اولـوغ بـابـامـیـز بـویـوک متفکّر علیشیر نوایی حقیده بیش یوز أیلدن بیری تینمه‌ی یازیلماقده. نوایی نینگ زمانداشلریدن: میر خواند، خواند امیر، دولتشاه سمرقندی، حافظ ابرو، فصيح‌ خوافى‌، عبدالرحمن جامی، مـعـیـن الـدین اسفزاری، واعظ کاشفی، زین الدّین واصفی، سام میرزا، ظهیرالدّین محمد بابر و باشقه‌لر شـاعـر و عـالـم نـیـنـگ حـیاتـی‌لـیک چاغیدن باشلَب سؤز یوریتگن بؤلسه‌لر، بو سؤز رشته‌سینی اولردن کـیـئـینــگی تـاریـخـچـی و تـذکره‌نویس‌لر دوام یتیب کیلدیلر. منه فنده نوایی‌شناس‌لیک دیگن ساحه پیدا بؤلدی. اؤزبیکستان‌ده نوایی شناسلیک گورکیره‌ب رواجلندی. روسیه‌لیک نوایی‌شناس‌لر شاعر و عالم‌نی چـقـور اؤرگـه‌نیش‌گه کیریشدیلر. تورکی جمهوریت‌لر، شرق دولت‌لر، ائنیقسه، غرب‌ده نوایی‌گه قیزیقیش تاباره آرتدی. بـو دانـا انـسان‌گه بؤلگن قیزیقیش‌لر چؤغی ساویگنی یؤق. نوایی حقیده ائتیلماغی کیره‌ک سـؤزلـرنیـنگ کیتی کؤرینمه‌یاپتدی. نوایی زمان‌لر آشه عموم انسانیت اوچون بیان قیلینگن قدریت‌لر نینگ کویچیسی بؤلیب قاله بیره‌دی. او شونده‌ی اولوغ ذات دیر.

کمینه نوایی تفکّری توبیگه شونغیب کیترکنمن، شو ساحه‌ده سباق آلگن کمترین اؤقووچی صفتیده، اولوغ سیما حقینی ادا قیلیش بابیده بیرار بیر کیره‌کلی إیش قیله آلمه‌گنیمدن بیزاوته‌من. نوایی گه مناسب إیش قیلیش گه کوچیم ایتمسه- ده، اؤزیمنی بابامیز آلدیده دایم قرضدار حس ایته‌من. نوایی نینگ «خمسه» سی، «لسان الطیر» نی عرب یازوویگه اؤتکزه‌یاتگنیمیده (2008) إیچیمدن لاپ ایتیب بیر فکر اؤتگن ایدی. اؤشه اؤی و فکرلر ثمره‌سی اؤله‌راق، بیر کتاب تیارلش کؤنگلیم‌ده توئیلدی. مین بو اثرگه «نوایی اؤز حقیده» دیگن نامنی قؤیدیم. شاعر نینگ بوتون کتابلرینی کؤزدن کیچیرسم کتته گینه معلومات‌گه یوزمه- یوز کیلدیم. علیشیر نوایی اؤزیگه تؤغری بها بیرگن و اؤز حقیده (نظم و نثر ده) اینگ تؤغری سؤزلرنی ائتگن بؤلیب چیقدی. بولر قوروق معلومات‌لر بؤلمی، اؤشه دور واقعه- حادثه‌لری بیلن توته‌شیب کیته‌دی. ایزلی- ایزلی تاپگنلریمنی سیز عزیزلر بیلن بؤلیشیش مقصدیده، «نوایی اؤزی حقیده» دیگن رُکن آستیده بیر تورکوم معلوماتنی بیریب باریشگه قرار قیلدیم. ضرورت سیزگن پئتده، نوایی تیلیدن ائتیله‌یاتگن سؤز و فکرلر گه البتّه، ایظاح‌لر هم بیریب باره‌میز.

نوایی اؤزی حقیده

«امّا بعد؛ فقرا نینگ گدایی و غرایب مستوره‌لر نینگ چهره گشایی الفقیر و الحقیر علیشیر المللقب بن النوایی (گناه‌لرینی کیچیب عیب‌لرنی بیکیتسین) مونداق عرض قیلور و اداسین اؤزیگه فرض بیلور کیم، بو خاکسارِ پریشان روزگار شباب (یاشلیک) عونی (یاردمی) نینگ بدایتیدین (باشله‌نیشیدن) کُهلَت (کیکسه‌لیک) زمانی نینگ نهایتیغه‌چه (سؤنگیگچه) دوران واقعاتیدین و سپهر (عالم) گردان حادثاتیدین و دهر فتنه‌انگیر بوقلمونلیغیدین (رنگ‌مه- رنگ) و زمانه‌نی رنگ آمیز گوناگونلیغیدین مدت مدید (اوزن) و عهد بعید (اوزاق) هر نوع عشق و صورت‌ده اقدام (قدم‌لر) اوردوم و هر طور سلوک (یؤل، یؤنه‌لیش) و کسوت (کیئیم) ده یوگوردوم و اؤزومنی یخشی- یمان خدمت و صحبتیغه یتکوردوم. گاه مذلت (خوارلیک) و عنا (رنج) ویرانیده شیون (ناله) کؤرگوزدوم و گاه عزت غنا (بایلیک) بوستانیده انجمن توزدوم.

مثنوی:

گهی تــــاپدیــــم فلکدیــن ناتـوان‌لیغ

گهی کــؤردوم زمــانـدیــن کامـران‌لیغ

بسی إیسّیغ، ساووغ کؤردوم زمان‌ده

بسی اچّیق، چوچوک تاتدیم جهان‌ده

افلاس (هیچ نرسه یؤق پئتده) و ناتوانلیغ هنگامیده، یعنی فلاکت و نامرادلیغ ایّامیده گاه علم مدارسیده صفی (تنلنگن دوست) ینال (قویراقده) یر توتدوم، گاهی علما مجلیسیده علم نوریدین کؤنگومنی یاروتدوم گاه عتقیا (پرهیزگارلر) مجالسیده الر قــُدمی یتگن یرگه یوز قؤیدوم و سجده کثرتیدین منگله یم تیریسین سؤیدوم و گاه صفا خانقاهی اهلی عبریقغه (پیاله) سوو قویماق بیله ارجمند بؤلدوم و گاه فنا دیری خیلی صبوح (شراب) کشلیغیدین سر بلند بؤلدوم. و گاه لئیملر (توبن) آلیده خوارلیغ و گاه ارضا (رزیل) لر بی اعتبارلیغ کؤردوم. و گاه عشق کوییده بی‌باک‌لیغ و آدمی کـُش پریچهرلرغه هلاکلیک دست بیردی. و گاه جنون محلله‌سیده ارازل بؤینومغه سیللیِ اوردیلر و اطفال باشیمغه تاش یاغدیردیلر و گاه شهریم ایلی ستمیدین غربت‌گه توشدوم و غریب خلایققه قؤشولدوم و قاوشتوم. و جبال (تاغ) قلّه‌سی آرامگاهیم بؤلدی و گاه صحرا یتکاگی پناهیم بؤلدی. و گاه غربت‌ده علیل (بیمار) و غریب ایلگه ذلیل بؤلدوم. و گاه بو شدت‌لردین عزم وطن قیلدیم. و گاه عزیزلر خذمتیدین اؤزومنی بهره‌مند و سؤزومنی دلپسند و ارجمند تاپدیم.

رباعـی:ـ

گـردون گـاه منـگـه جفا و دونـلوق قیلدی

بختیم کبی هـــر إیشـده زبونلوق قیلدی

گـه کـــــام سری رهنمـونلــــوق قیـلدی

القصـــــــّه: بسی بوقلمونلوق قیــــلدی

امّا، شغل و کامران‌لیغ چاغیده و کؤنگول ملکی خلق هجومی بولاغیده و گاه امارت منصبیده اؤلتوردوم و حکم و حکومت محکمه‌سیده دادخواه سؤردوم و گاه پادشاه نیابتیده (اؤینباسر) ترقــُب (کوزه‌تماق) توزدوم و نظاره‌گر ایلگه اؤزومنی کامگار کؤرگوزدوم. و گاه مکرومت ایوانینی مکان قیلدیم. و گاه نشاط باغیده بزم طرحی سالدیم و ساقی و مطرب سیمایی‌ده بهره آلدیم. و گاه سلاطین مخالفت‌لریده اراغه کیردم و منازعات‌لرین موافقت‌قه قرار بیردیم. و گاه حرب معرکه سیغه اؤزومنی سالدیم. و جهل و نادان‌لیق تهمتین بؤینیمغه آلدیم. و گاه حیرت اهلیغه اؤزیمنی قادتدیم، و هر نوع خیر بقعه (اوی، سرای) لری توزه‌تدیم، انداقکی، سعی‌یمدین رباط‌لر بؤلدی و اندین مسافرلرغه نشاط بؤلدی.

بیت:

دماغیمغه توشیبان کــــؤپ تصوّر و پـدیدار

اؤزومنی جاه و اولوغلوق‌قه ائیله‌دیم اظهار

بو مقدمات‌دین مقصد بو کیم، هر کوی و کؤچه ده یوگوروب مین و عالم اهلیدین هر نوع ایلگه اؤزومنی یتکوروب مین و یخشی- یمان نینگ افعالین بیلیب مین و یمان و یخشی خصلت‌لرین تجربه قیلیب مین. خیر و شردین نوش و نیش کؤکسوم‌گه یتیبدور و لئیم و کریم و زخم و مرحمین کؤنگلوم درک ایتیبدور. و زمان اهلیدین بیاض (آق) اصحاب دوران خیلیدین بعضی احباب که بو حاللردین خبرسیز و کؤنگوللری بو خیر شرّدین اسره‌ر سیزلر.*

قطعه:

نی بیلگی اول کیشی کیم، شهد و می نی تاتمه‌یدورور

کــه، وصـــل و هـجـر کبـی اول چـوچـوکـــدورور، بـو اچیغ

بـیـلــــــور ذلیــــــــــل مـسافــــــــرکـه، پــویــه ائـلــرده

قــوم و تـــؤزانگ یــومشـاغ، تــــاغ خـاره دور قـتـــیــغ»*ـ

یازووچی: ذکرالله ایشانچ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ـ* بو متن نوایی دوریده‌گی تلفّظ گه ماس روشده توزیلگن. بوگونگی ادبی تلفّظ ایمس البتّه.

ـ* علیشیر نوایی، مکمّل اثرلر، ۱۴نچی جلد، ۸-۱۰بیتلر، تاشکینت ۱۹۹۸.

مـحسوب