از نیاکان طور عنعنوی بیاد دارم و گذشتگان هم بما نقل کرده ازجهان رفته اند و ما هم درین دوران این واقعیت فرهنگی را می بینیم که در هر زمان چه شرایط و مشکلات و احیاناً تنگ نظری باشد هم ابواب مکاتب خانگی نسوان بسته نشده است و این مکاتب هیچگاه تعطیل نشده و خالی از متعلمات نگردیده است. حالا که در شهر سرپل یکباب مکتب رسمی نسوان هست و درش کشاده و درس جاری است با وجود آن، در نواحی مختلف این شهر چند باب مکتب خانگی نسوان موجود بوده متعلمات از تعلیم و تربیه در حال بهره برداری میباشند و هر یک شان با سواد و دارای معلومات لازمه میگردند و ما در جاری بودن مکاتب خانگی نسوان شکر میکنیم و از خدای رب العالمین توفیق و ترقی روز افزون شان را استدعا مینماییم و متعلمات مکتب خانگی نسوان «ملا قیزلر» نامیده میشوند و بناءً با پاس حجاب و آداب اسلامی در مکتب خانۀ خود شان رفت و برگشت مینمایند و معلمۀ محترمۀ شان را «بی‌بی آتون » در زبان تُرکی معنای معلمه و بی‌بی معنای پاک را میرساند. بی‌بی آتون با آن مهربانی و دلجویی که به شاگردان خود دارد و با آن تقوی و کردار و گفتار پاک خود مانای فرشتۀ آسمانی است که همۀ نسوان و به ویژه اولیای شاگردانش او را دوست دارند و با احترام و اخلاص زیاد میپذیرند و یاد مینمایند و نسوان دیانت شعار این دیار در همه مراسم مذهبی و فرهنگی که دارند از قبیل میلاد النبی(ص)، کتابخوانی ها، روضه خوانی ها و بی‌بی مُشکل کُشایی ها و بی‌بی پَرده پوش ها و سومالک ها (سمنک ها) و توی های ازدواج ها و ختنه را بخواهند برگزار نمایند، از همه اوّلتر دعوت محترمه بی‌بی آتون حتمی و جِدّی است. در مراسم مذهبی محترمه بی‌بی آتون آن کتابی را که راجع با آن تألیف شده، میخواند و هم از خود تبلیغات مینماید و محفل را با دعای خیر و نیایش ختم میکند و در مراسم فرهنگی از بی‌بی های کرامت داری که گذشته اند یاد بود مینماید و بیانیه های ملکوتی و اسطوره های بهجت انگیزی را بیان میکند و در زمینۀ نصاب تعلیمی و اصول سواد آموزی متعلمات مکتب خانگی این قدر درک و دریافت داریم که حروف شناسی و سواد آموزی از کار بُرد هجائی الفباء آغاز میشود و این طرز سواد آموزی ابتدایی از روی قاعدۀ بغدادی اجراء میگردد و با همین اصول سواد آموزی در ایّام کم و بیش، متعلمه حروف، حرکات حروف، اِعراب، تنوین و جَزم را شناخته و فرق کرده میتواند نخست کلمات را و سپس جُملات را با هجا کردن، حروف را با حرکات و اِعراب و تنوین ادا کرده خوانده میتواند و این طرز خوانش را خود شان هجا و روانه میگویند و چون از اثر تمرین هجا و روانه تلفظ خوانان درست میگردند. محترمه بی‌بی آتون از کوتاه ترین سوره های جُزء عَمّ شریف قرائت آموزی را تعلیم میدهد و در این مرحلۀ تعلیمی بی‌بی آتون پنج بنای مسلمانی از قبیل کلمۀ توحید، کلمۀ شهادت و آمنت بالله و ثنا و تسبیحات و دعا و درود و قنوت که در نماز خوانده میشود و وضوی عملی و تیمّم و سلام دادن و آداب طعام خوری و ظرف شستن و بسم الله گفتن و شکر کردن و غیره را یاد میدهد.

ادای نماز و سلام دادن و حقوق اقارب و سرسفیدان را می آموزاند و از همین حالا متعلمه را خاطرنشان میدارد که در امور خانگی و در نگهداشت کودک به مادر خود یاری دهد و به فرمایش مادر و پدر خویش لبیک بگوید و پند شان را بشنود. بعد از آن متعلمه چهار کتاب یا پنج کتاب خوان میشود یعنی کمی هوش و سوادش خوب شده رفته است. چون در این کتاب ها از دینیات بحث و بیانهاست در این مرحله بی‌بی آتون پنج بنای مسلمانی را با تمام فرایض و واجبات، سنت ها یاد میدهد و در ادای نماز و گرفتن روزه و در مراعات کردن نظافت وادار شان میدارد و از دروغگویی و نمّامی و از گفتار بیهوده و از سبکسری ها بر حذرشان میدارد و در مراعات حجاب و اداب اسلامی و در بارۀ حُسن معاشرت و پخت و پز و دوخت و بافت و حُسن خدمت جداً سفارش مینماید و حتی با اولیای متعلمه رابطه داشته، خبردار میشود که آداب متذکره را متعلمه پاس میدارد یا نه. از همین مراقبت است که چون وی در خانه کدام بی وضعیتی نمود، یکی از اولیا چنین هوشدارباش میدهد که این بی وضعیتی تو را به بی‌بی آتونت میگویم. در حقیقت همکاری اولیای متعلمات با بی‌بی آتون در تعلیم و تربیۀ شاگردان با نتیجه و با ارزش میباشد. به منظور اینکه متعلمات سواد تند داشته باشد به رسم عنعنوی دیوان حافظ شیرازی و بعداً دیوان میرزا عبدالقادر بیدل که غالباً به رسم الخط نستعلیق میباشد و دیوان تُرکی نوایی، اگر موجود بود دیوان محمد فضولی را میخواناند و کتاب دیگری که محترمه بی‌بی آتون تدریس مینماید و مضامینش را می فهماند از قبیل قصص الانبیاء، مبدأ نور، ریاض الناصحین، روضةالشهداء، دیوان بابا رحیم مشرب، حکایت منظوم سلطان ابراهیم، دیوان حکمت خواجه احمد یسوی و امثال اینها. بعد از فرا گرفتن مضامین کتاب های متذکره، دورۀ قرائت قرآن مجید است که بعد از تقسیم شیرینی و طهارت متعلمه، خود بی‌بی آتون در تلقین قرائت آیات قرآنی به وی شروع مینماید و کوشش میکند که متعلمه آیات قرآنی را با تلفظ درست و ادای حروف از مخارجش و شناخت رموز وقف و وصل قرائت کرده بتواند. در مدتی که قرائت قرآن کریم از اول تا اخیر از نزدش گذشت و ختم شد، متعلمه فارغ التحصیل شناخته میشود. به تقریب ایّام فراغت از قرآن کریم و دورۀ تحصیلی، در منزل اولیای متعلمه محفل ضیافت شکرانۀ ختم قرآن کریم و دورۀ تحصیلی انعقاد می یابد که در این محفل در اثر دعوت اولیای شاگرد بی‌بی آتون تشریف میآورد و سایر مَدعوات هم اشتراک میکنند. در ختم محفل از مساعیء جمیلۀ بی‌بی آتون در تعلیم و تربیه شاگردش ابراز قدردانی و شکر گزاری میشود و با تقدیم هدیه رضایت او را خواسته دعا میگیرند.

ناگفته نماند که بزرگترین مشکلات مکتب خانگی نسوان کمبود کتاب و مواد درسی است و در اصول تدریس آن هیچ تعدیل و تحوّل مُترقّی به عمل نیامده است و تا هنوز از طرف توانگران مُنوّر کدام توجّه و اهتمام دیده و شنیده نشده است. در کتاب های درسی و تعدیلات نصاب تعلیمی تحول زیاد ضرورت دارند، با وجود آن بی‌بی آتون های محترمه مکتب داری های شان را برحال و زنده نگاه داشته اند، از ایشان قدردانی و تشکّر نموده میستاییم و از رب العالمین توفیق مزید و ترقی شان را استدعا می کنیم.

مرحوم استاد غلام محمد خدیم