قدیمی جوزجانان مرکزی بولمیش سرپل، جوزجانلی جوده کوپ عالملر و ادیبلر وطنی بولیب کیلگن. سنچارکلیک اقتدارلی شاعر نجم الدین ذاکر، موندن بیر یریم عصر آلدین میر محمودخان بیکلر بیگی و اونینگ آته سی ذوالفقار شیر حیاتی و کارنامه لری حقیده یازگن 4000 مصرع دن آرتیق مثنوی سیده، بو شهرنینگ توصیفی گه بغیشلگن بابیده، اونی قویده گیدیک مقتیدی:

سرپل لقب جوزجانان به نام ملک پاسبان، آستان امام

اگر چند بلخ است ام البلاد که گویا چنین بلده هرگز نزاد

سرپللیک قاضی ضیاؤالدین ضیا، 19 میلادی عصر آخرلری و 20 عصر اورته لریده اوشبو تاریخی دیار بغریده اوسیب اولغیگن عالملردن بیری ایدی.

قاضی ضیاؤالدین 1265 شمسی ییلی سرپل شهریده توغیلیب وایه گه ییتدی. آته سی نینگ آتی داد محمد ایدی. او شعرلری توپلمیده 1337 ییلی مطبوعات مدیرلیگی التماسیگه کوره یازگن کیچیک ترجمۀ حالیده اوز حقیده قوییده گیدیک معلومات بیره دی: «ضیاؤالدین داد محمد اوغلی، قومی اوزبیک، اصل توغیلگن وطنی سرپل آتی بیلن معروف بولگن جوزجان دیر. اوزبیک، تورک قبیله لریدن بیریدیر. یاشلیگیده مکتبگه کیریب تورکی و فارسی تیللرده گی کتابلرنی اوقیب سواد چیقردی و یازیشنی اورگندی. اوشه زمان استادلریدن فایده لنیب بیر مقدارعربی علملرنی اوزلشتیردی.»

ضیاؤالدین ضیا مکتبنی توگتگندن سونگ، تحصیلنی ادامه بیریش فکریگه توشه دی. اوشه دورلرده اولکه بوییچه عالی سویه ده تحصیل آلیش شرایطی موجود بولمگنلیگی سببلی همت بیلینی باغلب، 17 – 18 یاشلریده اورته آسیاده دینی و ادبی فنلر مرکزی صفتیده دانگ چیقرگن بخارا شهریگه باره دی و اوز مدرسلری بیلن شهرت قازانگن «میرعرب» مدرسه سیگه اوقیشگه کیره دی. بو حقده اوزی دیدی:

به بخارا رسیـدم از اخـــلاص

ذوق دانـش نمـود دلشــادم

درسگـاه بــزرگ میــر عـــرب

شد مهیا به درس مــیعــادم

به حصول گمال و فضل و هنر

علـــمـــا مـی نمــود امـدادم

البته بخارا دیک کتته شهرده، بای بولمگن بیرعایله دن کیلگن چیت ایللیک یاش طالب العلم اوچون حیات کیچیریش آسان کیچمیدی. ضیاؤالدین، مدرسه بیره دیگن ناچیز وقفیه دن فایده لنگن بولسه هم، اوز احوالی حقیده یازگن بیر مثنوی سیده تحصیل آلیش بیرینچی باسقیچیده قنداق آغیر احوالنی باشدن کیچیر گنینی ایتیب اوته دی. اونی قسقرتیریب بیره میز.(بیاض، 85 بیت):

کسی را که طالــع مددگار نیست

نصیبــش بـجـز رنـج دشوار نیست

بــه هـر جـا رود کلفـت افـزون بـود

زحسرت همیشه دلش خون بــود

کجــا بــاشد او غــم بــود در کنـار

بــه خــواری بسر میبـرد روزگــــار

ز عیش و نشاط جهـان بی نصیب

بـه انــواع انــدوه و مـحنـت قـریب

مــذلـت دوامـت به او همنــشیـن

مشقت همیشه به صحبت قـرین

کند چـرخ کجــرو سراسر فــسون

ز مــلــک و دیــارش نـمــاید بـرون

نـه یــار و بـــرادر، نــه هــم اقـربـا

نــه مــال و مــتاع و نــه یک متکـا

بــسی بیـنـوا و غــریـــب و ذلـیل

که شاید کند لـطـف رب جــلـیــل

ضیــا ایــن همـه روج و درد و الـم

بــود از ازل ســرنوشت قــلــم

ضیاؤالدین ضیا کوچلی اراده لی بیر طالب العلم صفتیده، اوز آلدیگه قویگن یوکسک مقصد یعنی عالی سویه ده علم و فن نی اوزلشتیریشگه صادق قاله دی. بو یولده گی برچه توسیقلر و قیینچیلیکلرنی باسیب اوتیب، کیچه- کوندوز دیمی بیلیم آله دی، تورلی فنلر متخصص استادلری حضوریگه باریب اوز مشکللرینی حل قیله دی و میر عرب مدرسه سی نینگ یوقاری درجه لی مدرسی نینگ ممتاز شاگردی مرتبه سیگه کوتریلیب، او نینگ ایشانچینی قازانه دی.

1921 ییلی بخارا ده کتته اوزگریش یوزبیریب، بخارا امیری افغانستانگه کیته دی و حاکمیت یاش معتدل جدیدلر قولیگه اوتگندن کیین خلق تمثیلچیلری (وکیللری، نماینده لری) نینگ ایکینچی قورولتاییده عثمان خوجه ینگی دولت نینگ جمهور رئیسی قیلیب تعیینله نه دی. ضیا اوز قیسقه چه منظوم ترجمۀ حالیده بو حقده قوییده گیدیک اشاره قیله دی :

ناگهان انقلاب شد پـیـدا

از تــحـول فــزود فریادم

بخارا یاش جمهوری دولتی قوریلگنده، هاشم شایق، معارف وزیرلیگی مقامیگه کوتریله دی. بخارا ده یوز بیرگن کتته سیاسی اوزگریشلردن کیین قدیمی اصولده درس بیریله دیگن مدرسه لردن ایسکی اسلوبده یازیلگن کتابلر ییغیشتیریب آلینگن ایدی. نیگه که جدیدلر مکتب و مدرسه لرده ایسکی اسلوبدن واز کیچیب، زمانوی تعلیم و تربیه اصولیگه اوتیش طرفداری ایدیلر. لیکن بو فکرنی بیردنیگه عملگه آشیریش عملاً ممکن ایمس ایدی.

سرپللیک یاش فقیه و شاعر، قاضی ضیاؤالدین ضیا بخارا مدرسه لریده تحصیل آلیش دوریده هاشم شایق افندی بیلن تانیش بولگن ایکن. او تحصیل دوریده قاری هاشم آتی بیلن تنیلگن پیشقدم طالب العلم بولیب، کوپینچه اوز استادی بیلن قاضی نینگ استادی آلدیگه کیلیب توررکن. شو سببلی استادی اونی معارف وزیری هاشم شایق آلدیگه یوباریب، اوندن توپلب آلینگن کتابلرنی قیتریب بیریشنی التماس قیله دی. البته ینگی یوز بیرگن سیاسی اوزگریش نینگ باشلانغیچ باسقیچیده بو کبی بیر طلبنی اورته گه قوییش قلتیس بیر ایش ایدی. لیکن قاضی ضیا کمال جسارت بیلن وزیرلیککه باریب او بیلن اوچره شیش ایستگینی بیلدیره دی. وزیر اونی تانیدی و حرمت بیلن کوتیب آلیب، استادی نینگ ایستگینی معقوللیدی و اونگه ایجابی جواب بیره دی. نتیجه ده وزیر نینگ بویروغی بیلن ییغیشتیریب آلینگن برچه مدرسه لرکتابلری قیتریب بیریله دی. مین بو موضوعنی مرحوم ضیا تیلیدن استاد شایق افندیگه ایتگنیمده، اونینگ سوزلرینی بوتونلی تصدیقلب، قاضیگه سلام و احترام تقدیم قیلگن ایدی.

هاشم شایق افندی جدیدلر تامانیدن تورکیه گه یوباریلیب، اون ییل عالی تحصیل آلگندن کیین وطنیگه قیتیب کیلگن یاش عالم ایدی. او بیرمدت بخاراده قوریلگن یاش دولت نینگ یوکسک اورینلریده ایشله گندن کیین، افغانستانده بخارا دولتی نینگ بویوک ایلچیسی صفتیده تعیینله نیب، کابلگه یوباریله دی. او بخارا جمهوریتی، شورویلر تاماندن آغده ریلگندن سونگ، روسلر سیاستیگه قرشی توره دی، اوز وظیفه سیدن استعفا بیریب، مرحوم خال محمد خسته «معاصرین سخنور»ده یازگنیدیک تورکیه گه کیتتماقچی بوله دی، لیکن افغانستان دولتی التماسیگه کوره کابلده قالیب، بیر قاموسی عالم صفتیده معارف وزیرلیگیده کتته اورینلرده ایشلب کیله دی، «آیینۀ عرفان» (کیینراق عرفان) مجله سیگه اساس سالیب، کوپ ییللراونی اوز نظارتی آستیده نشرقیله دی. او، یگانه متخصص صفتیده افغانستانده زمانوی پداگوژی، پسیکولوژی و باشقه علملرنی رواجلنتیریش یولیده فداییلیک بیلن ایش آلیب باریب اونوتیلمس خدمتلری بیلن برچه نینگ ایشانچ و احترامیگه سزاوار بولیب یشیدی. کمینه اوقووچیلیگیم دوریده اوشبو مثلی کم کورینگن استاد صحبتیگه مشرف بولیب، بیش ییلدن کوپراق مدت اوندن تورلی فنلر ساحه سیده کسب فیض ایتگنمن.

ضیاؤالدین ضیا بخاراده گی میر عرب مدرسه سیده تورلی فکر و غایه لر ایگه لری بولمیش ضیالیلر بیلن ملاقاتده بولیب، بخارا و تورکستان نینگ آغیر سیاسی و اجتماعی شرایطینی توشونیب آله دی. یاش ضیاؤالدین سیاستگه قیزیقمه سه هم، شعر و ادبیاتگه کونگل باغلیدی، حرفوی شاعر بولمسه هم، شعر یازیشگه دوام بیره دی.

قاضی ضیاؤالدین ضیا 1300 هجری ییلی عالی تحصیلاتنی توگه تیب، تدریس یعنی درس بیریش اجازتنامه سینی آلگندن کیین اوز وطنی سرپلگه قیتیب کیلیب، بیر مدت تدریس و احتساب ایشلری بیلن شغللنه دی. 1312ییلگه کیلیب تاشقورغان (خلم) محکمه سی، کیینراق آقچه محکمه سی و اوندن سونگ سنچارک محکمه سی نینگ قضایی ایشلری اونگه تاپشیریله دی. 1318 ییلی مزار شریف شهری نینگ ابتدائیه محکمه سی قاضیسی ایتیب تعیینلنه دی و 37 نچی ییلگه چه کیکسه لیک سببلی تقاعد قیلگونگه قدر اوز وظیفه سیگه دوام بیره دی. 25 ییل قضا ده خدمت دوامیده هیچ قچان تعطیل ملازمت، کسر معاش کورمگن، برکون هم غیر حاضر بولمگن. هر دایم تورلی مکافات و تحسین نامه لر بیلن تقدیرلنیب، اوچینچی درجه لی تقدیر نامه نی آلیشگه موفق بولگن.

رحمتلی قاضی حج زیارتیگه مشرف بولگندن کیین، 1340 ییل عقرب آیی، دوشنبه کیچه سی مزار شریف شهریده حیاتدن کوز یومه دی. جسدی کمال حرمت بیلن اونینگ توغیلگن شهری سرپل گه آلیب باریلیب، عزت و احترام بیلن امام یحیی بن زید مزاری حظیره سیده دفن ایتیله دی.

استاد قاری محمد عظیم عظیمی اونینگ وفاتی مناسبتی بیلن قویده گی مرثیه نی یازگن ایدی:

آه آن قاضی عدالت کیش

که رخ اندر حجاب خاک نهفت

آنکه در علم وفضل و زهد و ورع

زیر طاق فلک نبودش جفت

هیچکس مثل او به مثقب طبع

در معنی به آب و تاب نسفت

بعد هفتاد و پنج سال حیات

روح او بانگ "الرحیل" شنفت

کرد آهنگ دار ملک بقا

در ریاض جنان مقر پذرفت

پی تعیین سال رحلت او

دوش چشم خرد ز فکر نخفت

حوری ناگه کشیده سر ز بهشت

روز هشتم زماه عقرب گفت

مرحوم قاضی، مینینگ تاغم رحمتلی استاد عظیمی بیلن دوستانه مناسبتده بولگنی سببلی مین او کیشی بیلن تانیش ایدیم. اوقووچیلیک و تحصیل دورلریده مزار شریف شهریدن اوتگنیمده البته او کیشی بیلن اوچره شیب، بعضاً تکلیفلریگه کوره اویلریده تونردیم. مرحوم قاضی نهایت صمیمی، ظریف و ایلیق صحبتلی انسان، عین حالده یخشی شاعر ایدی. هردایم یازگن شعرلری بیاضینی چیقریب ایریم پرچه لرینی مینگه اوقیب بیریب نظریمنی سورردی. مین هم یازگن شعرلریمنی اوقیب بیرردیم.

رحمتلی ضیاؤالدین ضیا عالی همت، عزت نفس و انسانی مناعت و غرور ایگه سی ایدی. نفسی پاک عدالتلی قاضی صفتیده برچه نینگ عزت و احترامیگه سزاوار بولگن ایدی. او شعرلریده بعضاً حیات آغیر شرایطیدن شکایت قیله دی. بیاض نینگ 64 بیتیدن:

من نمیدانم چه خواهد گشت آخر حال من

پی نبرده هیچکس تا حال بر احوال من

جستجو شد بی ثمر، نی آرزو دارد اثر

تیره گردد دمبدم آیینۀ اقبال من

از هجوم احتیاجم قصر استغنا شکست

فقر و ناداری بود پی هم به استقبال من

جز ندامت برکفم نامد مرا از پیشه ام

بار افسوسی فراهم گشت از احوال من

ضیا، بات بات فقر و یوقسیللیکدن نالیگن بولسه هم، اوز وجدانی وخلقیگه بیرگن تعهدینی سیندیرمدی و هیچ قچان دنیاوی ایستکلرگه بیریلمه دی. باشقه لر اوچون کتته درآمدلر منبعی بولگن صلاحیتلی محکمه ایشلرینی کمال ایمان و پاک وجدان بیلن بجریب، حیات آخریگه چه اوز کتته عایله سی بیلن زهد و تقواده یشه دی.

از قضا غیر از ندامت بر ضیا حاصل نشد

ترک میباید کنون نام و نشان خویش را

مرحوم قاضی ایککیته اوغیل و بیش قیز آته سی ایدی. کیچیک اوغلی جمال الدین ضیایی، نیوه ره سی انجنیر ژوبین قیتمس تخنیکی یاردمیده مینینگ التماسیمگه کوره اونینگ شعرلری کیچیک توپله می بیلن بیرگه فوتوسی و حرمتلی دوکتور واحدی یازیب "عرفان" مجله سیده نشر قیلگن قیسقه چه بیوگرافیسینی یوباردی. اوشبو یاردم اوچون مین اولرگه تشکر بیلدیره من. مرحوم قاضی نینگ ایککینچی قیزی حلیمه ضیایی قیتمس سرپل ده معارف ترقیاتی و خاتین- قیزلر نهضتی بوییچه حصه قوشیب کیلگن. حاضر او ففتا کینگاشی نینگ اعضاسی و مالموده «افغانستان خاتین قیزلر انجمنی» معاونی بولیب ایشلیدی. کویاوی جنرال سراج الدین قیتمس، ففتا رهبریتی اعضاسی و «یاشی اولوغلر» بولیمی نینگ مسئولی صفتیده ایش آلیب باره دی، نیبره سی جمال الدین قیزی فرشته ضیایی (ملک بیگم) کوزگه کورینگن استعدادلی شاعره صفتیده اوزبیک و دری تیللریده ایجاد قیله دی.

مقاله میزنی مرحوم قاضی ضیاؤالدین ضیا شعرلریدن ایریم نمونه لر بیلن توگه ته میز. شاعر اوز احوالی حقیده یازگن بیر قصیده سیدن:

سازمان لطافت انشادم

ترجمان نزاکت ایجادم

عاطفت شیوه ی طبیعت من

معرفت سرنوشت اسنادم

نیستم خودنما چو اهل غنا

مستمند و مطیع و منقادم

هرکه جوید زهرچه می گویم

در جواب و سوال معتادم

سرنوشتم ز ابتدا تاحال

می نویسم اگر بود یادم

شده در جوزجان تولد من

ز وقوف خود این خبر دادم

گشتم از طفلی شامل مکتب

خواندم از هر کتاب بکشادم

کرد أخر معلم مکتب

بعد ختم مضامین آزادم

بهر تحصیل علم و فضل و کمال

رو به طرف "بخار" بنهادم

به بخارا رسیدم از اخلاص

ذوق دانش نمود دلشادم

درسگاه بزرگ "میر عرب"

شد مهیا به درس میعادم

به حصول کمال و علم و ادب

علما می نمود امدادم

ناگان انقلاب شد پیدا

از تحول فزود فریادم

بیست و پنج سال شد افامت من

باز گشتم به شهر اجدادم

سعی ها کردم آمدم به وطن

فرصتی چند درس میدادم

اوندن کیین قضا ایشلری بیلن شغللنگه نینی ایسله تیب قوییده گیدیک دوام بیره دی:

مدتی در مزار فیض آثار

مستقیمم (1) به اهل و اولادم

بیست و هفت سال شد قضاوت من

این بود در حساب اعدادم

متقاعد شدم به حسب اصول

چون که ایندم به عمر هفتادم

سالها کار کردم و اکنون

پیر گشتم زکار افتادم

باغ عمرم نموده رو به خزان

گردد آخر حیات بربادم

پیچ و تاب مرور روز و شبی

میکند پوره سست بنیادم

می شوم خوش اگر کسی به دعا

بر مزارم اگر کند یادم

از دبستان غم به ناله شدم

کی شود وارسی به فریادم

روزگار ضیای من گم شد

در شبستان حسرت آبادم

بیرغزلیدن نیچه بیت:

خــواستــم بـرهم زنم من این و آن خویش

بعد ازین سازم به عزلت آشیان خویش را را

نــیــست انـــدر طینتـم فـخر مقام و اعتبار

دور گـــردانـم زخود، عنوان و شان خویش را

بو شعریده قضا ایشلری و حیات آغیر شرایطیدن شکایت قیله دی:

قضا شد بار دوشم، مدتی درغم گرفتارم

کسی زین ماجرا فارغ شود آرام میگردد

اگر انصاف ورزم می فتم در قید تفتیشی

وگر تقوا گزینم، سبحه برمن دام میگردد

پریشان روزگارم حالت افسرده یی دارم

همیشه فرصتم در فکر قرض و وام میگردد.

یازوچی : پروفیسور دکتور عبدالحکیم شرعی جوزجانی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- استقامت سوزی اوزبیکستانده اقامت معناسیده ایشله تیله دی.

بابر انجمنی نینگ ویب سایتی دن آلیندی