اورتــه عـصـرنـیـنـگ آخـرلـریدن باشله‌ب حاضرگی کونگه قدر «اویستا» معلومات‌لری (ولایت‌لرنینگ اریاشیانه بـوییچه بیرله‌شیشی) گیرادوت و گیکتی اثرلری «کتته خوارزم»، شونینگ‌دیک، کتیسی‌نینگ قدیمی باختریا پـادشـاه‌لـیـگـی حـقـیـده‌گـی معلومات‌لری و نهایت ارخیالوژیگ تدقیقات‌لر نتیجه‌لری اورته آسیاده ایلک دولت اویـوشـمـه‌لـری‌نـیـنـگ پـیـدا بـولـیـشـی معمالرینی اورگه‌نیش اوچون اساس بولگن بولیشی‌گه قره‌مَس‌دن، قدیـمگی دولت‌لر حدودلری، شکل‌لری، باشقرو تیظیمی و سنه‌سی بیلن باغلیق بولگن موضوع‌لرنینگ ایریم یونه‌لیش‌لری همان علمی بحث‌لرگه سبب بولماقده. اجتماعی- اقتصادی احوال‌نی تحلیل قیلیش شونی کورسه‌ته‌دی که، میلاددن اول، بیرینچی مینگ ییل‌لیک‌نینگ باشلری‌گه کیلیب، اورته آسیانینگ نسبتاً رواجلنگن حدودلریده ایلک دولت اویوشمه‌لری پیدا بوله‌باشله‌یدی.

میلاددن اول 8-9 نچی عصرلرگه کیلیب، باختریا (جنوبی اوزبیکستان، جنوبی تاجیکستان، شمالی افغانستان) حدودلری‌ده حربی اهمیت‌گه ایگه بولگن سیاسی بیرلشمه‌لر تشکیل تاپه‌دی. اوشه دورده مرغیانه و سغدیانه قدیمگی باختریانینگ ایریم قِسم‌لری بولگن‌لیگی حقیده تورلی معلومات‌لر بار. باختریا شرقده‌گی اینگ مهم حربی و اقتصادی مرکزلردن بیری بولیب، اهالی‌نینگ، قدرت‌لی شهرلر و قلعه‌لرنینگ کوپ‌لیگی، طبعی خام اشیاگه بای‌لیگی، مهم مرکزی سودا یول‌لری چارراه‌سیده جایلشگن‌لیگی، هنرمندچی‌لیک‌نینگ رونقی شونده‌ی دلالت بیره‌دی.

سونگی ییل‌لرده آلیب باریلگن تدقیقات‌لر «کتته خوارزم»، «قدیمگی خوارزم» مسئله‌لریگه بیرمونچه انیق‌لیک‌لر کیریته‌دی. ارخیالوژیک تدقیقات‌لر نتیجه‌لریگه کوره، خوارزم توپراغی‌ده میلاددن اول.7-8 نچی عصرلرگه عاید پخسه یا که خام خِشت توره‌ر جای‌لر انیقله‌نمه‌گن (توره‌ر جای‌لر یَریم ییر توله‌لردن عبارت). قدیمگی خوارزم دولتی میلاددن اول. 6 نچی عصر ده آمو دریانینگ اورته آقیمی قِسمی‌دن آرال‌گه یقین بولگن ییرلرده وجودگه کیلگن. باختریا و خوارزم دولتی‌نینگ حدودی چیگره‌لری اورته آمو دریا آقیمی‌ده‌گی ییرلر آرقه‌لی اوتگن. خوارزم‌نینگ ایریک سوغاریش انشأت‌لری میلاددن اول. 5-6 نچی عصرلرگه عاید دیر. اولکه‌ده بو دورلر گه عاید کوپ‌گینه شهر و قشلاق‌لر خرابه‌لری آچیب اورگه‌نیلگن. اولرده‌گی تاپیلمه‌لر، منزلگاه‌لر، خام خِشت و پخسه‌دن قد کوته‌رگن بولیب، اهالی دهقانچی‌لیک و چارواچی‌لیک شغله‌نگن. شهرلرده هنرمندچی‌لیک رواجلنگن.

قدیمگی سغدیانه، زرافشان و قشقه دریا واحه‌لریده جای‌لشگن بولیب، جنوبی- شرق‌ده باختریا، شمالی غرب‌ده خوارزم بیلن چیگره‌داش بولگن. سغدیانه حقیده «اویستا»، هخامنی‌لر دوری، میخت یازولری و یونان-ریم تاریخچی‌لری معلومات‌لر بیره‌دی‌لر. قشقه دریاده‌گی بیر قطار توره‌ر جای‌لر و اوی- قورغان‌لر قالدیق‌لری میلاددن اول 8-9 نچی عصرلرگه عاید دیر. سغدیانه‌ده افرآسیاب، یرقورغان، اوزونقیر کبی ییریک شهر مرکزلری همده قوشنی ولایت‌لر و دولت‌لر بیلن اوز ارا اقتصادی و مدنی علاقه‌لر رواجله‌ندی.

اوزبیکستان حدودلریده‌گی اینگ قدیمگی دولت‌لر حقیده زردشتی‌لرنینگ مقدس دینی کتابی «اویستا»، هخامنی‌لرنینگ میخت یازولری (بیخیستون، نقش رستم، سوزه، پیرسیپال) یونان- ریم تاریخچی‌لری‌نینگ (گیرادوت، گیکتی، کورسئی روف، ارین، ستره‌بان و باشقه‌لر) معلومات‌لر بیره‌دی. سونگی ییل‌لرده قدیمگی باختریا، سغدیانه و خوارزم حدودلریده آلیب باریلگن ارخیالوژیک تدقیقات‌لر کوپ حال‌لرده یازمه منبع‌لر معلومات‌لرنی تصدیقله‌یدی.

میلاددن اول 559 ییل‌ده ایران‌ده پادشاه ایککینچی کیر، هخامنی‌لر دولتی‌گه اساس ساله‌دی. میلاددن اول 545-540 ییل‌لرگه کیلیب هخامنی پادشاه‌لری اورته آسیاده‌گی پرفیه، مرغیانه، باختریا، سغدیانه کبی ولایت‌لر و کوچمنچی قبیله‌لر اوستیدن اوز حکمرانلیکلرینی اورنه‌تدی‌لر. اورته آسیا خلق‌لری باسقینچی‌لرگه قرشی مردانه‌وار کوره‌ش آلیب باره‌دی‌لر. خصوصاً، کوچمنچی ماسگیت قبیله‌لری هخامنی‌لرنینگ کتته قوشنی‌لرینی تار-مار ایته‌دی‌لر (میلاددن اول 530 ییل) بو جنگ‌ده فارس پادشاه‌سی ایککینچی کبیر هم هلاک بولدی. شونینگ‌دیک، میلاددن اول 522 و 519-518 ییللرده مرغیانه‌ده همده سکلر اولکه‌سیده فارس‌لرگه قرشی قوزغلان‌لر کوته‌ریلدی.

بو دورده قدیمگی باختریا اهالی‌سی‌نینگ اساسی مشغولاتی دهقانچی‌لیک ایدی. قلعۀ میر، کوچوک تیپه، قیزیل تیپه، قیزیلچه، بندی‌خان کبی میلاددن اول 4-6 نچی عصر یادگارلیک‌لریدن کوپ‌لب محنت قورال‌لری تاپیلگن. دهقانچی‌لیک صنعتی سوغاریش‌گه اساس‌لنگن. بو حدودلرده اوندن تشقری چارواچی‌لیک، کلالچی‌لیک، تیمیرچی‌لیک و بدیعی هنرمندچی‌لیک (آمو دریا خزینه‌سی) هم رواجله‌نه‌دی.

میلاددن اول 4-6 نچی عصرلرده سغدیانه‌ده کوپ‌لب شهر و قشلاق‌لر بولیب، اولر فارس پادشاه‌لریگه کتته-کتته سالیق‌لر توله‌ب تورگه‌نلر. خصوصاً، بو دورگه عاید اوزونقیر، ییر قورغان، افرآسیاب، قورغانچه، کوک تیپه کبی 50 دن زیاد یادگارلیک‌لر اورگه‌نیلگن. بو حدودلردن تاپیلگن کوپ‌گینه تاپیلمه‌لر اهالی‌نینگ دهقانچی‌لیک، چارواچی‌لیک و هنرمندچی‌لیک بیلن شغلله‌نگنی‌دن دلالت بیره‌دی. شونینگ‌دیک، سودا- ساتیق و اوز ارا علاقه‌لر هم انچه رواجله‌نه‌دی.

بو دورده خوارزم حدودیده هم ییریک- ییریک منزلگاه‌لر موجود ایدی. قشلاق‌لرده دهقانچی‌لیک، شهرلرده ایسه هنرمندچی‌لیک رواجله‌نگن ایدی. جانباز قلعه، کوزه لیقیر، توپراق قلعه کبی‌لر مدنی مرکزلر حسابله‌نگن. اوزبیکستان‌ده‌گی اینگ قدیمگی محلی یازو نمونه‌لری هم خوارزم حدودلریدن (توپراق قلعه، میلاددن اول 4 نچی عصر) تاپیلگن. میلاددن اول 329 نچی ییلی‌گه کیلیب، مقدونیه‌لیک اسکندرنینگ اورته آسیاگه یوریش‌لری باشله‌نگه‌ندی. اسکندر قوشنی‌لری سغدیانه و اوستوراشنه ییرلریده جوده قتتیق قرشی‌لیک‌که دوچ کیلدی. جنگ‌لرده اسکندرنینگ اوزی هم بیر نیچه مرتبه یره‌دار بولدی. میلاددن اول 329-327 ییل‌لر دوامی‌ده محلی سغدی اهالیسی، سپیتمن باشچی‌لیگی‌ده یونان- مقدون باسقینچی‌لری‌گه قرشی کوره‌ش آلیب باریب، اولرگه جوده کتته تلفات ایتکه‌زدی. اسکندر قوشنی‌لری هیچ قچان سغدیانه‌ده‌گی‌دیک قرشی‌لیک‌که اوچره‌مه‌گن ایدی.

میلاددن اول 323 ییل‌ده مقدونیه‌لیک اسکندر وفات ایتگنی‌دن سونگ اورته آسیا ییرلری سلواک حکمرانلیگی آستی‌گه اوته‌دی (میلاددن اول 306 ییل). سلواکی‌لردن بولگن انتیوخ بیر، دوریده (میلاددن اول، 280-261 ییل) اورته آسیا ولایت‌لریده تینچ حیات باشله‌نیب، قشلاق خوجه‌لیگی، هنرمندچی‌لیک، سودا-ساتیق انچه گینه رواجله‌نه‌دی. اورته آسیا ییرلری سلواکی‌لر دولتی‌نینگ مهم قِسمی بولیب، حربی-ستراتیژیک و اقتصادی اهمیت‌گه ایگه ایدی. اورته آسیا ولایت‌لری‌نینگ سلواکی‌لر دولتی ترکیبی‌گه کیرگن دوری یونان-مقدون یوریش‌لری پیتی‌ده ویران بولگن ایشلَب چیقاروچی کوچلرنینگ و باختریالیک‌لر، سغدی‌لر همده پفیه‌لیکلرنینگ باسقینچی‌لریگه قرشی کوره‌ش‌ده بیرله‌شو دوری بولدی.

میلاددن اول 3 نچی عصرنینگ اورته‌لریگه کیلیب، سلواکی‌لر دولتی‌ده تخت اوچون اوز ارا کوره‌ش‌لر اوج آلیب کیتدی. نتیجه‌ده دست‌لب پرفیه، کیین ایسه یونان- باختریا دولت‌لری سلواکی‌لردن اجره‌لیب چیقدی. میلاددن اول 250 ییل‌ده بیرینچی یونان- باختریا پادشاه‌سی دیآداد اوزینی حکمدار دیب اعلان قیلدی و تنگه‌لر ضرب ایتدی.

تنگه‌شناس‌لیک معلومات‌لریگه کوره، میلاددن اول 3 نچی عصرنینگ آخریگه‌چه یونان-باختریاده بیر نیچه پادشاه‌لر اوتگنکی، اولر یازمه منبعلرده ایسله‌تیلمه‌یدی. میلاددن اول 2 نچی عصر باشلری‌گه کیلیب دیمیتری، ایوکراتید کبی پادشاه‌لر یونان- باختریا ییرلرینی جنوب‌گه تامان کینگه‌یتیریب باره‌دی‌لر. میلاددن اول 2 نچی عصرنینگ ایکّینچی یریمی‌دن باشله‌ب کوچمنچی قبیله‌لرنینگ هجوم‌لری و اوز ارا کوره‌ش‌لری نتیجه‌سیده یونان- باختریا پادشاه‌لیگی قوله‌تیلدی.

داکتر عزیز الله فاریابی