موضوع‌گه کیریش‌دن آلدین اینگ اولا ادبی محیط‌نینگ تعریفی‌نی بیلیش‌نی معقول تاپدیک. اوزبیکستان ملی انسکلوپیدیه‌سی (دایرة المعارفی) نی ورق‌لب ادبی محیط سرلوحه‌‌سی آستیده یازیلگن قوییده‌گی سطرلرنی کوزدن کیچیره‌‌یلیک:

«ایجادی محیط. معین جای‌‌ده یشه‌‌ب ایجاد ایتگن ییریک شاعر و ادیب‌‌لر تأثیریده یوزه‌‌گه کیله‌‌دی. ادبی محیط‌‌نینگ وجودگه کیلیشی البته ییریک ایجادکارلر فعالیتی، اولر یره‌‌تگن ایجادی مکتب‌‌لر بیلن باغلیق دیر. مثلاً هرات ادبی محیطی (لُطفی، نوایی، جامی و...) قوقان ادبی محیطی (گلخنی، مخمور، نادر‌ه، اویسی، مقیمی، فرقت، ذوقی، حزینی و...) ییریک شاعرلر فعالیتی و ایجادی تأثیریده یوزه‌گه کیلگن. ادبی محیط، ادبی آقیم‌‌لر و یونه‌لیش‌‌لردن فرق قیله‌دی. بیر ادبی محیط‌‌ده بیر نیچه آقیم و یو‌نه‌‌لیش بولیشی ممکن. ادبی محیط باشقه جایلرده‌‌گی ادیب و شاعرلردن اوزیگه خاص‌‌لیگی، ایجادی علیحده‌‌لیگی، بدیعی فکرلش طرزیده‌گی بی‌‌تکرارلیگی کبی خصوصیت‌‌لری بیلن اجره‌لیب توره‌دی.»

ایندی انه شو تعریف و ادبی محیط نیمه‌‌لیگی حقیده کیلتیریلگن عباره‌‌لر اساسی‌‌ده افغانستان‌‌ده اوزبیک ادبی محیط باره‌‌سیده گپلشه‌‌یلیک.

افغانستان‌‌نینگ اوتمیشی، باشقه بیر عباره بیلن ایتگنده تیموری‌‌لرنینگ گُلـلَب یشنه‌‌گن پایتختی و شرق رنسانسی‌نینگ مرکزی هرات دورینی نظرگه آلگو دیک بولسک. اوزبیک ادبیاتی‌‌نینگ بی‌‌مثال، همده اوزبیک ادبیاتی تاریخی‌‌دن اوزیگه خاص اورین اجره‌‌تگن اوزبیک ادبی محیطی او ییرده یوزه‌‌گه کیلگن و بوکونگی اوزبیک ادبیاتی‌‌نینگ مستحکم پای‌‌دیواری اوشبو ادبی محیط‌‌ده قوییلگن.

لطفی هروی، امیرالکلام حضرت علیشیر نوایی، سلطان حسین بایقرا و باشقه‌‌لر هرات ادبی محیطی‌‌ده اوزبیک تیلی‌‌ده ایجاد ایتیب اوزلریدن اولمَس- ییتمَس بویوک ادبی خزینه قالدیریب کیتگن‌‌لیکلری هیچ کیم‌‌گه سِر ایمَس.

هرات‌‌ده تیموری‌‌لر حاکمیتی استه- سیکین انقراض‌‌گه یوز توتیشی عاقبتی‌‌ده او ییرده‌‌گی ادبی محیط‌‌نی یاریتیب تورگن ادبی فعالیت‌‌لر شعله‌‌لری هم سونه باشله‌‌دی.

طبیعی‌‌که، هر بیر ادبی محیط‌‌‌نینگ وجودگه کیلیشی و شکللَنیشی‌‌گه معلوم بیر ادبی تیل‌‌ده، ادبی ایجاد بیلن شغلله‌‌نه‌دیگن نفوذلی ایجادکارلر اساسی رول‌‌نی اوینه‌‌يدی‌‌لر.

اما ادبی محیط‌‌لرنی یره‌ته‌‌دیگن ادیب و شاعرلر هم قنده‌ی دیر معلوم بیر شرایط و فضاده اونیب اوسیش‌‌لری لازم. بونده‌ی شرایط بولمه‌گن تقدیرده ادیب و شاعرلر همده ادبی محیط‌نینگ وجودگه کیلیشی امر محال البته.

معلوم بیر تیل‌‌‌نینگ ایجادکارلری اوز ادبیات‌‌لری‌‌گه خاص و ماس ادبی محیط یره‌تیش‌‌لری اوچون بیرینچی‌‌دن معین ادبی تیل‌‌نی پخته بیلیب، اوشبو تیل‌‌ده اوز ایجادلرینی یره‌‌‌تیش‌‌لری اینگ اساسی ضرور عامل سنه‌‌له‌‌دی.

افغانستان‌ اوزبیک‌‌لری جماعه‌‌سی‌‌ده زمانوی اوزبیک ادبی محیطی موجود می؟ دیگن سوال‌‌گه جواب تاپیش اوچون، یوقاریده ایتیب اوتیلگن- ادبی محیط‌‌‌نینگ شکللنیشی اوچون ضرور بولگن شرط- شرایط و مهم عامل‌‌لر اوستیده توخته‌‌لیش کیره‌ک بوله‌‌‌دی.

بو اورینده افغانستان اوزبیک‌‌لری اوز ادبی تیللریگه ایگه می‌‌لر دیگن سوراققه جواب ایزله‌‌یلیک.

ادبی تیل‌‌نینگ اوزی نیمه؟

اوزبیکستان ملی انسکلوپیدیه‌‌سی‌‌ده «معین عموم خلق تیلی‌‌‌نینگ قه‌‌یته ایشله‌‌نگن و معیارله‌‌شتیریلگن، مذکور تیل‌‌ده سوزلشووچی خلق‌‌‌نینگ مدنی احتیاج‌‌لری‌‌گه خدمت قیلووچی شکلی.» دیب یازیلگن (ادبی تیل) سرلوحه‌‌سی آستیده.

افغانستان تاریخی‌‌‌نینگ سونگگی بیر عصرینی نظرده آلگو دیک بولسک، اوشبو مدت ایچیده مملکت اوزبیک‌‌لری نه‌‌فقط اوزبیک ادبی تیلی‌‌نی شکللنتیریش اوچون لازم امکان‌‌لرگه ایگه بولمه‌‌دی‌‌لر، بلکه اوشبو خلق فرزندلری اوز تیل‌‌لری‌‌ده تعلیم آلیش حقوقی‌‌دن هم اته‌یین محروم ایتیلدی‌‌لر. اوزبیک‌‌لرنینگ سونگگی نسلی بیگانه باشقه ایکّینچی تیل‌‌ده اوقیب یازیشنی اورگه‌‌نیش‌‌گه مجبور ایتیلدی‌‌لر. مطبوعات و نشرلرده اوزبیک تیلی‌‌ده یازیش منع ایتیلدی. اوزبیک تیلیده‌گی ادبی میراث‌‌لر نابود ایتیله‌ باشله‌‌ندی.

درحقیقت حکمران مستبد سیاسی حاکمیت اوزبیک خلقی‌‌نی اوز ادبی تیلی، ادبیاتی و ملی کیم‌‌لیگی‌‌دن اوزاقلشتیریش اوچون قولی‌‌دن کیلگنینی ایه‌‌‌مه‌‌دی. خلق، اینیقسه سوادلی انسان‌‌لر اوزبیک تیلیده‌گی ادبیات‌‌نی اوقیش قابلیتینی یوقاته باشله‌‌دی‌‌لر. اوزبیک ایجادکارلری حاکم تیل‌‌ده قلم تیبره‌تیش‌‌گه اوزلرینی مجبور حس قیلدی‌‌لر.

افغانستان اوزبیک‌‌لری جمله‌‌دن ایجاد اهلی‌‌نینگ اوزبیک دنیاسی، قاله ‌ویرسه تورکی خلق‌‌لردن سیاسی چیگره‌‌‌لر طفیلی اجره‌‌تیلیشی، اولرنی باشقه حدودلر اینیقسه اوزبیکستان‌‌ده‌گی اوزبیک ایجادکارلر، ادیب و شاعرلرنینگ ادبی یره‌تمه‌‌لریدن مطلقا ییراق‌‌ده سقله‌‌نیش‌‌لری هم افغانستان اوزبیک‌‌لری‌‌نینگ مدنی حیاتی‌‌ده باشقه بیر مُهلک ضربه بولدی.

دیمک، افغانستان‌‌لیک اوزبیک ایجادکارلر اوز آنه تیل‌‌لریده ایمَس، کوپینچه ایکّینچی تیل‌‌ده اثرلر یره‌تیب دیوان‌‌لر توزدی‌‌لر. بیراق بونی هم ایسلَب اوتیش لازم که بو آره‌‌ده بعضی بیر اوزبیک شاعرلری ذواللسانین ایجادکارلر عنعنه‌‌‌سی‌‌گه صادق قالگن حال‌‌ده احمد یسه‌‌وی، صوفی الله‌‌یار، امیرعلیشیر نوایی، فضولی، مشرب، هویدا و ازوبیک شعریتی‌‌نینگ باشقه نماینده‌‌لری شعرلرینی اوقیب اولرگه ایرگه‌‌شیب آزمی کوپ‌‌می اوزبیک تیلی‌‌ده شعرلر یازیش‌‌نی مشق قیلدی‌‌لر. اولرنینگ نمونۀ کلام‌‌لری حاضر قولیمیزده موجود. لیکن اوشبو ایجادلرنینگ بریسی نظم‌‌ده یره‌تیلگن. افسوس‌‌که بدیعی نثر ساحه‌‌سی‌‌ده عمل‌‌گه آشیریلگن ایش‌‌نینگ اوزی یوق، بولگنده هم یوق درجه‌‌‌سی‌‌ده.

اوشبو دورده اوزبیک تیلی‌‌ده ایجاد ایتگن‌‌لردن قادری پلنگ پوش، مولانا نعمت الله محوی قیصاری، جنیدالله حاذق، نادم قیصاری، مقیمی اندخویی، شرف، فیضی، استاد قُربت، میرعالم بیک صمیمی، نزیهی جلوه، غمگین، خیری فاریابی، نوا، مولوی علمی، مولوی نصرت، عنبر، نفیرفاریابی، ایرگش اوچقون‌‌لرنی ایسلَب اوتمه‌‌ی بولمه‌‌یدی.

افغانستان‌‌ده اوزبیک تیلی‌‌ده ایجاد ایته‌‌‌دیگن شاعر و یازوچی‌‌لرنینگ ینگی اولادی ۸۰ ییل‌‌لردن سونگ اینیقسه ۱۳۵۷ ییلی مملکت‌‌ده سیاسی حاکمیت اوزگرگنی‌‌دن سونگ اوز قد و بستی‌‌نی نمایان ایته‌ باشله‌‌دی. بونگه ینگی سیاسی حاکمیت‌‌‌نینگ اوزبیک‌‌لر و باشقه خلق‌‌لر تیل‌‌لری‌‌ده دولت مطبوعاتی‌‌ده نشر ایتیش‌‌گه بیرآز امکان بیرگنی سبب بولدی. اوشه ییل‌‌‌نینگ سرطان آیی‌‌ده اوزبیک و ترکمن تیل‌‌لری‌‌ده «یولدوز» هفته‌‌لیگی باسیله‌ باشله‌‌گنی، اطراف ولایت‌‌لر اینیقسه فاریاب و جوزجانان کونده‌‌‌لیک‌‌لری‌‌ده اوزبیک ادبیاتی چاپ ایتیله باشله‌گنی یاش اولادنی اوز آنه تیلی‌‌ده ایجاد ایتیش‌‌گه ترغیب ایتدی.

حاضرگی کون‌‌ده نظم و نثرده قلم تیبرته‌‌‌یاتگن افغانستان‌‌لیک قلم‌‌کش‌‌لر؛ استاد محمد امین متین اندخویی، دکتور شفیقه یارقین، استاد محمد عالم لبیب، اشرف عظیمی، محمد حلیم یارقین، عزیزالله آرال، ذکرالله ایشانچ، نورالله آلتای، تاشقین بهایی، رحیم ابراهیم، محمدعالم کوهکن، محمد کاظم امینی، غلام سخی وکیل‌‌زاده یورتداش و باشقه‌‌‌لر سونگگی دور و شرایط‌‌‌نینگ محصولی دیرلر.

کیینگی پیت‌‌لرده اوشبو قلمکش‌‌لر تامانی‌‌دن خیلمه- خیل و تورلی سویه‌‌‌ده اوزبیک ادبیاتی‌‌‌نینگ ایجاد نمونه‌‌لری کوزگه تشله‌‌نماقده. لیکن مذکور ادبیات نمونه‌‌لری هلی‌‌هم حجم همده مضمون و جهتی‌‌دن دنیا اوزبیک‌‌لری آره‌‌سیده اوز اورنینی ایگه‌‌له‌‌یدیگن درجه‌‌ده ایمَس. بونینگ اوزیگه خاص سبب‌‌لری حقیده آلدینراق بیر آز توخته‌‌لگن ایدیک.

یوقاریده ایتیب اوتیلگن دلیل‌‌لرگه بناً مینگ بیر افسوس بیلن ایتیش ممکن که حاضرگی کون‌‌ده افغانستان‌‌ده زمانوی اوزبیک ادبی محیطی شکله‌‌نمه‌گن.

افغانستان‌‌ده اوزبیک ادبیاتی‌‌‌نینگ کیله‌جگی

بای اوتمیش و مستحکم ایلدیزگه ایگه بولگن اوزبیک ادبیاتی‌‌‌نینگ کیله‌‌جگی حقیده بدبین‌‌لیک بیلن فکر یوریتیش‌‌نی جایز بیلمه‌‌‌یمن. اوتگن ییل‌‌لر دوامی‌‌ده افغانستان بویلب اوزبیک تیلی ادبیاتی و مدنیتی‌‌گه قرشی عمل‌‌گه آشیریلگن سعی و حرکت‌‌لر و یوزه‌‌گه کیلتیریلگن توسیق‌‌لر بیزنینگ ادبیاتی‌‌میزنی بوکونگی احوال‌‌گه آلیب کیلگن.

ایندی‌‌لیکی‌‌ده مملکتی‌‌میزده‌گی حکمران دموکراتیک شرایط و افغانستان اساسی قانونی‌‌نینگ تیل، ادبیات و مدنیتی‌‌میزنی اوسدیریش و رواجلنیشی اوچون حقوقی زمین میسر ایتگن. اوشبو وضعیت‌‌دن فایده‌‌‌لنیب معین مقصدلر تامان حرکت قیلیش بیرینچی‌‌دن اوزبیک خلقی‌‌نینگ اوزی اینیقسه اوزبیک ضیالی‌‌لری، اجتماعی- مدنی تشکیلات‌‌لری و جمغرمه‌‌لری‌‌گه تیگیش‌‌لی بیر مسأله. عین حال‌‌ده دولت‌‌گه تیگیش‌‌لی اداره‌‌لرنینگ بو ساحه‌‌ده مملکت قانون‌‌لری‌‌‌نینگ یول- یوریق‌‌لری اساسی‌‌ده اوز مسوولیت‌‌لرینی صمیمانه عمل‌‌گه آشیریش‌‌لری هم ایجابی نتیجه‌‌‌لر آلیب کیله‌‌دی.

بنابرین، افغانستان اوزبیک‌‌لری‌‌نینگ تیلی، ادبیاتی و ملی مدنی حیاتی‌‌نی قه‌‌یته تیکلَش اوچون قوییده‌گی تکلیف‌‌لرنی اورته‌گه قویماقچی‌‌میز:ـ

ـ۱. اوزبیک‌لر یشه‌یدیگن منطقه‌‌لرده اوزبیک تیلی‌ده‌گی درس‌لیک‌لرنی معیاری تیل اساسی‌ده تیارلَب، چاپ ایتیب اوزبیک اوقووچی‌لری‌گه درس بیریش.

ـ۲. اوزبیک تیلی‌ده باسیلگن درس‌لیک‌لرنی اوقووچی‌لرگه یخشی اورگه‌تیش اوچون اوزبیک تیلی و ادبیاتی معلم‌لرینی تیارلَش.

ـ۳. گروهی رسانه‌‌‌لر واسطه‌‌لری‌‌ده نشر ایتیله‌‌‌دیگن خبرلر و تورلی برنامه‌‌لرنی قیزیقرلی قیلیب، یخشی تیل‌‌ده تیارلَب تقدیم ایتیش.

ـ۴. وقت- وقتی بیلن تیل و ادبیات مسأله‌‌سی‌‌گه بغیشلَب علمی سمینارلر اوتکزیش.

ـ۵. اوزبیک تیلی‌‌ده ایجاد ایتیلگن ادبیات‌‌لرنی کینگ پیمانه‌‌ده یخشی صفت بیلن چاپ ایتیب اهالی‌‌گه ییتکزیش.

ـ۶. شهرلر مرکزلری‌‌‌ده ادبی تیوره‌ک‌‌‌لر تشکیل ایتیب، اوشبو تیوره‌ک‌‌‌لر آرقه‌‌‌‌لی اینیقسه یاش‌‌‌لر اشتراکی‌‌‌ده شعر و ادبیات کون‌‌‌لری و کیچه‌‌‌‌لرینی اوتکزیش.

ـ۷. اوزبیک فلم‌‌‌‌‌لرینی کینگ مقیاس‌‌‌‌ده خلق آره‌‌‌‌سیده ترقه‌‌‌‌تیش و اولرنی تلویزیون‌‌‌‌لر آرقه‌‌‌‌لی کور‌سه‌‌‌‌تیب باریش.

ـ۸. اوزبیک ایجادکارلری و قلم‌‌‌‌کش‌‌‌‌لرینی هر تامانلمه حمایت ایتیش، اینیقسه نشر ایتیلگن اثرلری اوچون تشویق و ترغیب ایتیش.

ـ۹. اوزبیک ادبی سیمالری‌‌‌‌نی نشانلَش عنعنه‌‌‌‌‌سینی کوچه‌‌‌‌یتیریب اوشبو عنعنه‌‌‌‌‌نی دوام ایتدیریش.

منبع‌‌‌‌لر:ـ

ـ اوزبیکستان ملی انتسکلوپیدیه‌‌‌‌سی. بیرینچی جلد. تاشکینت. ۲۰۰۰ میلادی ییل

ـ رنگین کمان شعر (بیر گروه یازوچی‌‌‌‌لر تألیفی) فاریاب دولت مطبعه‌‌‌‌‌سی ۱۳۶۹ هجری شمسی ییل

ـ اوزبیک ادبیاتی فرهنگی، ذکرالله ایشانچ و محمد عالم کوهکن. فاریاب دولت مطبعه‌‌‌‌‌‌سی.

ـ یولدوز جریده‌‌‌‌‌سی، ایریم سان‌‌‌‌‌لر

ـ فاریاب نشریه‌‌‌‌‌‌سی ایریم سان‌‌‌‌‌لر

ـ جوزجانان نشریه‌‌‌‌‌سی ایریم سان‌‌‌‌‌لر

یازوچی: محمد عالم کوهکن