قدیمگی دورلرده تورکی قبیله‌لر سیبیر (سایبیریا) دن اورته ییر دینگیزیگه‌چه بولگن حدودده، بعضی‌لری اوتراق، بعضی‌لری کوچمنچی حالده یشه‌گن‌لر. محمود کاشغری «دیوان لغات التُرک» اثریده شونده‌ی یازه‌دی: «غرب‌ده روم چیگره‌سیدن، شرق‌ده چین ایچی‌گه‌چه بولگن حدودده، تورک اوروغ و قبیله‌لری شو ترتیب‌ده جایلشگن:

«پیچینگ، قبچاق، اوغوز، ییمیک، باشقِرد، بَسمیل، قه‌یی، یه‌به‌قو، تاتار، قیرغیز، چِیگیل، توخسی، یغما، اوغراق، چَروق، چومول، اویغور، تَنگوت، خـِتای.» کیینگی صحیفه‌لرده او، غرب‌ده‌گی بـُلغار و سوور قبیله‌لرینی هم تیل‌گه آله‌دی. مذکور حدودلرده تاپیلگن قدیمی قبرلر و تاش‌لرگه بیتیلگن یازولر هم بو معلومات‌لرنی تصدیق‌له‌یدی.

تورکی خلق‌لر شرقی و حتی غربی اروپاده، کیچیک آسیا، مرکزی آسیا و غربی سیبیرده تورلی نام‌لر بیلن بیر نیچه مینگ ییللردن بویان یشه‌ب کیله‌دی.

اولرنینگ ایتنیک ترکیبی اساساً اوزگرمگن بولسه‌ده، تورلی دورلرده تورلی تورکی خلق‌لر و قبیله‌لرنینگ حکمران موقعی‌گه ایریشووی نتیجه‌سیده عمومی نام‌لری اوزگریب تورگن. شرقی اروپا و کیچیک آسیا تورکی خلق‌لری تاریخی‌نی اورگنگن دنمارک‌لیک عالم پ. ف. سوم اون توقیزینچی عصرده یاق شونداق فکرگه کیلگن ایدی: «تورکلرنینگ عمومی نامی بیر قبیله‌نینگ ایککینچی‌سی اوستیدن غالب چیقیشی‌گه باغلیق روش‌ده تیز تیز اوزگریب تورگن. سکیف‌لر، سرمت‌لر، الن‌لر، خونلر، خزرلر، اوزلر یاکه کامن‌لر، تاتارلر- ماهیتا بیر- بیرینی آرتیدن کیلگن عمومی نام‌لر دیر.»

اروپا و روس تاریخچی‌لری مُغول‌لر و تورک‌لرنی عمومی نام بیلن «تاتارلر» دیب اته‌یدی‌لر. انگلیس تاریخچی‌سی و ترجمانی ویلیام ایرسکین «بابر حکمرانلیگی دوریده‌گی هندوستان تاریخی» (1854 ییل) اثریده بو اتمه‌نی شونده‌ی ایضاحه‌له‌یدی:

«بیز تاتار دیب اته‌گن قبیله‌لر تاریخاً اوچته کتته عرققه بولینه‌دی و اولر بیر- بیری‌دن عُرف- عادت‌لری، تیلی و تورموش طرزی بیلن فرقلنه‌دی‌لر:

1. تونگوس‌لر یا که منچورلر؛ آسیا شرقی‌ده، شمالی خــِتای‌ده یشه‌گن‌لر.

2.مُغول‌لر؛ شمالی تبت مرکزی‌ده، غرب‌ده تورفان و یاییق (اولر) دریاسی اره‌لیغی‌ده یشه‌گن‌لر.

3.تورک‌لر؛ اولر کوپ عصرلر دوامیده گوبی چول‌لری و غربی مُغولستان، جنوب‌ده کاشغر و پامیر تاغ‌لری‌گه‌چه، خراسان، کسپین و قاره دینگیزلرگه‌چه، غرب‌ده ایسه دون و والگا بویلریگه‌چه، شمال‌ده ایسه سیبیرگه‌چه اولکن حدودده یشه‌گن.

بو اولکن قوم ایچیده تورک‌لر سان جهتی‌دن اینگ کوپ اوروغ بولیب، جوده اولکن تیریتوریه‌گه ترقه‌لیب کیتگن. الپ ایر تونگه (افراسیاب) نامی کوپچیلیک‌که یخشی معلوم. او میلاددن اوّلگی ییتینچی عصردن میلادنینگ ایکینچی عصریگه‌چه اورته آسیاده قاره دینگیزگه‌چه بولگن حدودده حکمران ساک سلطنتی‌نینگ مشهور خاقانی ایدی.

ایران‌لیک‌لر بو سلطنت‌نی توران دیب اته‌گن‌لر. ابوالقاسم فردوسی‌نینگ «شاهنامه» اثریده «توران خاقانی افراسیاب» حقیده بیر قطار روایت‌لر قلم‌گه آلینگن. کیینچه‌لیک بو دولت‌گه آمورغ، ملکه تومار (توماریس)، شو اسم‌لی خان‌لر باشچی‌لیک قیلگن‌لر.

اویغور تاریخچی‌سی تورغون آلماس بو حقده شونده‌ی یازه‌دی: «ساک‌لر اصلی‌ده قدیم‌گی دورلرده غربی سیبیرده یشه‌گن. اولر میلاددن اون عصر آلدین اوزلری‌نینگ شرق‌ده یشه‌یدیگن قرینداش‌لری- سرمت‌لرنینگ هجومی‌گه اوچره‌یدی. شو سبب‌لی ساک‌لر جنوب‌گه کوچیب، قاره دینگیزنینگ شمالی‌گه ییرله‌شگن. ساک‌لرنینگ بیر قِسمی ایران نسلی خلق‌لر تأثیری‌گه اوچره‌ب فارس تیلی و مدنیتی‌نی قبول قیلگن‌لر . اما تورکی خلققه خاص بولگن خصوصیت‌لرنی اساساً سقله‌ب قالگن ایدی‌لر. یاقوت‌لر حاضر هم اوزلرینی «ساک» دیب اته‌یدی‌لر. ساک‌لرنینگ دینی اعتقادی و عرف- عادت‌لری خون‌لر و تورک‌لرنیکی بیلن بیر خیل‌دیر. اولر شامانی‌لیک‌که و کوک تنگری‌گه اعتقاد قیلیشگن. قویاش و آی‌گه سیغینیشگن. شو سبب‌لی تورک‌لر اوز اسم‌لری‌گه کون، آی سوزینی قوشیب اته‌شنی یخشی کورگن‌لر.»

مشهور قازاق شاعری اولجس سلیمانوف «ازیه- آسیا» نام‌لی اثریده‌گی «شومِرنامه» بابی‌ده تورک تیلی بیلن شومر تیلینی قیاس‌له‌یدی و کوپ‌گینه اوخشه‌ش‌لیک‌لرنی تاپه‌دی. معلوم‌که شومرلر میلاددن اوچ مینگ ییل آلدین میسو پوتامیه- میسو پوتامیین (بین النهرین) ده انسانیت تاریخی‌ده ایلک بار دولت- شهرلر قورگن ایدی‌لر. اولرنینگ تیلی تورک تیلی بیلن قرینداش ایکن‌لیگی حقیده بیر قطار جهان عالم‌لری فکر بیلدیریشگه‌نی معلوم.

«ازیه» کتابی‌ده یازیلیشی‌چه، میلاددن آلدینگی ییتینچی عصرده آشوری سالنامه‌لریده کسپین دینگیزی شمالی‌ده‌گی چول‌لردن میسو پاتامیه‌گه کوچمنچی‌لر باسقینی روی بیرگن‌لیگی، بو قبیله‌لر نامی «ایشگوز»، ایتکچیلری ایسه اسپاکه ایکن‌لیگی قید ایتیلگن. مؤلف اولر اصلی‌ده تورکی اِچ- اوغوز قبیله‌لری ایکن‌لیگی‌نی دلیل‌لر اساسی‌ده اثباتله‌یدی.

تورکی خلق‌لر حقیده‌گی دستلبکی معلومات‌لر یونان تاریخچی‌لری و ادیب‌لری گیکاتی، گیسیود، هیرودت، سترابون، پلینی، پومپونی میله، پتولیمی (بطلیموس)، ارمن تاریخچی‌لری ماوسیس خوری نتسی، انانی شیراکاتسی، عرب و فارس سالنامه‌چی‌لری ابن اثیر، رشید الدین، ابن خُردادبه، ابوالفدا، ابن حوقل و باشقه‌لرنینگ اثرلریده کیلتیریلگن. اما تورکی خلق‌لر تاریخی حقیده‌گی ایلک علمی تدقیقات‌لردن بیری سویدن افسری ف. ا. تاببیرت- سترالینبیرگ قلمی‌گه منسوب. او 1713- 1722 ییل‌لری سایبیریاده حربی خدمت‌ده بولگن‌ده بو ییرده‌گی قدیمی قورغان‌لرنی اورگه‌نیب، تورکی خلق‌لرنینگ ایلک وطنی آلتای دیگن فکرگه کیلگن. لیکن کیینچه‌لیک اکادمیسین ای. ا. ایخوالد تورکی قبیله‌لر میلاددن آلدین هم اروپاده یشه‌گن، دیگن قره‌ش‌لرنی ایلگری سوردی و بو فکرنی یونان تاریخچی‌لری اثرلریده کیلتیریلگن مثال‌لر بیلن اثباتله‌دی.

تورکی خلقلر قدیمدن یشه‌گن ینه بیر حدود، آمو دریا و سیر دریا بوی‌لری دیر.

اینگ قدیمی مدنیت‌لر اولکن دریالر ساحل‌لریده پیدا بولگه‌نی تاریخ‌دن معلوم. مثلاً شومر، اککد و بابل مدنیت‌لری دجله و فرات دریالری حوزه‌سیده شکلّه‌نگن. آمو دریا و سیر دریا ساحل‌لریده هم مینگ ییل‌لر دوامی‌ده اونلب دولت‌لر و مدنیت‌لر وجودگه کیلگن بولیب، بو حدود اوزی‌نینگ طبیعی گوزه‌ل‌لیگی و بای‌لیک‌لری بیلن همیشه باسقینچی‌لرنینگ اشتهاسی‌نی قوزغه‌ب تورگن. شو سبب‌لی اجدادلریمیز کوپینچه قول‌ده قورال بیلن اوز ایرکین‌لیک‌لرینی قوریق‌لش‌گه مجبور بولگن‌لر. بعضی دورلرده ایسه کوچلی دشمن‌لر اسارتی آستی‌ده یشه‌گن‌لر. یونانی‌لر، هخامنشی‌لر، عرب استیلالری بونگه مثال بوله‌آله‌دی.

میلادی آلتینچی عصرنینگ آلتمیش ییل‌لری‌ده نخشب شهری یقینی‌ده تورک خاقان‌لری عسکرلری بیلن یفتلی قوشین‌لری توقنشه‌دی. بو جنگ‌ده ایستامی یبغو باشچی‌لیگی‌ده‌گی تورک عسکرلری غالب چیقه‌دی‌لر. سغد، خوارزم، اوسروشانه، فرغانه و شاش واحه‌لری خاقان‌لیک ترکیبی‌گه کیره‌دی. 567 ییل‌ده ایستامی یبغو ساسانی‌لرگه قرشی هجومنی دوام ایتدیریب، تخارستان‌نی هم قول‌گه کیریته‌دی. غ. بابا یاروف‌نینگ یازیشیچه، تورک خاقان‌لیگی‌نینگ بو ییرده‌گی حاکمیتی قریب سیکیزینچی عصرنینگ بیرینچی چاره‌گی‌گه‌چه دوام ایته‌دی. تاریخی منبع‌لرده «توران» اتمه‌سی ایککی معناده قوللـه‌نگن:

1-کینگ معناده- تورکی قبیله‌لر یشه‌یدیگن حدودلر.

2-تار معناده- آمو دریا حوزه‌سی و اوندن شرق‌ده جایله‌شگن همده اساساً تورکی قبیله‌لر یشه‌یدیگن حدود.

کوپ‌گینه منبع‌لرده بو جای‌لر توران دیب اته‌لگن. جمله‌دن زردشتی‌لرنینگ مقدس کتابی «اویستا» ده و فردوسی‌نینگ «شاهنامه» اثریده بو حقده معلومات‌لر موجود.

تنیقلی فارس شاعری اسدی طوسی‌نینگ قدیمگی افسانه‌لر اساسی‌ده یازیلگن «گرشاسب‌نامه» داستانی‌ده (میلادی 1066 ییل) قوییده‌گی‌دیک بیت بار:

همه ماور النهر تا مرز چین

شمردند آنگاه تـوران زمین

یعنی ماوراؤالنهر حدودی‌دن خـِتای (چین) ییرلریگه‌چه او پیت‌ده (قدیم‌گی دورلرده) توران‌زمین دیب حسابله‌نه‌ردی.

بیز مذکور کتاب‌ده اته‌مه‌نینگ خوددی شو معناسی‌گه اساساً مرکزی آسیا و اونگه توتش حدودلرده‌گی دولت‌لر حقیده حکایه قیلدیک. «دیوان لغات التُرک» اثری یازیلگنی‌دن 1000 ییل وقت اوتدی. اما تورکی خلق‌لر حاضر هم عیناً اوشبو اثرده قید ایتیلگن حدودلرده یشه‌ماقده‌لر. ایندی اولرنینگ کوپچی‌لیگی نام‌لری اوزگرگن. قدیم‌گی نام‌لردن فقط گینه تاتار، باشقرد، قیرغیز، اویغور و بـُلغار اته‌مه‌لری گینه سقله‌نیب قالگن. کوپ‌گینه قبیله و اوروغ‌لر حاضرگی تورک، آزربایجان، اوزبیک، قازاق، قیرغیز، تورکمن، قاره قلپاق و باشقه تورکی خلق‌لر ترکیبی‌گه کیرگن. جمله‌دن اوزبیک‌لر دستلب 92 اوروغ‌دن تشکیل تاپگن بولسه، کیینچه‌لیک اونگه ینه اونلب قبیله و اوروغ‌لر قوشیلگن.

اوشبو کتاب‌ده ایککی مینگ سککیز یوز ییل‌دن آرتیقراق وقت مابینیده منطقه‌میزده حکم سورگن قدیم‌گی دولت‌لر و حکمدار سلاله‌لر، تورکی قبیله و اوروغ‌لر حقیده قیسقه‌چه توشونچه بیریش‌گه اینتیلدیک.

طبیعی‌که، معلومات‌لر تورلی منبع‌لرگه اساس‌لنگنی اوچون اسم‌لر و سنه‌لرده ایریم خطالر بولیشی ممکن. بیلدیریلگن تکلیف و ملاحظه‌لر اساسی‌ده اولر کیینگی نشرلرده البته توزه‌تیله‌دی.

یازووچی: ناصر محمد