اظـهـار نـظـرهـا و اشـارات راجـع به موجودیت اشعار تورکی حکیم نظامی گنجه‌وی از نیمه نخست سده بیـسـتـم کـم و بـیـش آغـاز گردیده است. این اشارات و اظهار نظرها کوتاه و در محدوده معلومات کتالوگ محـقـق مصری- علی افندی- بوده است. در آثار پژوهشی فارسی، در پیوند با نظامی، خمسه و سروده های دیـگـرش، بـه جـز اشـارات کـوتـاه چـنـد از مـعـدود دانشـمـنـدان ایرانی (اساساً تورکان آذری ایران)، اشاره‌یی به سروده های زبان مادری شاعر به نظر نمی‌رسد!

در سرای درب المجامیر شهر قاهره پایتخت جمهوری عربی مصر در کتابخانه «خدیویه» زیر شمارۀ (ش ا ج ا ن خ 186 ن 4 9547) نسخه‌یی به نام دیوان نظامی محفوظ است.

این نسخه را نخستین بار یكی از مسؤولین كتابخانه نامبرده به نام علی افندی حلمی داغستانی در فهرست (كتالوگ) نسخ خطی فارسی و توركی كتابخانه معرفی نموده، آن را به سال 1306 هجری قمری در مطبعه عثمانیه قاهره به چاپ رسانید. علی افندی در کتالوگ خود در باره دیوان نظامی چنین نوشته است: «دیوان نظامی به تألیف المولی نظام الدین ابن محمد جمال الدین یوسف بن مؤید الگنجوی الاويسی متوفی سنه 597، یا اشرف البریه یا سید الوری... الخ. به قلم تعلیق به خط پیر احمد بن اسكندر تحریره فی سنه 923 ‌‍]هـ.ق [‍ و هو باللغة التركیة»

و نهايت، با سعی و تلاش شاعر و دانشمند ايرانی جناب آقای صديار وظيفه (اېل اۉغلو) فوتو كاپيی از نسخه دستنويس ديوان نظامی كتابخانه «خديويه» تهيه شد و با اهتمام ايشان و با مجوز رسمی به سال 1381خورشيدی (2003 ميلادی)، در تهران از سوی بنگاه انتشارات «انديشه نو» برای نخستين بار زيور چاپ يافت.

آقای صدیار وظیفه با تحلیل علمی و موشگافی ستودنی با تکیه بر متود ادبیات تطبیقی در اثبات انتساب اشعار دستنویس نامبرده به حکیم نظامی گنجه‌وی و سره ساختن آن از اشعار شاعر دیگر تورکی عصر صفویان به نام «نظامی قره مانلی» کوشیده و با ارائه فاکت های مستدل و انکارناپذیر، موفقانه از عهده آن به در آمده است.

با نشر ديوان توركی نظامی، از يكسو شك و ترديدها و به ويژه اظهار نظرهای بدبينانه و منفی بدخواهان در این مورد تا حدی مردود شد. از سوی ديگر، دانشمندان پيرامون چگونگی شعرهای ديوان به اظهار نظرها و تحليل های علمی پرداختند.

ديوان توركی نظامی گنجه‌وی از روی چاپ تهران (نشر آقای صديار وظيفه) و فوتو كاپی نسخه كتابخانه «خديويه» مصر، با اهتمام دانشمند آذربایجانی دکتور صنعان ابراهیموف به سال 2006 ميلادی در شهر باكو پايتخت جمهوری آذربايجان از طريق بنگاه انتشارات «نورلر» به چاپ رسيد.

با تأسف، ما همان وقت چاپ اول تهران را كه به خط عربی بوده، بنابر ناياب شدن آن نتوانستيم به دست بياوريم. ولی دوست فاضل و فرهيخته من جناب استاد دكتور حسين محمدزاده صديق خواهشم را مورد عنايت قرار داده، نسخه فوتو كاپی چاپ باكو را كه به خط لاتين است، توسط دوستم جناب بهرالدين شارق به من ارسال کرده بودند.

این جانب با استفاده از نسخه چاپ باکو، با نوشتن مقالاتی به زبان های اوزبیکی و فارسی-دری دیوان تورکی حکیم نظامی را برای نخستین بار در مطبوعات رسمی و معتبر داخل افغانستان و نیز مطبوعات جمهوری اوزبیکستان معرفی نمودم. (روزنامه «انیس»، دو شماره مسلسل مورخ 8-7/11/1392 و در اوزبیکستان هفته نامه «اوزبیکستان ادبیاتی و صنعتی» - نشریه انجمن نویسندگان اوزبیکستان- شماره 25، 22 جون، 2012 و مجله علمی-ادبی «معرفت» سال 2014) همچنان، مقاله‌های مذکور در شمار زیاد سایت‌های انترنتی علاقمندان افغانستانی و ایرانی (آذری) به نشر رسید.

گفتنی است، در مقالات مزبور با استفاده از تحقیقات جناب «صدیار وظیفه» منتشر در مقدمه چاپ باکو، معلومات مفصلی در باره نسخه دستنویس «خدیویه»، اشعار منسوب به حکیم نظامی، ویژه‌گی های شعر دیوان و موارد دیگر داده شده بود.

تصمیم من برآن بود تا نسخه «خدیویه» را خود نیز به دست آورده و در کابل به گونه فکسیمیل به چاپ برسانم. دوست دانشمندم خانم دکتور «ماجده مخلوف فلاح» (تورکولوگ مصری و مترجم عربی «بابرنامه») با اجابت تقاضای من، لطف فرموده فوتوکاپی دستنویس نسخه «خدیویه» را در تاشکینت برایم آوردند که من از لطف آن دوست عزیز ممنون و سپاسگزارم.

بعداً آگاهی حاصل شد که این کار در سال های پسین در ایران صورت گرفته است. از این رو، از نشر دو باره آن صرف نظر گردید.

اینک چاپ دوم دیوان تورکی حکیم نظامی گنجه‌وی را در دست داریم. این نشر با نام شاعرانۀ «گنجه‌دن گلیرم... یوکوم چیچک دیر» (از گنجه می آیم... بارم گل است) با تحقیق، تصحیح، شرح و توضیحات جناب آقای صدیار وظیفه (ائل اوغلو) و با کوشش آقای سعید موغانلی، به سال 1393 خورشیدی، در تهران از سوی انتشارات «پردیس دانش» به قطع رقعی، صحافت و کیفیت خوب، در دو هزار نسخه چاپ شده است. ما در حالی که چاپ دوم اشعار تورکی نظامی گنجه‌وی‌ را که به گونه منقح و زیبا و با کیفیت عالی صورت گرفته به دانشمند و شاعر فرهیخته جناب صدیار وظیفه (ائل اوغلو) و علاقمندان زبان تورکی تبریک عرض نموده، برای مصحح گرامی توفیقات مزید در امر خدمات علمی شان تمنا می‌کنم.

کتاب در برگیر چهار بخش زیر است:

ـ مقدمه مصحح اثر و مقالات تنی چند از دانشمندان، صص (11-147)،ا

ـ اشعار تورکی نظامی گنجه‌وی، صص (155-170)،ا

ـ اشعار فارسی و تورکی نظامی قارامانلی، صص (171-257)،ا

ـ توضیحات، شرح ها و لغتنامه، صص (258-283).ا

اثر از روی نسخۀ دارالکتب خدیویه مصر برای چاپ آماده گردیده است. فهرست عناوین کتاب چنین است:

ـ سۉز آچیلان یېرده، ص11ـ

ـ پیشگفتار، ص15ـ

ـ مقدمه، ص17ـ

ـ چکامه لامیه و نظامی گنجه‌وی، ص 41ـ

ـ نظامی گنجه‌وی‌نین تورکچه‌میزده‌کی دوامچی‌لاری، ص57ـ

ـ نظامی گنجه‌وی‌نین تورکچه دیوانی حقینده، ص87ـ

ـ گماندن یقینه گېچیدین فرحی، ص127ـ

ـ بورایا بئله گلدیک، ص133ـ

ـ آذربایجان ادبیاتیندا دؤنوش نقطه، ص143ـ

ـ دیوان نظامی، ص151ـ

ـ آچیقلامالار، شرح‌لر و چتین لغت‌لر(سۉزلوک)، ص258ـ

ـ آچیقلامالار: بیرینچی بۉلوم (نظامی گنجه‌وی‌)، ص259ـ

ـ آچیقلامالار: ایکینچی بۉلوم (نظامی قارامانلی)، ص265ـ

ـ سۉزلوک (چتین سۉزلر-فرهنگ لغت)، ص273ـ

از این که، در مقالات نشر شده قبلی این جانب در مورد محتویات مقدمه و تحقیقات مصحح گرامی و ویژه‌گی های اشعار دیوان تورکی نظامی گنجه‌وی‌ به تفصیل معلومات وجود دارد، در این جا از تکرار معلومات مذکور خودداری می‌گردد. علاقمندان طالب معلومات در این زمینه، در صورتی که به اصل کتاب دسترسی نداشته باشند، به مقالات نامبرده در سایت های (بابر، ففتا، بیانی، بابر ایزیدن، گونی تورکستان، ...) می‌توانند مراجعه فرمایند.

ـ * بایسته است تا از دوست ارجمندم جناب بهرالدین شارق که یک نسخه از چاپ دوم اشعار تورکی نظامی گنجه‌وی را از تهران برایم ارسال کردند، اظهار تشکر و امتنان نموده، برای شان سلامتی آرزو کنم.

نویسنده: محمد حلیم یارقین