اوزبیک تیلی سوزلیگی، نورالله آلتای
بنیاد اجتماعی و فرهنگی بیانی یوتوب
استاد ملا تاج محمد سرپلی در یوتوب
استاد ملا تاج محمد سرپلی در فیس بوک
قرآن الکریم با ترجمه به چند زبان
بابر ایزیدن، دکتور شفیقه یارقین
اوزبیکی شعرلر، امان الله قویاش
یورتداش، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی
دُر دانه لر، دکتور فیض الله ایماق
اوزاق یــولــلار، ادبی و فرهنگی
حیات پنجره سیدن، فضل احمد بورگیت
آلتین کَمَلـَک، عبدالله تاشقین
آلتین یپراقلر، محمد کاظم امینی
اجتماعی و فرهنگی، فیض الله قرداش
پیوند های مهم
نـواخـتـن دوتـار از زمــان قـدیـم بدینسو در بـیـن مــردم تـُـرکـمـن مـروج است. الـبـتـه این آلۀ موسیقی جایگاه خـاص را در بـیـن مــردم کسب نـمـوده اسـت. از ایـن سبب دوتـــارنـــوازان بــزرگ و معروف در قسمت استـفـاده و نــوازنـدهگی افـتـخـار بـزرگ را بـرای مـردم بـخـشـیــده اسـت. دوتـار یک آلۀ موسیقی کلاسیک و قدیمی بوده و در بین مردم تـُرکمن مـروج اسـت که تـوسـط انگشتان نوازندهگان بزرگ و معروف نواخته میشود. نوازنـدهگـانـی کـه بـه رمـز هـای هـنـری آن بـلـدیـت کـامل دارند، در محافل بـزرگ با کمپوز های خوب دوتار مینـوازنـد و مردم به آواز آن خوب گوش فرا میدهـنـد و تـماشاچیان خود را خوش و... ا
افــغـانسـتـان نـیـنـگ شـمالی ولایتـلریده استـقامـت قـیـلووچی اؤزبـیـکـلـر، باشقه خـلقـلر قـطاری، اؤزی نـیـنـگ جوده بای و رنگ بــه رنـگ آغــزهکــی ایـجـادی بـیـلـن اجــرهلـیـب تـورهدی. مــذکــور مـیــراثـنـی تــؤپلـهش و نـشـر ایـتـیـش، اؤرگـهنیش و عــامــهلـشتیریش ایشلری سؤنگی ییللر دوامـیـده یــؤلـگه قــویــیــلـه بــاشلهندی. ایـنـیـقـسـه، افـغـانسـتان اؤزبیکلری خلق آغزهکی ایجادی نمونهلری نینگ «خلق دُر دانــهلــری» نـامـی بیلن ۱۳۵۹هـجــری و ۱۹۸۰ مــیــلادی یـیـلـده کـابـلـده علیحده کــتــاب حــالــیــده نــشــر ایـتـیـلـیـشی، افــغــانــسـتـان خـلـقـلــری نـیـنـگ ادبی- مـــدنـــی حــیــاتـــیـــده کـــتــتــه واقـعـه بؤلیب قالدی... ا
اوز خـلـقـی، یـورتـی، تیلی، مدنیتی و تاریخینی بیلمهیدیگنلر، بیلسهلر هم یوزهكی بیلگنلری اوچون، كـیـم عـیبدار؟ بونگه كیم سببچی؟ اوزلیگینی بیلمهی اوزگهلرنی مقتاوچیلر ایمَس می؟ اوزنی ييرگه اوريب، اوزگهلرنی کوکلرگه کوتاروچیلر ایمَس می؟
ینه بـیــر سـوال، اصـلـی اوتـميشی ياروغ، شخصيتلری اولوغ، آسمانی تـِنیق، يولدوزلری پارلاق، يورتی عظیم، قويـاشــی باتمَس- ایـل کـیم بولگن؟ یقین- یقینلرگهچه تيلی اوی تيلیگه اَيلهنیب قالگن، اورنی دولت ادارهلريدن سوپيريب تشلهنگن بو ایل- کیم؟
بـو ســواللــرگــه ایـکـکـیلـنـمَسدن اوزبـیـک، شوری قورگیر اوزبیک دییه جواب بیریش ممکن. اوزبیکده شوندهی بـیـر مـقـال هـم بـار: «اوز ایـچینگدن چیققن بلاگه، قهییرگه بارهسن دوا گه». تا که ایچینگیزده اوزینی بیلمهگن، ساتقین کیمسهلر بار ایکن، ایلنینگ پیشانهسی یاریشی محال.
هــر بـیـر ایـل اوزیــچــه اولــوغ، اوزیــچــه بــویـوک دیر. بو اولوغلیک و بویوکلیک باشقهلرنی ييرگه اوريش حسـابیگه بولمَسلیگی کیرهک. چونكه اوزگهلرنی تحقير ايتگن ملت اوزينی هم خوار ايتهدی. بیراونینگ چراغینی اوچیرگن کیشی اوزی هم قرانغوده قالهدی.
اوزبیک خلقیده اوتـمـيـشدن شـونـدهی بـيـر روايت بار: «قهيسی ايل اوزليگی، اوز عُرف- عادتی، كوی- قـوشيـقـی، تيلی، تاريخی، طبيعتینينگ مستقلليگینی سقلَب يشهسه، بوندهی ايل خزان بولمهيدی. بوندهی ايل تباره گللب- يشنهب بارهدی.»
اگرده اوزبیک اوز اوتميشینی بيلمهسه، سيومهسه، كيلهجگینی هم بيلمهيدی، سيومهيدی. طبيعیكه، بوندهی كيتیشده اوزبیک اوزینی اونوتيب قويهدی و سيكين- استه يوقاليب كيتیشی ممکن. شونینگ اوچون هم سین «ای ایلیم و تیلداشیم! آوازینگ باریچه شونچهلر اوزبیک دیگین که بو سوزنینگ هر بیر حرفیدن اولاد- اولادلرینگ فخرلهنیب یورسین».
مادامیکه شوندهی ايكن اوزبیک اويقودن اويغانيشی، اوز كيلهجگي بولگن بالهلری تقدیری اوچون اویلَشی ضرور. بونینگ اوچون ایشنی اینگ اولا معارف وزيرليگیدن، توغریراغی شو وزیرلیکده اوزبیک تيلیده حاضرلنهياتگن مكتب درسليکلريدن باشلهش لازم. نیگه؟ چونکه تعلیم- تربیهنینگ اساسی مکتبده قوییلهدی. بو اساسنینگ تهمل تاشی ایسه درسلیک کتابلری بولهدی. اگرده اووزبیک تیلیدهگی درسلیک کتابلر صلاحیتلی متخصصلر تمانیدن معیاری پیداگوژی طلبلریگه ماس، سوادلی تیارلنمس ایکن، بونینگ اوچون اینگ اولا اوزبیکنینگ اوزی عیبدار سنهلهدی. چونکه اوزبیک اوز ایلدیزیگه اوزی بالته اورهدی.
اگرده افغانستان قانونلریده قید ایتیلگن حق- حقوقلردن توغری و عاقلانه فايدهلهنیلمَس ایکن، اونی عملگه آشیریشده فداکارلیک کورسهتیلمَس ایکن، نه آنه تیلیده توغری یازیش، اوقیش و سوزلشگه، و نه ده سوادلی درسلیکلرگه ایگه بولیش ممکن. تا اوزینگیز جان کویدیرمهسنگیز قانونلر، سیز اوچون یوگیریب خذمت قیلمهیدی. تا حققینگیزنی طلب قیلمهسنگیز- حق ایشیگینگیزگه کیریب کیلمهیدی. تا که حققینگیزنی اوز وقتیده آلالمهسنگیز «بالهلريم سوادلی بولهدی، علملی بولهدی، كيلهجگی پارلاق بولهدی»، ديگن اميدده بولمهسنگيز هم بولهويرهدی.
حاضرگه قدر معارف وزيرليگی تمانیدن اوزبیک تیلیده چاپ ایتیلگن درسلیکلر ناچارلیگی توغریسیده اوزبیک تیلشناسلريدن بيری: «اگر معارف وزيرليگی اوزبیک تيلیده شوندهی سوادسيز درسليکلر چيقرهديگن بولسه، اينگ اولا مین اوزبیک تیلشناسی و اوزبیک بوله توريب اوز بالهلريمنی بو درسلیکلر اساسیده اوقيتمهيمن»، دیگن ایدی.
اوزبیکهنینگ کیلهجگی بولگن یاش اولادینینگ نیگیزی مكتبده توغری قوييلمَس ایکن، آنه تيلی توغری اورگهتيلمَس ایکن، تاريخی توغری اوقيتيلمَس ایکن، اوزلیگی توغری توشونتیریلمَس ایکن، اونینگ ايرماقلری قوريیهباشلهیدی. آسمانی تارهیب، قویاشی نورسیزلهنیب بارهدی. جهانگه الجبر يرهتيب بيرگن- خوارزمی، طبابت فنینينگ دهاسی- ابن سينا، يير دومهلاقليگینی اثباتلب بيرگن- بيرونی، يولدوزشناس عالم- اولوغ بيك، جهانگشا- امير تيمور، بويوك متفكر- نوايی، كورشچن- خانم توماريس، شاعره- زيب النساء، نادره بيگيم، شاه و شاعر- بابر كبيلرنينگ اولادی زوالگه یوز توتهدی. اوزبيکدن ينه شوندهی دهالر چيقهدی ديگن گپ سرابگه ايلهنهدی. باشقهچه بولیشی ممکن می؟!
اجدادلرینگیز کیم بولگنینی بیلهسیز می؟ تاريخینگیزدن خبرينگیز بار می؟ افسوسکه ینه، يوق دیب جواب بیریشینگیز ممکن. ینه بیر سوال؛ منطقهده بيرينچی بار قاغاز سمرقندده ايشلهب چيقهريلگنی، رسامليك، هيكلتراشليك، عمارت سازليك، سو انشأتلری، دهقانچيليك، توقمهچيليك، آيينه سازليك كبی صناعتلر بيرينچي بار اوز اجدادلرينگیز تامانيدن يرهتيلگنیدن خبردار می سیز؟ لااقل شو حقده عمرینگیزده بیرار مرته بولسه هم اویلَب کورگن می سیز؟ افسوسكه يوق. نيگه شوندهی؟ بونگه كيم عيبدار؟ اوزبيکنینگ اوزی ايمَس می؟! ارزیمهگن بو دنیاده فقط اوز منفعتینی اويلَب اوزلیگیدن، اوزبیکلیگیدن وازكيچگنلرگه نیمه دییهسیز؟ در واقع آرهسیده شوندهی بیچاره کیمسهلر بولمهگن ایل گینه منقورتگه ايلهنمَسلیگی ممکن. ملتنينگ مهم بایليگی خلقنينگ معنوی قیافهسی ایکنلیگینی اونوتمهسلیک کیرهک.
ينگي دور منه اون ييلدن آرتیق بیر دور ایچیده همه گه بيرديك شرايط يرهتيب بيرگن. اونوتمهنگ، بو شرايطدن عاقلانه فايدهلهنیب اوزلیگی و غرورينی تيكلهیاتگنلر بار. اوزبيک اوچون بونگه ايريشيشنينگ يگانه یولی، اوزبیک بولگنيدن عار ايتمسليک، اوز آنه تيليده گپيريشدن قورقمَسليک دير. باشقهچه اَیتگنده، آنه تیلیده شونچهلر کوپ و خوب، شونچهلر ددیل و جرئتلی گپریش کیرهککه، اونی اورگهنیشگه و اونده سوزلشگه حتی بشقهلر هوس قیلسین. چونکه اوزبیک تیلی دنیانینگ اینگ بای، سیرقیره و قدیمی تیللریدن بیری دیر.
کیشی اوز آنه تیلینی یخشی بیلسه، حقیقتگه تیزراق ییته بیلهدی. عکس حالده اونینگ تفکر دایرهسی تارهیب قالهدی. چونکه تیل و تفکرنی بیر- بیریدن اجرهتیب بولمهسلیک علمی واقعیت دیر. شو باعث اَیتیش ممکن که، تفکری بولمهگن کیشی تیلسیز بولهدی و تیلی بولمهگن کیشی تفکر قیله آلمهیدی.
بوندن عصرلر آلدین افلاطون: «هلی بوتینینگ ایپینی باغلَب بیلمهیدیگن کودک اوز آنه تیلینینگ مرکب صرف- نحوینی اورگنهدی. چونکه کودکنینگ میهسی قتلملریده آنه تیلینینگ بای خرینهسی جایلهشگن بولهدی»، دیگن ایدی. در واقع چقهلاق دنیاگه کیلهدیگن پیتده، آنه تیلی خزینهسی اونینگ وجودیده موجود بولهدی. بو بایلیکنی چقهلاق اوزی بیلن حیاتگه آلیب کیلهدی. آنه تیلی دیب اتهلهدیگن بو بایلیک چقهلاق وجودیدن اوزیگه جای تنلهگن بولهدی. شونینگ اوچون هم اوز آنه تیلیده تعلیم آلهدیگن باله، باشقه بیر تیلده تعلیم آلهدیگن بالهگه نسبتاً ذکاوتلی، جرئتلی و تفکر دایرهسی کینگ بولهدی.
افغانستان اوزبیکلری تركيهدهگی تـُرکلر و اوزبیکستاندهگی اوزبیکلر بيلن، قالهويرسه بوتون دنيادهگی تقريباً ۳۰۰ ميليون تـُركی خلقلر بيلن تيلی، قانی، دينی، تاريخی بير بولگن خلق دير- تـُرک دير. تیل علاقه واسطهسی صفتیده خلقلر، ملتلر اورتهسيدهگی دوستليك، ايناقليك و ايزگوليك تويغولرينی مستحكملهيدی. ماداميكه شوندهی ايكن، يانمه- يان يشهب كيلهياتگن پشتونلر و تاجيكلر تيلی و تاريخینی اورگهنيش دوستليك رشتهلرينی مستحكملنيشیگه كتّه خذمت قيلهدی. ذاتاً انسان قنچه كوپ تيل بيلسه شونچه کینگ تفکرگه ایگه بولهدی. اوزگه تيللرنی بيليش فقط يخشیليك کیلتیرهدی و ایناقلیک اوروغلرينی اونديرهدی.
اوز وقتی كيليب هر بير ميوه پيشيب ييتگهنیديك، ايندی افغانستانده اوزبیکلر اوچون هم اوز تيلی، تاريخی و ادبياتی مركزينی آچيش وقتی ییتیب كيلدی. بوندهی حق اساسی قانون تمانیدن بیریلگن. فقط اوزبیکدن حركت بولسه ييتر. بو مركز اوزبیکنينگ اوغيل- قيزلری اوچون اوز آنه تيلی و تاريخینی اورگهنيب آلهديگن مركز بولهدی. اما حاضرگهچه اوزبیک اوز اوغيل- قيزلری بيلن مقتنه آلمهيدی. اولر بيليمده هم، اوزليگينی انگلشده هم، آقسهی دی. بيراق شونگه قرهمهی اوزبیک بالهلریده آلغه سيلجيش هم يوق ايمَس.
يقين- يقينلرگهچه اوزبیکدن وزير اوياقده تورسين، اولسوال چيقيشی هم امر محال بولگنی هیچ کیمگه سیر ایمَس. اما ينگی دور شرافتیدن مشعوم سايهلر كوتهريله باشلهندی. آلچاق كميسهلر بشرهلری آچيلماقده. ايندی ملتلرنينگ، قوملرنينگ منفعتلريگه اعتبار بيريشگه، ضديتلرنی برطرف ايتيشگه زمينه يرهتيلماقده. اوز ارا ايشانچ اويغهنماقده. زوروانليك، الدهش هيچ كيم اوچون منفعت كيلتيرمَسليگی آيدينلشماقده. ايرك، عدالت، تينگليك اوز اثباتی تاپماقده. بو گپلرنينگ مغزينی ياش نسل چيقيب كورماغی لازم. دنياده اينگ مهم سبق حيات سبقی دير. هرکیم اوز بولگنیچه- کورینیشی و کورینیشیچه- بولماغی ضرور.
اوزبیک اوز بالهسيگه بيليم بيريش بيلن بيرگه اونينگ ساغليگیگه هم اعتبار قرهتيشی لازم. چونكه ساغلام تنده ساغلام عقل بولهدی ديگنلریديك، باله ساغلام و تينچ بولگن تقدير ده، پشتون، تاجيك، هزاره، برادرلريدن آرقهده قالمهيدی. قضاوت قيلينگ ايككی جایگه كوچت ايكيب، بيرينی پرورش قيليب، بيرينی اونوتيب قويسهنگيز، البتهكه وقتيده سو بيريليب، آذوقه بيريلگن كوچت ساغلام، با قوت و كوركم بوليب اوسهدی. اوزبیک بالهسيگه پرورش كيرهك، شرايط كيرهك، مادی و معنوی دستک كيرهك. شونده او ايس- هوشلی، جرئتلی و ساغلام بوليب ييتيلهدى.
بيليم، حيات يوللريده تأينچ، قيغو آنلريده مددگار، آدملر آرهسيده زيب- زينت و دشمنلرگه قرشي قورال دير. شو باعث آته- آنه و اوقتوچیلر باله تربيهسيگه بويونلريدهگی قرض و فرض كبی اعتبار بيريشلری كيرهك.
يونان فيلسوفلریدن بیری- هر قندهی خلقنينگ عـُرف عادتينی بيلهی ديسهنگ، اولاً اونينگ تيلینی اورگن، ديگن. مكتبلرده اوزبیک تيلیدن درس اوتيلهديگن ساعتلرده فقط اوزبیک بالهلريگه ايمَس، بلكه اوشه صنفدهگی برچه بالهلرگه بير ديك اوزبیک تيليدن درس اوتيلشی لازم. چونکه، کیمکه قنچه کوپ تیل بیلسه، شونچه کوپ دوست آرتتیرهدی. شونچه کوپ دنیا قرهشی کینگهیهدی.
اوزبیک تيلینی بای ايتش، قدرينی آشيريشده امير الكلام مير علی شير نوايی قلم بیلن، کلام بیلن عمر بويی كورهشدی. نوايینينگ روحی اوچون بو تيلنی توغری اورگهنيش، توغری اورگهتيش كيرهك. اوزبیک اوز تیلیدن فخرلهنيشی لازم. اوزبیک بالهلری اوزبیکنينگ گوزهل ايرتهسی ایکنلیگینی اونوتمهسلیک کیرهک.
یازووچی: عزیزالله ارال
محبوب القلوب، تعلیمی، تربیتی و سرگرمی
قاری عظیمی، شرح زندگانی و دیوان مکمل
یولدوزلر، شرح زندگانی شعرای اوزبیک
بنیاد اجتماعی و فرهنگی بیانی فیس بوک
استاد ملا تاج محمد سرپلی، درفیس بوک
بیناد اجتماعی و فرهنگی بیانی در یوتوب
استاد ملا تاج محمد سرپلی در یوتوب
بازی های عامیانۀ اوزبیکان جوزجان، یارقین
انجمن میر علی شیر نوایی، ناروی
سایت بنیاد اجتماعی و فرهنگی بیانی
نشرات ما در فضای مجازی
وقـتـی بـا خـیـر مـحـمد چــاووش ملاقـات میـکـنـیـد، انسانی حلیم و مـتـواضـع و در عین زمان بـا مـنـاعت و سربلند را در برابر خـود مـیبـیـنـیـد. مـنـاعـت نـفـس و غرور مشـروع انـسـانی او در عین فـروتـنـی، از اعـتـمـاد بـه نـفـس و روحـیـۀ بـلند اتکا به خــود و بــاور هــای مـلـی او سر چشمـه میگـیـرد. یکجا با این روحیه، پـیـگیری در کـار، عـشـق و عــلاقۀ پــایــان نـاپـذیـر به مـوسیـقـی مـلـی و باور به موفقیت درین ساحه او را از دیـگـران مـتـمـایز میسازد. آهـستـه و شمــرده حــرف مــیــزنــد، بــا قـاطـعـیت از فکر و نظر خود دفاع میکند، شـوخ طـبـع و بـذلـهگــو است، با تبسم و صمیمیت شما را استقبال میکند... ا
هـنـر هـمـانـند شعر و ادبیات تراویدۀ ذوق و استعداد زیبایی شناختی انسان و نماد احساس و انـدیشـه های ظریف و تلطیف شدۀ اوست. انـسان نـه تنـهـا بـا ایـجاد و ابـداع پـدیـده هـای هـنـری ذوق و سلیقۀ زیبایی شـنـاخـتـی خـود را اقـنــاع و رشد مـیـدهـد، بـلـكـه درد ها و نیاز های روانی و حسّی خـود را نیز از راه شنیدن یا دیدن آن تسكین می دهد و بر طرف مـیـكـند. از هـمـیـن رو، تـا انسان بوده و هست، هنر با او هـمـراه است و مانند همه نماد های گونه گون فرهنگ بشری یكجا با نسلهای آدمــی پـویـه تـاریـخ را در نـور دیــده، فـراز و فرود هـای تـحــول و دگـرگـونـــی هــا را پذیرا شده است. ا
سـیـد کـبـیـر کمـال رحـمـتلی استاد غفار کـمـال نـیـنگ اوغلی دیر. سید کبیر نینگ قـولاغــی بـالــهلـیـگـیـدن دوتـار نــوالری و کلاسـیـک آهـنـگلـر بیلن تانیش. آتهسی رحـمـتـلـی اسـتـاد غـفار کمال افغانستان نـیـنـگ مـشـهـور کـلاسیـک خوانندهلریدن بیری بـولـگن. سـیـد کـبیر ایندی رحمتلی آتـهسی نیـنگ ایزینی ایزلب بارماقده دیر. اوزیـنـی ایتـیشیچه: «اوزبیک خلقی نینگ اصل مـوسیقیسی دوتار دیر و مین دوتار بـیـلـن ذوقـلـنـهمـن. کـلاسـیک موزیکلر و فـلـکـلـوریـک قـوشـیقلرنی هم اوقویهمن. الـبـتـه بـرچـهسـیـنـی اوز رحـمـتلی آتهم، استاد غفار کمال دن اورگهنگنمن». سـید کبیر اوزبیکستانلیک... ا
ضیاء خواجه منصوری افغانستانده خلقلر دوستلـیـگـی اوچـون فعال خذمت قیلگن اوسـتـاذ صنعتکارلریدن دیر. او ۱۹۲۰ نچی میـلادی ییلده تاشکند شهریده توغیلدی. بـاشـلـنـغـیچ تعلیمنی توگهتیب، موسیقه کـورسـیـنی هم عین شو ییرده توگهتدی. بــو کـورسـده دوتـار و سـیـتــار چَلـیشنی اورگـَنـدی. مـیلادی ۱۹۲۹-۱۹۳۰ ییـلـلـرده فـاریـاب، مزارشریف، سونگره کابلده عمر کـیـچـیـردی. صنـعـتـکار افـغـانـسـتــــانده اسـتـقـامـت قـیـلـهیـاتگن اوزبیک، ترکمن، تـاجیک، پشتون و هزارهلرنینگ، اینیقسه، یـاشلـرنـیـنـگ ارداقـلـی صحـبـتــداشی و صـمـیـمـی دوسـتی ایدی. منصوری نینگ افغانستان اوزبیکلری تیلی و... ا
كـیـمـگـه بـاریـب ایـتـه یـن... ایـن ترانه ی زیـبـا را شـاعر گرامی شهباز ایرج ساخته اسـت و فـرهـاد دریـا هـم خـیلی زیبا اجرا كـرده است. زیـبـایـی این آهنگ از دیدگاه مـن دو مسـئلـه ی مهم دارد یكی این كه فـرهـاد دریـا از مــحــدود خــوانـنــده هـای افـغـانـسـتـان اسـت. كـه در اجرای آهنگ هـای اوزبـیكی مشكل لهجه ندارد و ترانه را خـیـلـی بـه زیـبـایی اجرا می كند و حتا فـكـر كـنم شاید شاعر آن حظ ببرد و كیف كـند و زیبایی دیگری كه آهنگ دارد او این است كـه تـرانـه ی اوزبـیـكـی در چـوكـات موسـیـقـی فارسی اجرا شده اون هم در سـاختار آهنگ های فرهاد دریا، و ترانه ی ایـن آهــنــگ هــم خـیـلی ساده و فضای جالبی را شـاعـر در چتر این جملات ایجاد كــرده كـه گــویـی این همه حرف ها را از میان یك روستا و محلی كه اوزبیك نشین است، چیده است كه حتا می شود گفت این تغییرات و پیراهن نــو را تـا هـنوز شعر اوزبیكی ندارد... ا