته نشد. ولی ابن خَلَکان یکنفر علی ابن شاذان در عصر سلجوقیان معتمدعلیه شهر بلخ بود که وزیر معروف حسن بن علی نظام الملک طوسی (408 – 485ق) در اوایل نشو و نمای خود در خدمت او کتابت کردی.3 اگر این علی حکمران بلخ با محمد بانی آن بناء برادر و پدر ایشان (شاذان) فردی واحد و مشترک باشد، پس ایام زندگانی این برادران را در حدود 430 ق. پنداشته میتوانیم، و این بناء هم از همین عصر خواهد بود، ولی این هم قرینه و حُجّتِ خارجی دیگری میخواهد. با این شرحیکه داده شد، بنای مدفن سید یحیی در جُوزجان شمال افغانستان است نه در سه کیلومتری گنبد قابوس گرگان. شاید این جای که به شهادت کاشی های مشکوفه در حدود 602 تا 612 ق بنا شده در یکی از سفر های سید یحیی مَقَرّش بوده و نام وی بر آن باقی مانده باشد، که مردم آنرا مرقدش پنداشته اند، و بنای حاضره را متأخرین بر آن ساخته اند.

مخفی نماند که ا. د. هـ . بیوار یکی از محققان انگلستان در آگست 1964 به افغانستان آمده و در جُوزجان مناظر مختلف این مدفن و کتابه های آنرا عکس برداری کرده و با مقالتی در بولتن مکتب تحقیقات شرقی و افریقایی دانشگاه لندن (در جلد 32 سال 1966م) نشر کرده است و خود نویسندۀ این سطور نیز این بنا را دیده و کتابه های کوفی آنرا خوانده است. (مجلۀ یغما، سال 25، شمارۀ 3، خُرداد ماه 1351، ص.145-148)

مجلۀ یغما – تحقیقات دقیقۀ استاد اَجَلّ عبدالحی حبیبی مستند است، امید است تصویری از بُقعه را نیز تهیه و ارسال فرمایند.

یادداشت: استاد حبیبی تا سال 1356 به سرپُل نرفته مزار امام یحیی را زیارت نکرده بود. در ثبت کتیبه در این مقاله از ضبط داکتر بیوار استفاده کرده است. استاد حبیبی در بُرج عقرب 1356 به ترکیب هیئت فرهنگی به سرپُل آمد و به همراهی استاد قاری محمد عظیم عظیمی به زیارت امام یحیی رفته کتیبه را مشاهده کرد. (واحدی)ا

1ـ طبری 5/536 ، الکامل 5/127و تاریخ الیعقوبی 2/ 332.

2ـ مُرُوُجُ الذّهَب 3/223.

3ـ وفیات الاعیان 1/ 142.

نویسنده: پوهاند عبدالحی حبیبی