اگر نگاهی به اوضاع اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، علمی و ادبی نیمه دوم قرن سیزدهم و نیمه اوّل قرن چهاردهم هجری در افغانستان داشته باشیم، به این نتیجه می رسیم، با وجودی که شیوه های نوین تحقیق و نگارش و امکانات بسان امروز وجود نداشته، اما به تناسب زمان حال خصوصاً در عرصه های فرهنگی و ادبی با کتابخانه ها و نفیس ترین کتب و آثار دستنویس تفوق و برتری داشته است.

سرپل یکی از بلاد تاریخی افغانستان در این دوره دارای مرکز تدریس علوم معقول و منقول، مراکز ارشاد طریقه های عرفانی و حلقه های ادبی بوده که سیر صعودی اش را می پیموده است. در مرکز سرپل بیشتر مسجد و مدرسۀ گذر شاهان، مسجد و مدرسۀ خانقاه، مسجد و مدرسۀ کلال خانه، مدرسۀ توغنی، در ولسوالی بلخاب مدرسۀ عالِمیّه و همچنان در ولسوالی های سانچارک و کوهستان مدارس و دارالحفاظ ها داشته، مَجمَع علماء، دانشمندان، مُدَرسین، حفاظ مُجَوّد قرآن مجید، پیشروان طریقه ها، ادیبان، شاعران، سخنوران و خطاطان بوده است.

از اوصاف عمدۀ اهل علم و فضل این دوره تقوا و تَزکیۀ نفس بوده که نفوذ و مؤثریت آنان را در جامعه بیشتر میساخت. اکثر حُکام و اراکین دولتی به عیادت و زیارت آنان میرفتند. از آن جمله میتوان عَلامۀ شهید سید محمد اسمعیل بلخی، داملا عبدالرحمن مُفتی، خلیفه عبدالمجید مخدوم و خلیفه محمد ابراهیم را نام برد. در این صفحات نگاهی به زندگی و آثار و احوال داملا عبدالرحمن مفتی معروف به داملای شهید می اندازم. وی فرزند داملا ابوالقاسم مفتی تخمیناً در سال 1296 هجری قمری در گذر شاهان شهر سرپل پا به عرصۀ وجود گذاشت. علوم و فنون متداوله را یکجا با خوشنویسی از مَحضر خوشنویس ترین مدرسین از جمله داملا محمد یحیی مشهور به داملا میرزا خلیفه فرا گرفت. سپس جهت تکمیل تعلم با باردر خوردش داملا عبدالصمد عازم بخارا شد. با ختم تحصیل در مدرسۀ گذر شاهان سرپل مصروف تدریس، تعلیم و تذکیر گردیده به مطالعۀ آثار ادبی استادان متقدم و متأخر پرداخت و مدرسۀ گذر شاهان یکی از مراکز علمی و فرهنگی و مرجع طالبان علم شناخته شد. داملای شهید مصروف تدریس فقه حنفی، تفسیر، حدیث، اصول، عقاید، فرایض، صرف و نحو، فنون ادبی، عروض و خطاطی بود. ورود طلبۀ ذکی چون: مولانا غلام محمد خدیم، مولوی عبدالحکیم، داملا ابوالفیض، قاری محمد شریف، مولوی میرحمزه «آخندزاده»، قاری محمد ابراهیم، داملا محمد اکبر، ملا جمعه خان جمعه، قاری محمد ایوب، قاری آغامحمد و ده ها تن دیگر رونق و حشمت مدرسۀ گذر شاهان را بیشتر ساختند که بعد از آن مولانا غلام محمد خدیم به مدارج عالی علم و فضل رسید. استاد خدیم میگوید: زمانیکه مسجد جامع گذر شاهان را توسعه بخشیدند، داملا مُفتی علیه الرحمه بعد از درس مرا هدایت دادند تا قطعه شعری با مادّۀ تاریخ در بارۀ اعمار مسجد جامع گذر شاهان انشاد نمایم. لحظه یی بعد نوشته ام را تقدیم نمودم، پس از مطالعۀ آن فی البدیهه این بیت را نوشته به من دادند:

ایا مخدوم عالی طبع شعرت بس فزون باشد

به نـظـم و نـثـر مـولانای رومت رهنمون باشد

و مرا بیحد تحسین و تشویق نمودند.

یکی از معاصران و دوستان داملای شهید خلیفه عبدالمجید (متوفای دهم حوت 1323 هـ. ش) اند. پیشرو و مُرشد طریقه نقشبندیه بودند که نام شان با اِعزاز و اِکرام تا حال بر زبان ها جاری است. مرحوم محمد مراد بلبل نیز از دوستان نزدیک داملای شهید بود که با هم ارتباط ادبی و فرهنگی داشته اند.

مرحوم آچل پهلوان (متوفای 1332 هـ.ش) از ارادتمندان و مُخلصان داملای شهید بود که شب های جمعه بعد از ادای نماز خُفتن بخشهایی از شاهنامۀ حکیم ابوالقاسم فردوسی را داملای مرحوم در مهمان خانۀ وی به خوانش میگرفت.

داملای شهید دارای کتابخانه نیز بود که متون و شروح درسی علوم مُرَوّج، بعض نسخه های دست نویس و کتب کمیاب چاپی در آن وجود داشت که کتاب های موصوف با مُهرش نشانی شده بود. آثار منظومش را بعضاً در صفحات سفید و وقایۀ کتابهایش می نوشت. بعد از درگذشت وی از کتابها نگهداری درست صورت نگرفت، جُز چند جلدی از کتابها فعلاً در دست نیست. از آن کتب یکجلد «عصیدة الشهده شرح قصیدة البُرده للخرپوتی و بهامشها شرح شیخ زاده» در تصرّف نگارندۀ این سطور می باشد. در آن مرثیه یی که شامل بیست بیت در بحر هزج مثمن سالم در رثاء و مناقب شیخ عبدالواحد معروف به شیخ پهلوان متوفای (1328 هـ. ق) نوشته است. چنین آغاز میشود:

دریـغـا شیـخ عـالـم قطـب حق غوث عیان بگذشت

مُـحِـبِ حـضـرت حـق سـاقیء اهل زمان بـگـذشـت

مُعـیـن دیـن و مِلّـت فــرد وقــت آن صاحب مـسـنـد

ازیـن فـانـی دران دارالـبـقـا جَـولان کـنـان بگـذشت

که چون مشتاق بـوده در خـطـاب حـضـرت بـیـچـون

نـدای ارجـعی الـهـام شـد سُرعت کـنـان بگـذشت

ز دریــای حـقـیـقـت گـــوهـــری ایــــزد فــرستــاده

چو عـالـمـتــاب آمـــــد آه ایندم از جهـان بـگـذشــت

نزد دم یکـدمـی بـی ذکـــر حق آن مُـرشــد بـرحــق

قدم بنهاده بی‌شوقش بصد سوز و فغان بـگـذشـت

شده جـودش بـه مثــل ابر نیسان فــاش در عـالــم

به خُلقش خَلق عـالم را نمـوده شادمان بـگـذشـت

بــه وقــت انـتـقـالِ آن شــهِ والانــســـــب گـــــویـــا

زمین و آسمان یک شد همه از خان و مان بگذشت

فــریـــدِ وقــت عــبــدالــواحـد آن شیخ المشایـخ رُخ

نــمــوده جــلــوه کـرد و بـاز سوی روحیـان بگذشت

و هم در قالب مثنوی در مناقب شیخ پهلوان یا پهلوان خلیفه و در شکایت از ناراستیء جهان نوشته که چنین است:

1328 هجری قمری

از سروده های فوق بر می آید داملا مفتی علاوه از علوم و فنون دلدادۀ طریقت بوده و با پیشروان و مُرشدان طریقۀ خواجه بهاءالدین محمد بخاری نقشبندی، عارف و صوفی معروف قرن هشتم هجری و مؤسس طریقه نقشبندیه ارتباط داشته و صاحب حال نیز بوده است. در جای دیگر از خواجگان سخن به میان می آورد که در ذهن ما خواجه علاءالدین عطار و خواجه محمد پارسا را تداعی مینماید و ختم خواجگان که در مراسم ختم تلاوت قرآن مجید حال نیز معمول است مورد توجّه داملای شهید بود. داملا مفتی نعتیه یی دارد شامل 24 بیت که با فشردۀ زندگی نامه اش در جریدۀ «آیینۀ سرپل» پانزدهم جدی سال 1371 اقبال نشر یافته که بیشتر مُستفاد از آیات قرآن کریم می باشد. هکذا از وی در بارۀ تولد پسرش نجم الدین شعری است در بحر رمل مثمن محذوف که با حمد و ستایش خداوند و اظهار شکران آغاز میگردد:

احمد الله الکریـم المُـستــعـــان المُـؤتــمـن

خــالــق الاشـیـاء وهـّاب الـعـطـایـا ذوالمنن

نذر تسلیمات لا تحصی ست بر خیرالرّسل

بـر روان جـمـلـۀ اصــحـاب و یـارانـش زمـــن

از کــرم فــرزنــد نــو شد عالِـم و صالح کناد

هــم نـگـهـدارد ز آفــات زمــان و از فِــــتَـــن

مستـفـیـد از صحـبـت نـیـکـان نـمـاید دایـما

مُـجـتَنـب از مـجـلـس دو نـان کند در انجمن

گشـت از تـاریــخ مَــولِــد مصـرع کـامل تمام

وقـف اللـهـم نجم الدین فی الشرع الحسن

در صورت محاسبۀ مصرع اخیر آن 1320 حاصل می شود که مراد سال هجری قمری بوده است. داملا عبدالرحمن مفتی با زبان و ادبیات عربی، دری و اوزبیکی آشنایی داشته، خطبه های نماز جمعه و عیدین را خودش می نوشت. آثار خطاطی او چون: دلایل الخیرات، اوراق و آیات قرآن مجید و کمبود بعض کتب به صورت پراگنده در دسترس بعضی ها می باشد.

طوریکه بر می آید موصوف شاعری را پیشۀ خود نمیدانسته، در خلال تدریس به مناسبت هایی از اثر حُزن و یا سرور سروده هایی از طبعش بر می خاسته، بر لبش میجوشیده و با خَطِ زیبای نستعلیق زیور کتابت می یافته است. وی در بعضی از آثارش خود را مخدوم و یا بندۀ رحمن یاد مینماید، چنانچه در این مصراع: ایا مخدوم عاصی نقد جان ایندم به کف باید. یا: باشد ز خدیمان درت بندۀ رحمن

مفتی مرحوم علاوه از مصروفیت هایی که یاد شد، مدتی به حیث مفتی انجام وظیفه مینمود. وی به عمر 65 سالگی در سال 1322 خورشیدی، به ناحق توسط یکی از شاگردان بد اندیشش به عِزّ شهادت رسید. در رثاء و مناقب او سروده هایی هست از شعرا. مرحوم استاد عظیمی در رثاء مفتی موصوف گفته است:

عـمـر گـرامـی نـمـود صرف به نشـر علــوم

گشت ز فیضش بسی اهل طلب مستفـید

چــون کــه ز روز ازل حـکــم خـدا رفـتـه بـود

گـشـت بـه تـیغ ستم در دم آخـــــــر شهید

روی خــراشـیــد حُـور آه کـشـــیـــــده ز دل

گفت به تـاریخ او: «شهد شهــادت چشید»

(8.6.1336=1322 هـ ش)

راقم این سطور نیز در رثاء داملا شهید گفته است:

بـا فــوت عــالِــم، عالَـم بمیرد

امـا چـه تــدبـیـر با حُکم درگاه

بــا عـمــر (دنیا) گـویـی بـرابـر

با روحیان شد آن جلوه همراه

بــود آنــزمــانــش وردِ زبـانـش

لا تــقـنـطـوا بـا مـن رحمـة الله

آرامــگــاهــش یـعـنی مـزارش

بـاشـد کنـار شـه نـعــمـت الله

قابل تذکر است که باید جهت جمع آوری اشعار، آثار و خطوط دستنویس مفتی مرحوم اقدامات ضروری اتخاذ گردد و همچنان در معرفیء دیگر شخصیت های علمی و عرفانی ولایت سرپل اهتمام صورت گیرد تا از حافظۀ تاریخ فراموش نشوند.

نویسنده: عبدالحی علمی