عـزیـز اولـکـه‌مـیـزده اۉتـگـن اوچ دهـه مابـیـنـیده اۉزبېک تیلی و ادبیاتی و مطبوعاتی باشقه، دری و پشتو تـیـل‌لردیـک تـورلـی بـاسـقـیچ‌لرنی باش‌دن کېچیریب کېلدی. اوشبو باسقیچ‌لر گاهی‌ده یوقاری درجه‌ده و گـاهـی‌ده قـویـی درجـه اولـکـه‌میز چېگل و بحرانی حالت‌لریده اۉز حرکتی‌گه دوام اېتتیریب کیلدی. اوشبو ادبی آقـیـم‌لر یـلـغـوز اولـکه پایتختی کابل شهری و تورلی ولایت‌لرده اېمَس، بلکه اولکه‌دن تشقری‌ده هم دوام تـاپـیـب اۉزبېک ضـیـالــی‌لـری مجموع‌ده اوشبو ملت‌نینگ تنیقلی یازوچی و شاعرلری و قلم‌کش‌لری اۉزبېک و دری تیل‌لریـده و تورلی بۉلیم‌لریده اۉزلـریدن اثرلر یره‌تیب کېلدی. اۉزبېک یازوچی‌لری و شاعرلری اۉز اثرلرینی تورلی ژانرلر و شکل‌لرده ایجاد اېتیب، روزنامه‌لر، جریده‌لر، مجله‌لر و تورلی رسانه‌لر آرقه‌لی چاپ اېتیب کېلدی‌لر. بو یره‌تیلگن و ایجاد بۉلگن کتاب‌لر کۉپراق شعر بۉلیمی‌نی اۉز ایچیگه آلدی.

دېمـَک یازوچی‌لریمیزنینگ بدیعی، تحقیقی، طنز، فولکلوری و باله‌لر اوچون یره‌تیلگن اثرلری هم آز اېمَس. بیراق کۉپراق شعری تۉپلم‌لر کلاسیک و معاصر شاعرلریمیزدن باسیلیب چیقدی. بو ادبی و فرهنگی فعالیت‌لر یلغوزگینه شعری و نثری اثرلر چاپ بۉلیشی‌گه ته‌قیلیب قالمه‌ی، بلکه اولکه مطبوعاتی‌ده اۉزبېک تیلی‌ده تورلی مجله و روزنامه‌لر و جریده‌لر تورلی سایزلرده چاپ‌دن باسیلیب چیقدی. اوندن تشقری رادیو و تلویزیون یول‌لریدن جمله‌دن افغانستان رادیو- تلویزیونی، بلخ ولایتی محلی تلویزیونی و رادیوسی، فاریاب و جوزجان و ایریم شمالی ولایت‌لری‌نینگ محلی تلویزیون‌لری و رادیولری آرقه‌لی اۉزبېک تیلی‌ده آز هم بۉلسه، اۉز نشرات‌لرینی اېتیب کېلدی. دېمَک اوشبو فعالیت‌دن اولکه‌دن تشقری‌ده‌گی اولکه‌داش‌لریمیز هم چېتده قالمه‌ی هر قه‌یسی‌لری اروپا، امریکا و آسیا قاره‌لریده‌گی ایـریم اولکه‌لریده انده- سنـده مجله و جریده‌لر و تورلی نشریه‌لر ترقه‌تیش بیلن اۉز حصه‌لرینی قۉشیب کېلدی‌لر. بولردن تشقری اوشبو بای تیل‌ده کۉپ کتاب‌لر تورلی موضوع‌لر توغریسیده اۉزبېک قلم‌کش‌لری و بیلیم ارباب‌لری تمانیدن اولکه ایچکری و تشقری‌سی‌ده چاپ‌دن چیقدی. کېلینگ شو حقده بیر آز تۉخته‌لیب اۉته‌یلیک:

اۉتگن اوچ دهه‌ده اولکه‌میز مطبوعاتی آسمانی‌ده بیرینچی پارله‌گن یارقین یولدوز، «یولدوز» جریده‌سی اېدی. یولدوز بیلن بیرگه افغانستان رادیو و تلویزیونی آرقه‌لی باشقه تیل‌لر یانباشی‌ده اۉزبېک تیلی‌گه هم وقت اجره‌تیلدی. دېمـَک یولدوز جریده‌سی بیرینچی بۉلیب تۉرت بېت‌ده حرمتلی محمد امین «اوچقون» مدیرلیگی آستیده ترقه‌له باشله‌دی. اوشبو جریده بیرینچی و تۉرتینچی بېت‌لریده باشقه مقاله، خبرلر و سیاسی تبصره‌لر و ایکّینچی و اوچینچی بېت‌لریده اېسه ادبی، معلوماتی، فولکلوری، تاریخی، اقتصادی و شونگه اۉخشه‌ش مطلب‌لر چیقه باشله‌دی. یولدوز جریده‌سی ۱۳۵۷ نچی ییل سرطان آیی‌دن، ۱۳۶۲ نچی ییل دلو آیی‌گه‌چه کابل شهری‌ده اۉز فعالیتی‌گه دوام بېریب، کیین دلو آیی‌دن باشله‌ب یولدوز جریده‌سی مزارشریف شهری و ترکمنی تیل‌ده نشر بۉله‌یاتگن گوراش جریده‌سی جوزجان ولایتی مرکزی- شبرغان شهری‌ده ترقه‌له باشله‌دی. یولدوز جریده‌سی مزارشریف‌گه بارگـَچ شمال ولایت‌لری خلق‌لری، اینیقسه اۉزبېک‌لر تمانیدن جان و دل بیلن کوتیب آلیندی. اۉزبېک یازوچی و شاعرلری هر ولایت‌دن یولدوز جریده‌سی‌گه اۉز یاردم‌لرینی دوام اېتتیریب کېلدی‌لر. نتیجه‌ده یولدوز جریده‌سی‌نینگ تیراژی ۱۳۶۵ نچی ییل‌ده اۉن ایکّی مینگ‌گه ییتیب هفته‌ده ایکّی مرته، کیچیک‌راق سایزده ترقه‌تیلدی.

یولدوز اولکه آسمانی‌ده ۱۳۷۴ نچی ییل‌لرگه‌چه یخشی یرقیره‌ب، کیینگی ییل‌لرده استه- سیکین مسوول مقام‌لر تمانیدن مالی یاردم بۉلمه‌گن‌لیگی و توجه‌سیزلیگی اساسی‌ده هر آی‌دن یا ایکّی آی‌دن بیر قتله چیقدی و اوندن کیینگی ییل‌لرده یوقالگن‌دیک بۉلیب قالدی. یولدوز جریده‌سی‌دن تشقری اولکه مطبوعاتی‌ده کیم‌قنچه باشقه جریده و مجله‌لر اولکه مرکز و ولایت‌لریده ترقه‌لیب اۉزبېک شاعر و یازوچی‌لری همده قلم‌کش‌لری اوشبو نشریه‌لر آرقه‌لی اوز ایجادی اثرلرینی ترقه‌تیب کېلدی‌لر، جمله‌دن: مزارشریف شهری‌ده ملی اسلامی جنبش نشریه‌سی «ندای اسلام» روزنامه‌سی، «روزنۀ امید» و «جنبش» جریده‌لری، حرمتلی محمد عالم «لبیب» مدیرلیگی آستیده «یاغدو» و «تۉغری یول» جریده‌لری شونینگ‌دیک حرمتلی اسد الله ولوالجی مدیرلیگی آستیده «اندیشه» جریده‌سی و کابل شهری‌ده تاداش نظری آستیده «بیلگی» جریده‌سی شونینگ‌دیک «اولکه»، «وطنداران»، «پیام جمهوریت» جریده‌لری، «اندخوی» مجله‌سی، «ملیت های برادر» مجله‌سی ترقه‌لیب، حاضرچه‌لیک‌ده اوشبو جریده‌لردن نېچه‌ته‌سی اوز نشراتی‌گه دوام اېتتیریب کېلماقده دیر.

دېمک «اېزگوتۉیغو» جریده‌سی شبرغان شهری‌ده و آیدین فرهنگی انجمنی‌نینگ «آیدین» نامیده‌گی مجله‌سی کابل شهری‌ده و آیدین فاریاب، آیدین سرپل، آیدین بلخ و آیدین اندخوی جریده‌لری اېسه ناملنگن ییرلرده نشر بۉلیب کېلماقده.

«فاریاب» و «جوزجان» روز نامه‌لری‌نینگ اۉتگن ییل‌لرده اۉزبېک تیلی و ادبیاتی اوچون اېتگن فعالیت‌لری مقتاوگه سزاوار و توصیف‌گه لایق دیر. اۉزبېک قلم‌کش‌لری‌نینگ اېتگن ادبی فعالیت‌لری یلغوزگینه اولکه ایچکری‌سی‌گه ته‌قیلیب قالمه‌ی، بلکه اولکه‌دن تشقری‌ده هم کۉزگه کۉرینرلی دیر. جمله‌دن ملی اسلامی جنبش نشریه‌سی بۉلمیش «سوغات» جریده‌سی استعدادلی یازوچی برهان‌الدین نامق مدیرلیگی آستیده، «چاووش» مجله‌سی بیرینچی‌ده مزارشریف‌ده استاد رحیم ابراهیم نظری آستیده و کیین پاکستان‌ده حرمتلی محمد عالم کوهکن مدیرلیگی آستیده و شونینگ‌دیک قالین مجله‌سی، همده جرمنی اولکه‌سی‌ده «پیمان» مجله‌سی داکتر «راعی برلاس» نظری آستیده و «جهش» جریده‌سی، حرمتلی ایرگش اوچقون نظری آستیده «چاپ انداز» مجله‌سی‌دن آت توتیش ممکن.

شونینگ‌دیک اوشبو مدت آره‌سیده تورکی خلق‌لرنینگ تاریخی، فرهنگی و ادبیاتی‌گه تېگیشلی کتاب‌لر، شعری تۉپلم‌لر و رساله‌لر اۉزبېک قلم‌کش‌لری تمانیدن اۉزبېکی و دری تیل‌لریده تورلی شیوه‌لرده چاپ بۉلگن. بو ییرده بیز او کتاب‌لردن آت توته‌میز:

هجری ۱۳۶۹-۱۳۵۸ نچی ییل‌لر آره‌سیده امیر علیشیر نوایی فرهنگی انجمنی، بیلیم‌لر اکادمی‌سی، قوم‌لر و قبیله‌لر وزارتی و یازوچی‌لر اویوشمه‌سی تمانیدن و شخصی تشبث‌لر نتیجه‌سی جمله‌دن حرمتلی عبدالغفار بیانی اهتمامی بیلن حضرت نوایی‌نینگ «خمسه»سی خواندمیرنینگ «مکارم‌الاخلاق» کتابی، حرمتلی آیخان بیانی اهتمامی بیلن «زندگانی سیاسی امیر علیشیر نوایی»، «اۉزبېک شاعرلری» و «اولکم بهاری» کتاب‌لری، حرمتلی کاندید اکادمیسین دکتور محمد یعقوب واحدی جوزجانی اهتمامی بیلن بیلیم‌لر اکادمی‌سی تمانیدن نوایی‌نینگ «محاکمةاللغتین» اثری و نوایی‌نینگ «محبوب القلوب» کتاب‌لری چاپ اېتیلدی.

شو نینگ‌دیک حرمتلی دکتور شفیقه یارقین و حلیم یارقین تمانیدن اوشبو ییل‌لر مابینیده و اوندن کیینگی ییل‌لرده چاپ بۉلگن «تورکی آت‌لر سۉزلیگی»، «سیمای امیر علیشیر نوایی»، «بابری خط»، «ظهیر الدین محمد بابر دیوانی»، «نادره و شعر های او»، «مولانا جلال الدین محمد بلخی رباعی‌لری»، «بابر نامه‌نینگ اۉزبېکی و دری متن‌لری»، «در باره زبان خط و فرهنگ نویسی»، «وکالت دغدغه‌لری»، «ینگی رئیس هم کېلدی»، «خط و الفبای تورکی- اوزبیکی»، «برگ‌هایی از تاریخ اوزبیکان افغانستان»، «بازی های عامیانه اوزبیکان جوزجان»، ایکّی جلدلیک «اۉزبېک لغت‌نامه‌سی»، «بابرگه ارمغان»، «بابر منگولیگی»، «نی تیلماجی کتاب‌لری»، الحاج استاد قاری محمد عظیم عظیمی سرپلی‌نینگ «شعرلر دیوانی»، «نصاب الصبیان»، «قواعدالقرآن»، «با کاروان بیدل» کتاب‌لری، حرمتلی دکتور عبدالحکیم شرعی جوزجانی‌نینگ «ینگی زمان ترانه‌لری»، «یشه‌سین پرتیه»، «ابوریحان البیرونی» و «آمو دریا» شعرلر تۉپلمی کتاب‌لری، استاد محمدامین متین اندخویی‌نینگ اۉزبېک و دری تیلیده‌گی «کونگول سۉزی»، «باغ لاله پوش»، «دودمان سادات»، «گلشن قدس»، «مرز خورشید»، «کاسه چوبین»، «شمعی بر مزار خاموشان»، «آنانی‌که در اندخوی زیسته‌اند»، «اندخوی و جایگاه تاریخی آن و چهره‌های برازنده اندخوی»، «مروری بر سنگ نبشته‌ها» کتاب‌لری و استعدادلی یازوچی حرمتلی عبدالله کارگرنینگ «اندیشمند پیشتاز»، «تیموریان هرات»، «ابوریحان البیرونی»، «شهنشاه سخنور»، «امیر دانشمند»، «شرح مجموعه گل»، «شهر سلاطین»، «شخصیت فرهنگی ظهیر الدین محمد بابر»، «مهد تیموریان هرات» تحقیقی اثرلری، استاد اشرف عظیمی‌نینگ «اولوغ ظفر» و «یاش تۉلقونی» شعری تۉپلم‌لری، عبدالرحیم اوراز و اشرف عظیمی‌نینگ «باتور باله‌لر» مشترک شعری تۉپلمی، استاد محمد عالم لبیب‌نینگ «سۉز اېنجولری»، «تاریخ مقیم خانی»، «فدرالیزم»، «تۉیغولریم- قیغولریم»، اۉزبېک تیلی‌ده مولانا لطفی هروی‌نینگ حیاتی و ادبی میراثی تحقیقی رساله، رساله پژوهشی در نقد ادبی هنری و ادبی، خوارزمی‌نینگ «محبت‌نامه» ناملی اهتمام اېتگن اثرلری، رحمتلی استاد محمد کریم نزیهی جلوه‌نینگ «جلوه‌هایی از اشعار جلوه» شعری تۉپلمی، دوکتور عبدالسلام آثم‌نینگ «ینگی آچیلگن گل‌لر»، «چقنه گل‌لر» شعری تۉپلم‌لری، حرمتلی برهان الدین نامق‌نینگ ایکّی جلدلیک «تاریخ ادبیات تورکی- اوزبیکی» ترجمه اثری، استعدادلی شاعر مولانا محمد اسحق انورنینگ «چراغ زنده‌گی» شعری تۉپلمی، سید یعقوب طالع‌نینگ «سنگر سېسی» شعری تۉپلمی، فاطمه رسولی‌نینگ «طنز تۉپلمی»، استعدادلی یاش شاعر و یازوچی الحاج محمد کاظم امینی‌نینگ اهتمامی بیلن ایجاد بۉلگن «وطن‌نی اېسلب»، «رنگین کمان» افغانستان‌ده‌گی اۉزبېک شاعرلری، «تذکره شعرای جوزجانان»، «حامد فاریابی» کتاب‌لری، و میرزا اولوغ بیگ فرهنگی انجمنی تمانیدن چاپ بۉلگن «بابا رحیم مشرب»، «خواجه‌نظر هویدا»، کبرا کیوان‌نینگ «آلتین تاج» شعر تۉپلمی و «در انتظار سحر» شعری و نثری اثرلری مولوی جوهری‌نینگ «دیوان ابن یمین» کتابی، حرمتلی عبدالرحمن معلم‌نینگ «بیبیان پاکدامن» اثری، پوهاند مرحوم عبدالحی حبیبی‌نینگ «امیر علیشیر نوایی» ناملی پشتو تیلی‌ده یازگن تحقیقی اثری، حرمتلی اسدالله ولوالجی‌نینگ «مهر و مصحف»، «سر زمین آبایی‌ام توران» کتاب‌لری، استاد رحیم ابراهیم‌نینگ «چومچوقچه» حکایه‌لر اثری و بو کیشی‌نینگ اهتمامی بیلن چاپ بۉلگن «خواجه‌نظر هویدا» نینگ دیوانی، استاد نورالله آلتای‌نینگ «اۉزبېک لغت‌نامه‌سی»، استاد عبدالرحیم معصومی‌نینگ «اېسکی تاریخیمیز» و «کل اۉغلان » تحقیقی و حکایه اثری، استاد محمد عمر الیم بیات‌نینگ «جوزجان در صد سال گذشته» تحقیقی اثری، استعدادلی شاعر و یازوچی تاشقین بهایی‌نینگ «پۉپی قوش» و «سولاق» اۉزگرتیریلگن و شعری تۉپلمی کتاب‌لری، محمد رفیق قادری‌نینگ «شیر و شکر» شعری تۉپلمی، داکتر گل احمد تانیش‌نینگ «یوره‌ک نغمه‌سی» شعری تۉپلمی، انتظار جوزجانی‌نینگ «گلشن ایچره» ناملی شعری تۉپلمی، فیض الله ایماق‌نینگ «خلق دُردانه‌لری»، صالح محمد حساس‌نینگ «سبز من» و «ضرب المثل‌لر» اثرلری و عارف عثمان بیلن عبدالحمید عاطف‌نینگ «خلق تفکری» کتابی و ابوالاسفار بلخی‌نینگ «دودمان تورک- اوزبیک» کتابی و حرمتلی امین الله دوست‌یارنینگ مالی یاردمی و حرمتلی استاد هدایت الله هدایت کوششی بیلن چاپ بۉلگن هویدا دیوانی. حقیرنینگ «کونگیل نواسی» و «اېزگو نیت» ناملی شعری تۉپلم‌لریم و باله‌لر اوچون «بیلیم و قیزیقیش‌لر» ترجمه قیلگن اثریم و شونینگ‌دیک «بی‌بی مشکل کشا»، انقلاب ترانه‌لری «ارمغان جنبش »، «شجره تراکمه »، دیوان خان خانان بیره‌م خان، تاریخچه مختصر فریغونیان و شونگه اوخشه‌ش اون‌لرچه شعری تۉپلم‌لر و تحقیقی نثری اثرلر اۉتگن اوچ دهه‌ده اولکه ایچکری‌سی و تشقی اولکه‌لرده چاپ بۉلگن.

ممکن اوشبو مقاله‌ده ایریم شعری و نثری کتاب‌لر نامی قید اېتیلگن بۉلمه‌سه، ولی یاد اېتیلگن اۉتیز ییل آقیمی‌ده اۉزبېک خامه‌زن‌لری تمانیدن تورلی مطبعه‌لرده اولکه‌میز مرکزی بۉلمیش کابل شهری، ولایت‌لری همده پاکستان و باشقه تشقی اولکه‌لرده چاپدن باسیلیب چیقدی. تۉغری‌سینی یازگنده اوشبو دور نیچه قرن مابینیده، عصر حسابله‌نه‌دی. یعنی نیچه قرن سکوت‌دن کیین اۉزبېک تیلی‌ده تورلی بۉلیم‌لرده اثرلر چاپ بۉله‌دی.

اوندن تشقری اوشبو اوچ دهه مابینیده بو کتاب‌لر و اثرلردن تشقری، تورلی مجله و جریده‌لر همده رساله‌لر چاپ بۉلیب اولکه بۉییده اۉتگن ییل‌لرده کابل‌ده «امیر علیشیر نوایی» فرهنگی انجمنی، مزارشریف شهری‌ده «میرزا اولوغ بېگ» فرهنگی انجمنی، شونینگ‌دیک ینه کابل شهریده «آیدین» و «توران» فرهنگی انجمن‌لری یولی‌دن تورلی فرهنگی و ادبی ایش‌لر بۉلیب تورگنی‌گه همه‌میز شاهد میز.

شو کبی ۱۳۶۰ نچی ییل کابل دانشگاهی، تیل و ادبیات فاکولته‌سی چوکاتی‌ده «اۉزبېکی» بۉلیم آچیلیب و اوشبو بۉلیم‌لر بلخ، فاریاب، جوزجان و تخار ولایت‌لریده هم آچیلیب یوزلرچه محصل‌لرنی تربیه‌لب جامعه‌گه تاپشیرگن. شونینگ‌دیک اۉتگن آلتی ییل آره‌سیده «آیینه» تلویزیونی‌نینگ ایش‌گه باشله‌گنی مقتاوگه سزاوار دیر. اوندن تشقری «آریانا» تلویزیونی‌ده یریم ساعت‌لیک اۉزبېکی برنامه‌سی هم ترقه‌لیب کېلماقده دیر. اۉتگن اوچ دهه مابینیده معارف وزیرلیگی تمانیدن اۉزبېک باله‌لری اوچون اۉقوو کتاب‌لری اۉزبېک تیلی‌ده چاپ بۉلیب کېلماقده دیر.

یازووچی: غلام سخی وکیل‌زاده