این کتاب براساس پروژۀ علمی-پژوهشی «مـرکـز عـلـوم اجـتـمـاعـی» ریـاسـت اکـادمـی علوم جمهوری اسلامـی افـغـانسـتـان در سـال 1386 خـورشـیدی توسط محترم محمد حلیم یارقین تهیه و تألیف گردیده اسـت. مـواد مندرج کتاب برپایۀ کار پژوهشی ساحوی و کتابخانه‌یی آماده شده و در سال 1389شمسی مطابق 2010 میـلادی بـا کـمـک مـالـی «غضـنـفـر بانک» توسط «مؤسسۀ انتشارات خراسان» در (204) صفحه، به قطع رقعی و صحافت مرغوب، با تیراژ 1000 نسخه در کابل به چاپ رسیده است.

در این کتاب، معلومات و اطلاعات درخور و سودمندی در بارۀ اتنوگرافی سه گروه اتنیکی بزرگ ولایت جوزجان (اوزبیک‌ها، تورکمن‌ها و عرب‌ها) فراهم آورده شده است. کتاب از یک پیشگفتار به قلم مؤلف، چهار فصل، نتیجه، فهرست منابع و مآخذ و تصاویر به قرار آتی عبارت است:

پیشگفتار: ص الف-هـ،

فصل یک، معلومات عمومی:

ـ1. موقعیت و مشخصات جغرافیایی و تشکیلات اداری جوزجان: ص1-26،

ـ2. سوابق تاریخی، روند تشکل و انکشاف اتنیکی جوزجان: ص27-50،

3. ساختار اجتماعی: ص51-59،

فصل دوم، گروه اتنیکی اوزبیک ها: ص60-126،

فصل سوم، گروه اتنیکی تورکمن ها: ص127-160،

فصل چهارم، گروه اتنیکی عرب ها: ص161-184،

نتیجه: ص185-187،

منابع و مآخذ: ص188-192،

تصاویر: ص193-204.

باید گفت که در مورد هرسه قوم (اوزبیک، تورکمن و عرب) موضوعات ذیل به گونه جداگانه و مشخص تحقیق و بررسی گردیده است:

ـ1. محلات مسکونی و مشخصات جغرافیایی

ـ2. زبان و لهجه

ـ3. اقتصاد و مشغولیت های تولیدی و حرفوی

ـ4. طرز معیشت

ـ5. طرز لباس

ـ6. چگونگی نظام خانواده گی، خویشاوندی و ...

ـ7. مراسم ویژه هنگام تولد و وفات

ـ8. جشن ها، اعیاد ملی و دینی و میله های عنعنوی

ـ9. فعالیت هنری

ـ10. بازی ها و. سرگرمی ها

ـ11. دین، مذهب و باورهای عامیانه

ـ12. سطح سواد عمومی و تعلیم و تربیه

ـ13. تعدد زوجات و اطفال

ـ14. سنت گرایی و تجدد گرایی

ـ15. سبک معماری و ساختمان منازل

ـ16. چگونگی آمیزش و تفاهم با سایر اتنیک های ساکن در جوزجان

ما در اینجا، پیشگفتار مؤلف را برای مطالعۀ خواننده‌گان ارجمند پیشکش می‌کنیم:

پیشگفتار

به نام خداوند بخشاینده و مهربان

میهن عزیز ما افغانستان یک کشور کثیر الاقوام است. در آن نزدیک به 30 گروه اتنیکی خورد و بزرگ زیست دارند. آنها در ایجاد تاریخ و فرهنگ این سرزمین، حفظ آزادی و تمامیت ارضی آن سهم مشترک داشته اند.

جوزجان از شمار ولایات 34 گانه و باستانی کشور ماست. در این ولایت گروه‌‌های اتنیکی گوناگونی چون: اوزبیک‌ها، تورکمن‌ها، عرب‌ها، پشتون‌ها، تاجیک‌ها، هزاره¬‌ها، ایماق‌ها و قیزیلباش‌ها به تناسب فیصدی نفوس مختلف زیست دارند.

در ولایت جوزجان مطالعات و تحقیقات اتنوگرافیک بایسته و درخور صورت نگرفته است، ولی در درازای صد سال اخیر شماری از دانشمندان و پژوهشگران خارجی و داخلی در گستره‌‌های گوناگون و در اقوام مختلف این ولایت مطالعات و پژوهش‌هایی را انجام داده اند. این تحقیقات هرچند کافی و گسترده نیست، ولی به جای خود از اهمیت زیاد علمی برخوردار است.

در کار تحقیقات و معرفی خصوصیت‌‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مردم این ولایت پژوهش‌های دانشمندان را میتوان به دو دسته بخش نمود:

یکی، آن دسته از پژوهش‌ها و آثار است که به طور مستقیم مربوط به حوزه ولایت جوزجان و مردم آن می شود،

دو دیگر، پژوهش‌هایی است که عمومی بوده، ولی معلومات و اشارات زیاد و ارزنده علمی در مورد ولایت جوزجان و باشنده¬گان آن در خود دارد.

با این همه، پژوهش و اثریکه به گونه مستقیم در رابطه به اتنوگرافی جوزجان یا بخش‌هایی از آن باشد، خیلی اندک است.

تورکولوگ سویدنی گوناریارینگ، مستشرقین روسی خانیکوف و خوروشکین، دانشمندان اروپایی لوگوفیت و خانم نانسی، هندی میرعزت الله، تورکی دکتور ذکی ولیدی توغان، اوزبیکستانی پروفیسور بوریبای احمدوف، از افغانستان سید مبشر سلیمان کاسانی، کاندید اکادمسین دکتور محمد یعقوب واحدی، پروفیسور دکتور عنایت‌الله شهرانی، پو‌هاند داکتر جلال¬الدین صدیقی، پوهنمل محمد صالح راسخ ایلدرم، اسدالله ولوالجی، معتمد شینواری، محمد حلیم یارقین، بر‌هان¬الدین نامق، نسیم و عده¬یی دیگر اساساً در مورد تاریخ، جغرافیای تاریخی و اقوام مختلف تورکی افغانستان، از جمله جوزجان پژوهش نموده، در آثار خود معلومات زیاد و دلچسپی در زمینه ارایه کرده اند.

همچنان، گوناریارینک (سویدن)، یاشار کلافت (تورکیه)، خانم ینگه بورگ (آلمان)، سان لیور پی¬یر (اروپایی)، اسدالله سعداله¬یف و شاه محمد حیدر (تاجیکستان)، داکتر عارف عثمان، نریمان عبدالله‌یف، انور اسماعیلوف و ابوسید عبدالله¬یف (اوزبیکستان)، مولوی عبدالرشید جوهری، محمد حلیم یارقین، محمد عمر الیم بیات، محمدیحیی حفیظی، محمد اشرف بیات و محمدكاظم امینی (افغانستان) گستره‌‌های مختلف فرهنگ مردم جوزجان و زبان و لهجه‌‌های تورکی آن، نصرالدین محمد (مصر)، عبدالستار سیرت، سید محمد صدیق گوهری، سید مبشر کاسانی، قاری عبدالرحیم عینی و نسیم در باره عرب‌ها و صالح راسخ ایلدرم، معتمد شینواری، محمدعالم رحمانیار، کاندید اکادمسین محمد ابراهیم عطایی، عبدالمجید توران، و پیغمبرقل دوغن در باره فرهنگ، زبان و ادبیات نوشتاری و شفاهی زبان تورکمن‌ها تحقیقاتی در سطوح مختلف انجام داده، در کتاب، رساله و مقالات خود اطلاعات و معلومات زیاد و در خوری را فراهم آورد‌ه اند.

هر یک از کار‌های مذکور در بخش خود حایز اهمیت و درخور استفاده است، ولی در مجموع آن‌ها را نمیتوان کار سیستماتیک، متودیک و جامع در اتنوگرافی جوزجان دانست. بنابرین، مسأله مطالعات و تحقیقات متودیک و علمی اتنوگرافی در گروه‌‌های اتنیک افغانستان و محلات زیست آنان همیشه به عنوان یک ضرورت علمی برای دانشمندان و پژوهشگران و یک نیاز علمی برای دولت و ارگان‌های مختلف، به ویژه مراکز پژوهشی و برنامه‌ریزی آن بوده است.

ریاست اکادمی علوم افغانستان با نظرداشت این ضرورت، تصمیم به عملی ساختن پروژه تحقیقات اتنوگرافی از گروه‌‌های اتنیک ولایات افغانستان گرفت. در گام نخست با نظرداشت وضع امنیتی کشور و امکانات خود، این کار را در شماری از ولایات کشور روی دست گرفت.

این مهم در ولایت جوزجان که به عهده اینجانب بود، در دو بخش کتابخانه¬یی و ساحوی در مورد سه گروه اتنیكی (اوزبیك‌ها، توركمن‌ها و عرب‌ها) در حد توان و امکانات زمانی، تخنیکی و مادی انجام یافت و پروژه «اطلس گروه‌های اتنیک جوزجان» در گستره‌‌های مشخص شده آماده گردید. اتنوگرافی گروه‌‌های قومی دیگر (تاجیك‌ها، هزاره ‌ها، قیزیلباش‌ها، هلقانی‌ها و ایماق‌ها) بنابر اندك بودن نفوس آنان و اتنیك پشتون‌ها كه قبلاً روی اتنوگرافی آن‌ها كار انجام گرفته بود، عجالتاً صورت نگرفت.

ناگفته پیداست، با نظرداشت گسترده¬گی و کثرت موضوعات مورد پژوهش و تعدد گروه‌های اتنیک ولایت، اجرای چنین كاری در فرصت محدود، با نبود امکانات تخنیکی لازم و به ویژه به شکل انفرادی دور از حد توقع و ایجابات متودیک و علمی مسأله است. با آن هم، اقدام ریاست محترم اکادمی علوم و کار فراز آمده، گامی مغتنم و درخور توجه در این راستا و آغاز نیک و راهگشا برای کار‌های بزرگتر و گسترده تر آتی در این زمینه خواهد بود.

نگارنده هیچگاه به این نظر نیست که کارش کافی و شافی در این عرصه بوده باشد. بلکه هنوز کار‌های بایسته زیاد و گسترده یی، به ویژه ساحوی باید در این عرصه صورت گیرد.

با اغتنام فرصت، اقدام نیک ریاست محترم اکادمی علوم را شادباش گفته، از همکاری‌های ایشان، و نیز مقام محترم ولایت جوزجان و تمام ادارات و ارگان‌های ذیربط آن، نیز از استادان و محصلان محترم مؤسسات تحصیلی جوزجان و شمار زیادی از باشنده¬گان محترم آن ولایت که این قلم را در جریان تحقیقات ساحوی در موارد گوناگون یاری داده اند صمیمانه تشکر و امتنان می نمایم.

بایسته می‌دانم که از دوست ارجمندم جناب محمد یحیی حفیظی جوزجانی که در تمام لحظات پژوهش های ساحوی با من در همه جا گام به گام همراه و همدم بودند و نیز در امر فراهم ساختن زمینه های گفتگو و مصاحبه ها با افراد مختلف با کمال حوصله‌مندی مرا یاری دادند، از صمیم قلب اظهار سپاس و امتنان کنم.

نیز از ریاست محترم «غضنفر بانک» که زمینه چاپ این اثر را فراهم ساختند، قلباً تشکر می‌کنم.

همچنان از محترمان نجیب¬الله نیازی و محمد عبید ظاهر که کار کمپوز كمپیوتری این اثر را به انجام رسانیدند، تشکر و امتنان می‌نمایم. برای این همه دوستان از بارگاه ایزد لایزال سلامتی و موفقیت آرزو می‌کنم.

محمد حلیم یارقین، کابل ـ مكروریان سوم، قوس 1386/2007