کوه البرزی که در اوستا و شاهنامه از آن نامبرده شده، نه در ایران است و نه هم در افغانستان، بلکه در نیم قارۀ هند است. اگر به این موضوع علاقه داشته باشید این نوشته را بخوانید. این یادداشتها در سه بخش تنظیم شده اند: کوه البرز در اوستا، کوه البرز در شاهنامه و نتیجه.

اول از اوستا آغاز می‌کنیم: «در اوستا هَرا و هَرَیتی و در پهلوی هربُرز کوهی‌ست اساطیری که در فارسی البرز شده...»

کوه البرز در اوستا چنین وصف شده است: «درد سراسر اوستای نو، بارها به نام و ستایش این کوه بر می‌خوریم. در زامیاد یشت بند1، کوهِ هرا همۀ کشور های خاوری و باختری را فراگرفته و نخستین و بزرگترین کوه جهان است. در رشن یشت بند 25 می‌خوانیم که ستاره‌گان و ماه و خورشید، گردا گرد کوهِ هریتی چرخانند. در مهر یشت بند 35 آمده است که مهر ایزد نگاهبان فروغ و پاسدار پیمان، نخستین ایزدی ست که پیش از دمیدن خورشید از کوه هرا به سراسر زمین های ایرانی می نگرد. در همان یشت بند 50می خواینم، که آرامگاه مهر بر فراز کوه هریتی جای دارد که در آنجا نه شب است و نه تاریکی، نه باد سرد نه باد گرم، نه بیماری کشنده، نه آلایشِ دیو آفریده. از فراز کوه هریتی مِه بر نخیزد.

کاخ ایزد سروش که هزار ستون دارد و خود روشن و ستاره آذین است، بر فراز کوه البرز جای دارد.(یسنا بند 21، بند 57) گیاه هَوم که نوشابۀ آیینی هَوم را از آن بر گیرند، بر فراز کوه البرز می‌روید.(یسنا بند 10)

در بند هشن بخش 12 آمده است که همۀ کوه ها در هجده سال روییدند، اما البرز در هشتصد سال به کمال رسید: به دویست سال تا به ستاره پایه، به دویست سال تا به ماه پایه، و به دویست سال تا به خورشید پایه و به دوویست سال تا به آسمان زَبَرین رُست و دو هزار و دویست و چل و چار کوه از روی زمین از البرز جدا شد.

در دینکرت گفته شده است که یک سرِ «چینوَد پل» بر البرز کوه نهاده شده است.»( اوستا، گزارش و پژوهش جلیل دوسخواه، تهران: اتشارات مروارید، 1370، ج2ص924.

متکی بر این متن ها، کوه البرز در اوستا این بارزه ها را دارد:

ـ1. تمام سر زمین خاور و باختر را فرا گرفته است؛

ـ2. نخستین و بزرگترین کوه جهان است؛

ـ3. ستارَگان و ماه و خورشید، گرداگرد آن می چرخند، به تعبیر دیگر خیلی بلند است؛

ـ4. ایزد مِهر، پیش از برآمدن آفتاب، از فراز آن تمام ایران زمین را می‌نگرد؛

ـ5. آرامگاه مهر بر فراز آن است؛

ـ6. نه باد سرد دارد و نه باد گرم؛

ـ7. نه بیماری در آنجا است و نه آلایش دیو آفریده؛

ـ8. همیشه در اطرف آن مِه (دمه، غبار، تومن) است؛

ـ9. کاخ هزار ستونی ایزد سروش در آن جای دارد؛

ـ10. گیاهِ هَوم در آن می‌روید؛

ـ11. بلندی آن تا به آسمان زَبَرین است؛

ـ12. بتعداد 2244 کوه از آن جدا شده است؛

ـ13. و یک سر چینوَد پل بر آن کوه است.

اما البرز در شاهنامه

نخستین بار نام البرز در شاهنامه در داستان زادن زال آمده است. سام در آرزوی فرزند است. در خانه‌اش کودکی تولد می‌شود:

ز مــادر جــدا شـد بـران چـنـد روز

نـگـاری چـو خـورشـيد گيتی فروز

بـه چـهـره چـنـان بود تابنده شيد

ولـيـکـن هـمـه موی بودش سپيد

پـسـر چـون ز مـادر بـران گونه زاد

نـکـردنـد يـک هـفـتـه بـر سام ياد

شـبـسـتـان آن نــامــور پــهــلـوان

هـمـه پـيـش آن خــرد کودک نوان

کـسی سـام يل را نيارست گفت

کـه فـرزنـد پـيـر آمد از خوب جفت

بالاخره دایه‌یی به سام می‌گوید:ـ

کـه بـر سـام يــل روز فـرخـــنــده بــاد

دل بــدســـگــالان او کـــــنـــده بـــــاد

پــس پـــــــرده‌ی تـو در ای نــامـجوی

يــکــی پــور پــــاک آمـــد از مـاه روی

تنش نقره‌ی سـيم و رخ چون بهشت

بــــرو بــر نـبـيـنـی يـک انـدام زشــت

از آهــو هـمـان کِش سپيدست موی

چــنــيـن بـود بـخـش تـو ای نـامجوی

سام به شبستان می آید تا فرزندش را ببیند:ـ

چــو فـــرزنـــد را ديـــد مـويش سپيد

بــبـــود از جــهــان سر به سر ناامـيد

ســـوی آســمـــان سـربرآورد راسـت

ز دادآور آنـــگــــاه فـــريــاد خــواسـت

کـــه ای بـــرتـــر از کــژی و کــاستی

بــهــی زان فـــزايـد که تــو خواستی

اگــر مــن گـنــاهـی گــــران کــرده‌ام

وگــر کــيـــش آهــــــرمـــــن آورده‌ام

بـــه پـــوزش مـگـر کــردگــار جـهــان

بــه مـــن بــر بــبـخــشايد انـدر نهان

بــپـــيــچــد همی تيـره جانم ز شرم

بـجــوشــد هـمـی در دلـم خـون گرم

چــو آيــنــد و پــرسـنــد گـردنـکـشـان

چــه گـــويــم ازيــن بـچه‌ی بـد نشان

چـه گويم که اين بـچـه‌ی ديو چيست

پـلـنـگ و دورنـگـست و گـرنه پريست

ازيـــن نـــنــگ بــگـذارم ايـران زمــيـن

نــخـــواهـــم بــريــن بــوم و بـر آفـرين

بعد از این شِکوَه،

بـفـرمـود پـس تـاش بـرداشـتـنـد

از آن بـــوم و بــر دور بـگـذاشـتند

بــجـايـی که سيمرغ را خانه بود

بـدان خـانـه ايـن خُـرد بيگانه بود

نــهــادنـد بـر کـوه و گـشـتـند باز

بــرآمـــد بــــريـن روزگــــاری دراز

دیده می‌شود که زال را در کوهِ البرز که دور از ایران است، برده، در کوهی که سیمرغ خانه دارد، رها کرده اند. سیمرغ زال را به صفت طعمه‌یی برای بچَگانش بر می‌دارد. وقتی در آشیانه می‌آورد، بچّگان سیمرغ با او الفت می‌گیرند. زال در آشیانۀ سیمرغ پرورش می‌یابد و:

نـشــانـش پـراگـنـده شد در جهان

بــد و نـــیــک هــرگــز نمـاند نـهان

بــه ســـام نــريـمــان رسيد آگهی

از آن نــيـــک پـــی پـــور بـا فرهی

شـبـی از شبان داغ دل خفته بود

ز کــــار زمــانــه بـــرآشـفـتـه بــود

چــنــان ديـد در خـواب کـز هندوان

يــکـی مـرد بـر تـازی اســـپ دوان

ورا مــــژده دادی بـــه فــرزنــــد او

بـــران بـــرز شـــاخ بــــرومــنــد او

در شبی دیگر:

چـو شـب تـيـره شـد رای خـواب آمدش

از انــديــشــه‌ی دل شــــتــاب آمـــدش

چــنـــان ديــــد در خــواب کـز کـوه هـند

درفـشـی بــرافــراشـــــتـنـدی بــلـــنــد

جـــوانـــی پــديــد آمــدی خـــــوب روی

ســپـــاهـــی گــران از پـس پـشت اوی

بــدســت چــپـــش بـــر يــکـی مـوبـدی

ســـوی راســتـــش نـــامـــور بــخـــردی

يــکــی پـيــش ســام آمـدی زان دو مرد

زبــــان بـــر گــشـــادی بــگــفــتـار سرد

کــــه ای مـــــرد بــيــبــاک نــاپــاک رای

دل و ديـــده شــســتــه ز شــرم خـدای

تـــرا دايـــه گـــر مـــرغ شــايـــد هـمـی

پــس ايـــن پــهـلــوانـی چـه بايد هـمی

گـــر آهـــوســت بـــر مــرد مـوی سـپيد

تــرا ريــش و ســـرگشت چون خنگ بيد

بعد ازین تهدید:

بـه خـواب انـدرون بـر خروشـيد سام

چــو شــيــر ژيــان کــانـدر آيد به دام

چـــو بــيــدار شــد بـخـردانـرا بـخواند

ســران ســپــه را هــمــه بــرنـشـاند

بــيــامـــد دمـان سـوی آن کـوهـسار

کــه افـگــنــدگـان را کـنـد خـواسـتـار

و کــوه البرز را چنین در می یابد:

ســـر انــدر ثــريـــا يـکـی کـوه ديـد

کــه گـفـتـی ستاره بخواهد کشيد

نــشــيــمـی ازو بـرکــشـيـده بلـند

کـــه نـــايـــد ز کــيــوان برو بر گزند

فــرو بــرده از شـيـز و صـندل عمود

يــک انـدر دگـر سـاخـتـه چوب عود

بـــدان سـنـگ خــارا نگه کرد سـام

بــدان هـيـبـت مـــرغ و هــول کـنام

يــکــی کـاخ بـد تـارک انـدر سـماک

نـه از دسـت رنـج و نه از آب و خاک

در جای دیگری کوه البرز کوه چنین توصیف می شود:

...بـرفـتـم به فرمان گيهان خدای

بـه الـبـرز کوه اندر آن زشت جای

يـکـی کـوه ديـدم سراندر سحاب

سپهـری ست گفتی ز خارا بر آب

ازین بیت بر می‌آید که این کوه مشرف بر آب، یعنی در ساحل بحر یا بحیره بوده است.

و در داستان فریدون:ـ

فریدون پسر آتبین است. پدرش از دشمنان ضحاک مار دوش بود. از دست او کشته می‌شود. ضحاک خواب می‌بیند که کودکی تولد می‌شود و او را هلاک می‌کند. امر می‌نماید که تمام نوزادان آن سال را هلاک کنند. مادر فریدون که آبستن است، بعد از تولد کودکش، از ترس ضحاک او را بر می‌دارد و فرار می‌کند. به مرغزاری می‌رسد و:

بـه پـيـش نـگـهـبـان آن مــرغـــزار

خــروشـيـد و بـاريـد خون بــر کنار

بـدو گفـت کـاين کودک شيـرخوار

ز مــن روزگـــاری بــــزنــهــــار دار

کــه انـديـشـه‌ای در دلــم ايــزدی

فــراز آمـــدسـت از ره بـــخــــردی

همی کرد بايد کـزين چاره نيست

کـه فرزند و شيرين روانم يکيست

بــبــرم پــی از خـــاک جـادوستان

شــوم تــا سـر مــرز هـنـدوسـتان

شــوم نــاپــديــد از مـــيــان گــروه

بـــرم خـــوب رخ را بــه الـبـرز کـوه

کودک را به البرز کوه می‌آورد:

بـيــاورد فــرزنــد را چــون نـونـد

چــو مـرغـان بر ان تيغ کوه بلند

يـکـی مـرد ديـنـی بران کوه بود

کـه از کـار گـيـتـی بی اندوه بود

به یقین می‌دانیم که این مرد دینی، یکی از مرتاضان هندی‌ست.

فــرانــک بـــدو گـفــت کـای پـاک ديـن

مــنـــم ســـوگــــواری ز ايــــران زمين

بـــدان کــايــن گـرانـمـايــه فــرزنـد من

هـــمـــی بـــود خــواهــد ســرانـجمـن

تـــرا بـــود بـــايــد نـــگــــهــــــبـــان او

پـــــدروار لــــرزنـــــده بـــــر جــــــان او

پـــذيــــرفــــت فـــرزنــد او نــيـک مـــرد

نـــيـــــاورد هــــرگـــــز بــــدو بـاد سرد

خــبـــر شـــد بــه ضــحــاک بــدروزگـار

از آن گـــــاو بــــرمـــايـــــه و مـــرغــزار

چـو بگذشت ازان بر فريدون دو هشت

ز الـــبـــرز کــــوه انـــدر آمــد به دشت

فریدون تا 16 ساله‌گی درین کوه البرز می‌ماند. خطوط فکری و کاریِ فریدون را این مرد مرتاض رقم می‌زند.

ازین بیت های شاهنامه در می یابیم که:

ـ1. کوه البرز در نیم قارۀ هند است.

ـ2. یکی از کوه های مقدس است.

ـ3. در آن کوه، مرتاضان هم بوده است.

ـ4. کسی که به سام از زنده بودن زال مژده می‌دهد، از هندوان-هندوستان- است، چون زال در آنجاست.

ـ5. در خواب دوم، کسی که سام را تهدید می‌کند، نیز از هند است، چون زال در آنجاست.

ـ6. کوه البرز، شیز و صندل و عود دارد. این هر سه، از شمار نباتات مناطق گرم اند.

ـ7. مُشرف به آب (بحر، یا بحیره) است.

ـ8. فرانک (مادر فریدون) می‌خواهد که از جادوستان یعنی ایران به سبب تسلط ضحاک بر آن بگریزد و فرزندش را به البرز کوه ببرد.

ـ9. فرانک به مردِ دینی (مرتاض) خود را ایرانی معرفی می‌کند.

ـ10. کوه البرز، پر از کنام (آشیانۀ انسان و حیوان: درنده، پرنده و چرنده) است.

ـ11. خیلی خیلی بلند است.

ـ12. گیاه هوَم در آن می‌روید.

ـ13. سیمرغ در آن آشیانه دارد.

در نتیجه:ـ

کوه البرزِ ذکر شده در اوستا و در شاهنامه، در نیم قارۀ هند است. کوه البرزِ ولایت بلخ، کوهی‌ست که به تازه‌گی- به تناسب عمر زمین- از مرحلۀ آتش فشانی گذشته است. در آن بنا به تعبیر باشندگان دَور و بَر، خس پیدا نمی‌شود که دندانت بِکاوی. چه برسد به گیاه هوم و نباتات شیز و صندل و عود و آشیانۀ سیمرغ.

کوه البرز ایران هم خصوصیات کوهی که در اوستا و شاهنامه ذکر شده اند را ندارد. بنابرین با قاطعیت می‌گویم که کوهِ البرزِ ذکر شده در اوستا و شاهنامه، در نیم قارۀ هند است؛ نه در افغانستان و ایران.

گپِ آخر:ـ

فردوسی با استعداد برتری که داشته است، داستانهای حوزۀ مدنی نوروز (کشورهایی که نوروز در آنها تجلیل می‌شده است) را در هم آمیخته، به آنها هویت ایرانی داده است. در مطالعات شاهنامه شناختی در خصوص دسته‌بندی داستانهای آن از نگاه منشأ- با وجود خیلی دشوار بودن هم- این سه گروه داستان را در نظر داشته باشند:

ـ1. داستانهایی که منشأ ایرانی دارند

ـ2. داستانهایی که منشأ تورکی دارند

ـ3. داستانهایی که منشأ هندی دارند

رحیم ابراهیم