اوزبیک تیلی سوزلیگی، نورالله آلتای
بنیاد اجتماعی و فرهنگی بیانی یوتوب
استاد ملا تاج محمد سرپلی در یوتوب
استاد ملا تاج محمد سرپلی در فیس بوک
قرآن الکریم با ترجمه به چند زبان
بابر ایزیدن، دکتور شفیقه یارقین
اوزبیکی شعرلر، امان الله قویاش
یورتداش، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی
دُر دانه لر، دکتور فیض الله ایماق
اوزاق یــولــلار، ادبی و فرهنگی
حیات پنجره سیدن، فضل احمد بورگیت
آلتین کَمَلـَک، عبدالله تاشقین
آلتین یپراقلر، محمد کاظم امینی
اجتماعی و فرهنگی، فیض الله قرداش
ابزار های ضروری برای سایت و وبلاگ
آلتین فلم، اوزبیکلرنینگ افتخاری
گلزمین وفا، اشعار سید محمد دروگر
باله لر، آیدین مالمو مدنی نهادی
امیر علیشیر نوایی، مکمل اثرلری
برگردان الفبای کریل به الفبای عربی
پیوند های مهم
افـغـانستانده تورک- اوزبیک خلقی نهایت ده ستم کـورگـن ایـل- اولــوس. بــو ایــل- اولـــوس قـنـچـه هـم اوزاق تــاریـــخــــی اوتـمـیـشـگه ایگـه بـولـیـب بابا- اجدادلری کتـتـه خـان و خاقانـلیـکـلر قـوریب، دواریـغ ســـوریـب کـیـــلـگـن بــولـسهلـــر هـــم، قـالــهویـرسـه اولـر سونگـی بـیـر- ایکـّـی عصـر مـابـیـنـیـده اوشـبـو چـیـگـرهلـــــرده قـیـینـاق و قیـیـنـچـیـلیـکـلر آستیده حیات کیچیریب، شو بــاعـث مـدنـی- تـاریـخی، تیل و ادبیاتلری ایـزیلیب- یینچیلیب کیلگن خـلـق. اوشـبـو خـلــق نـیـنـگ محکـومیت تاریخی هنوزگچه هم سونگی ایکّی عصر آرهسـیـده کـورگـن نـقـصـانـلـرنـی بـرطرف قیلیشگه امکانیت تاپهآلمهگن... ا
نـویـسـنـده گــان، شــاعـران و هنرمنـدان منـسـوب بـه مـلـیـت هـائـیـکـــه در وطـن عـــزیــز مــا زنــدهگـی دارنـــد، بـخـصـوص مـلـیت اوزبـیـک قـرن های متمادی بخاطر غنامندی فـرهـنگ مـان آثـار زیـادی ایـجـاد کرده اند و از آنها به میراث رسیده، نـسـل به نسل مورد استفـاده قـرار گرفته است. ایـن واضــح اسـت آنـهـا بــخـاطــر رشـد و انـکـشـاف هـنـر سهـم خـــود را ادا کــرده انــد. امـروز بـسیـاری از هـنـرمـندان مـا را مـی شنـاسـنـد، امــا دربـــاره زنـدهگـی و فـعـالیت هـای آنهـا مـعـلــومــات نــدارنـد. شـفـیـع عـظـیـمـی یـکـی ازیــن چــهـــره های شناخته شده است... ا
دانش اندوزی و فـراگـیــری فـنــون ادبی و هـنــری از ســجـایـــای بــرازنــدۀ کسانی مـحـسـوب میگردد که دارای ذوق سلـیـم و صاحب دیـد وسیـع بـاشـنـد. مـردم ادب پـرور انــدخــوی همـانـند دیگر شیفته گان سرود و سخن از روزگاران قدیم تا امروز با ایــن روحــیــه آمــیـزش یـافـته، در پرورش گلبرگ هــای نـفـیـس ادب و هـنـر از خـود سلایق ویــژه یی نشان داده اند. منجمله گــرایـش مـهـر ورزانــۀ شـان در آمـوزش و گسترش هـنـر ظـریف موسیقی کلاسیک (نــوا هــای قــدیـمه به خصوص اوزبیکی) شــایـان یــاد کــرد اسـت. هـنـر دوسـتان در مــحــافــل هـنـری به نوا های روح نواز رامشگران با اشتیاق... ا
قـرنها پیش جوگیها در سفر های بدون مــرز شان به افغانستان آمدند. هیچ کس نمیدانـد دقـیـقاً چـه وقـت؟ یـا چطور؟ اما همه میگویـنـد کـه آنـها سالها پیش به این مـمـلــکــت آمــدهانــد. هــیــچ کـــس نمیدانـسـت، آنـهـا کـجا میخوابند؟ کجا بـچـههـایـشـان را بـه دنـیا میآورند و کجا بـا همدیـگر جمع میشوند؟ اما آنها بودند کـه هـمـیـشـه اولـیـن و تازهترین خبرها و کشفهـای دنیا را یا حداقل خبر کشفها را برای مردم افغانستان میآوردهاند. مثل مسافران جادویی که خبرهای ســرزمـین های راز و رویا و جـادو را بـــا خــود حـمـل مــیکــردهانــد. شــایـد آنـهـا در ابــــتـــدا خیمههایی همراه داشتهاند... ا
هـنـر هـمـانـند شعر و ادبیات تراویدۀ ذوق و استعداد زیبایی شناختی انسان و نماد احساس و انـدیشـه های ظریف و تلطیف شدۀ اوست. انـسان نـه تنـهـا بـا ایـجاد و ابـداع پـدیـده هـای هـنـری ذوق و سلیقۀ زیبایی شـنـاخـتـی خـود را اقـنــاع و رشد مـیـدهـد، بـلـكـه درد ها و نیاز های روانی و حسّی خـود را نیز از راه شنیدن یا دیدن آن تسكین می دهد و بر طرف مـیـكـند. از هـمـیـن رو، تـا انسان بوده و هست، هنر با او هـمـراه است و مانند همه نماد های گونه گون فرهنگ بشری یكجا با نسلهای آدمــی پـویـه تـاریـخ را در نـور دیــده، فـراز و فرود هـای تـحــول و دگـرگـونـــی هــا را پذیرا شده است. ا
سـیـد کـبـیـر کمـال رحـمـتلی استاد غفار کـمـال نـیـنگ اوغلی دیر. سید کبیر نینگ قـولاغــی بـالــهلـیـگـیـدن دوتـار نــوالری و کلاسـیـک آهـنـگلـر بیلن تانیش. آتهسی رحـمـتـلـی اسـتـاد غـفار کمال افغانستان نـیـنـگ مـشـهـور کـلاسیـک خوانندهلریدن بیری بـولـگن. سـیـد کـبیر ایندی رحمتلی آتـهسی نیـنگ ایزینی ایزلب بارماقده دیر. اوزیـنـی ایتـیشیچه: «اوزبیک خلقی نینگ اصل مـوسیقیسی دوتار دیر و مین دوتار بـیـلـن ذوقـلـنـهمـن. کـلاسـیک موزیکلر و فـلـکـلـوریـک قـوشـیقلرنی هم اوقویهمن. الـبـتـه بـرچـهسـیـنـی اوز رحـمـتلی آتهم، استاد غفار کمال دن اورگهنگنمن». سـید کبیر اوزبیکستانلیک... ا
ضیاء خواجه منصوری افغانستانده خلقلر دوستلـیـگـی اوچـون فعال خذمت قیلگن اوسـتـاذ صنعتکارلریدن دیر. او ۱۹۲۰ نچی میـلادی ییلده تاشکند شهریده توغیلدی. بـاشـلـنـغـیچ تعلیمنی توگهتیب، موسیقه کـورسـیـنی هم عین شو ییرده توگهتدی. بــو کـورسـده دوتـار و سـیـتــار چَلـیشنی اورگـَنـدی. مـیلادی ۱۹۲۹-۱۹۳۰ ییـلـلـرده فـاریـاب، مزارشریف، سونگره کابلده عمر کـیـچـیـردی. صنـعـتـکار افـغـانـسـتــــانده اسـتـقـامـت قـیـلـهیـاتگن اوزبیک، ترکمن، تـاجیک، پشتون و هزارهلرنینگ، اینیقسه، یـاشلـرنـیـنـگ ارداقـلـی صحـبـتــداشی و صـمـیـمـی دوسـتی ایدی. منصوری نینگ افغانستان اوزبیکلری تیلی و... ا
ینگی کون «نوروز»ـ
نـوروز قـیـش شـرطلــرینینگ توگهنیب طبیعتنینگ اویغانیشی، قار و موزلرنینگ اېریب، آقگن اریغلرنینگ جـۉشـیـب تـاشـگـنـی، چـېـچـکـلـرنینگ آچیلیشی، یغاچلرنینگ یشَریشی، کېچه بیلن کوندوزنینگ تېنگ بۉلیشی و انـسـانلرنـیـنـگ قـلبیده گۉزهل تویغولرنینگ تیریلیشی، بهارنینگ مژدهسی بۉلگن شمسي هـجـري بـیـریـنچی حمل (میلادي 21 مارچ) کونیده مشرقدن مغربگه، شمالدن جنوبگه بوتون تورک دنـیـاسـیده اۉرتـه آسـیـاده یـشـهیـاتگن اۉزبېک، اۉیغور، تورکمن، قزاق، قیرغیز همده بالکان تورکلریده، تورکـیـهده، افـغـانـسـتـانده، تـاجـیـکـستان، هندوستان و ایرانلیکلرنینگ ینگی کون و یا ییلباشی قبول اېتگنلری نوروز بویوک بیر جۉشقین بیلن قوتلهنیلماقده دیر.
نــوروز بـیـزنـیـنگ اوچون نیمهنی افاده اېتهدی؟ نوروزنینگ تاریخی قهیېردن باشلهنیب کېلیبدیر؟ نوروز اون بیرینچی عصرده یازیلگن ایرانلیکلرنینگ «شاهنامه» سیدهگی تخت جمشیددن بـاشلهنیب کېلیبمی؟ یــۉق اېسه خـِتـای (چـیـن) تـاریـخـي کـتابلـریـده هون تورکلری حقیده میلاددن آلدین ییتینچی عصرده یازیلگن قـویـاش ییلینینگ بیرینچی آیی حمل (مارچ-اپریل) آییده باشلهنهیاتگن مراسملرنی نوروز بیلن بیر ایلگیسی (علاقه و ارتباطی) بارمی؟ بو سۉراقلرنینگ جوابینی تاپماق اوچون تاریخ کتابلریگه باقماق کېرهک.
ـ نوروزنینگ اۉزهللیکلری (خصوصیتلری) دن بیری: قویاش ییلینینگ باشلهنیشی، یعنی ینگی ییل دیر.
ـ ایکّینچی اۉزهللیگی: قیزغلداق یا که لاله دیر که افغانستانده «میلۀ گل سرخ» دېییلماقده.
ـ اوچینچیسی نوروز داستانلری دیر که «شاهنامه» ده اَیتیلگن.
ـ اون ایکّی حیوانلی تورک تقویمی
ـ قویاش ییلی تقویمی
تورکلرنینگ اسلامیت، عیسویلیک، موسویلیک دینلریدن آلدینگی دینی شمنیزم بۉلگن، «کمنلیک یاکه شمنلیک» کۉک تنگری دینیده قویاشنینگ ایریم بیر یېری باردیر. حتّی سیبیریه (سایبریا) ده تاپیلگن تورت مینگ (4000) ییل آلدین تورکچه یازیلگن تاشلر یوزیده و بوندن آلتی مینگ (6000) ییل آلدین سومریلر (سومریلر تورک اېدی) و مصرلیکلر زمانیدن قالگن قویاش شکللریگه اۉخشهگن قویاش رسملرینی کۉریش ممکن. چونکه کۉک تنگری دینیده تنگری خدا دیر و کۉک هم آسمان دیر، یعنی آسمان تنگریسی (آسمان خداسی) و قویاش آسمانده دیر. قیشنینگ کېتیشی بیلن بهارنینگ کېلیشی، چېچکلرنینگ آچیلیشی ارّنگ قویاشنینگ چیقیشی بیلن ممکن. بونینگ اوچون قویاش تنگری طرفیدن انسانلرگه سونولگن بیر لطف دیر. بوکون روسیهنینگ شمالی سیبیریهسیده سکا تورک جمهوریتی و جنوبیده آلتای تورک جمهوریتی باردیر. بو خلقلر بیر مینگ ییلدن بیری باشقه تورکی خلقلر بیلن ارتباطلری کېسیلگن، دینلری موسویلیک، عیسویلیک و اسلام اېمَس، بلکه کملیک یعنی شمنیزم دیر.
بو خلقلرنینگ ییلباشی کونی بهارنینگ کېلیشی نوروز کونیدور. بو ییلباشی کونیگه قویاش بیرهمی دېیلماقده. بو خلقلر آرهسیده بهارنینگ کېلیشی بیلن ینگی کییملر کییلهدی، تورلی یېمـَکلر پیشیریلهدی و دعالر اۉقیلهدی و تورکلرنینگ آته سپورتی بۉلگن اۉغلاق اۉینَلهدی. بولر بیر تصادف بۉلمَسه کېرهک.
تورکلرنینگ قۉللـهنگن اون ایکّی حیوانلی تقویمی هم باشلنغیچ کونی حمل آیینینگ بیرینچی کونی، نوروز کونی دیر. شمسي تقویمنینگ آیلری حمل، ثور، جوزالر ایرانلیکلر تامانیدن فروردین، اردیبهشت، خُرداد، مردار دېییب اۉزگرتیریلگن. نظامالملک میلادی اون بیرینچی عصر یازووچیسی «سیاستنامه» آتلی اثریده نوروزنینگ تورکلرگه عاید بیرهم و ییلباشی کونی بۉلگـَنینی یازگن (کۉریلسین!). ینه کاشغرلیک محمود تورکلرده ییلباشینینگ نوروز بۉلگنینی افاده اېتگن...
مارکوپولو بوندن سکّیز یوز (800) ییل آلدین قوبیلایخاننینگ آی و قویاش رسملری بیلن بېزهنگن بیراقلریدن سۉز یۉریتهدی. تورکلرنینگ اسلامیتنی قبول اېتگن ییللریده یازیلگن «اۉغوزنامه» قهرمانی «بیراغیمیز قویاش بۉلسین» دېیدی. سلجوقلیکلر جامع منارهلرده، کتابلرده قویاش رسمینی چیزیب محتشم اثرلر یرهتگنلر. ینه فرانسهلیک بیر تاریخچی و یازووچی ژین پاول رووکس (Jean Paul Roux) «تورکلرنینگ و مغوللرنینگ اېسکی دینی» آتلی اثریده قوییدهگیلرنی یازهدی:
«حقیقتده تورکلرگه عاید بۉلگن اون اوچینچی عصردن باشلهنیب اسلام توپراقلریده (زمینلریده) اېنگ دقت چېککن شکل، بیر ارسلاننینگ بېلیگه یېرلشتیریلگن و سۉنگرهلری قۉلیگه بیر قیلیچ توتیب ایراننینگ بیراغی بۉلگن یریم قویاشدیر. قیلیچ ارسلان آتی تورک خلقلری آرهسیده کۉپ یایگین (یاییلگن، گسترده)، مُغولستان و سیبیریهدهگی تاشلر یوزیده یازیلگن...» روسیهدهگی آلتای جمهوریتیده بیر روس عالمی ایوانف 50 شمان دپلریدن (داول) 38 دانه سیده قویاش و آی رسملری چیزیلگنینی یازگن. بوگون بوتون تورکي خلقلرنینگ بیراقلریده آی و یولدوز رسملرینی کۉریش ممکن...
نوروز ساکا تورکلری قویاش بیرهمی، آلتای تورکلری چیلغیاق بیرهمی، آذربایجان نوروز، اېرکنه کون بیرهمی، بۉرکورت بیرهمی، باشقورت تورکلری اېکین بیرهمی، شرقي تورکستان ینگی کون، باش بهار، گگاووزلر ایلک یاز، قاره چای- ملکار تورکلری گوللو، گوتن، سبان تای، تېگری قاره قلپاقلر- تېریک کمهلر اېرگنه کون بیرهمی، قیرغیزستان تورکلری نوروز، قوموق تورکلری یازباشی، نوغای تورکلری سبان تای، اۉزبیک و تاتار تورکلری نوروز، تورکمنلر تازه ییل، اویغورلر ینگی کون آتلری بیلن بوکونگه مخصوص بیر اۉنهم (اهمیت) و بېرماقدهلر.
سلجوقلیک خان سلطان جلال الدین ملکشاه، عالم- بیلرمانلرنی سلجوقلیکلرنینگ باش کېنتی (پایتختی) اصفهانده بیر یېرگه ییغیب اۉز آتیگه منسوب جلال الدین تقویمینی توزهتتیردی، شمسی تقویمی آتی بیلن ایران و افغانستانده قوللـهنیلهیاتگن بو تقویمگه کۉره ییلباشی کونی میلادی ییلنینگ 21 نچی مارچ کونیدیر. ایرانده آق قویونلو حکمداری اوزون حسن نوروز، نوروز کونینی ییلباشی قبول اېتگن، بېرگی و مالیاتلرنی بوگونگه کۉره توزهتگندیر. سلطان کلمهسینینگ نوروز بیلن بیرلیکته (برابر) قۉللـهنیلیشی، پادشاهلرنینگ خلق بیلن بیرلیکده نوروز قوتلمهلریگه قۉشیلیشی بیلن ارتباطلیدیر. ایکّینچی عبدالحمید زمانیگهقدر یعنی عثمانی دولتینینگ سۉنگی پادشاهی (قدیمگی تقویمگه کۉره) مارچ توقّیزی یعنی نوروز کونی قوتلهنیلهر اېدی...
لاله، قیزیل رنگ و نوروز
قیزغلداق یا لالهنینگ اصل وطنی پامیر تاغلرینینگ اېتـَکلریدیر. ایلک دفعه سلجوقلیکلر اناتولی بوگونگی تورکیه توپراقلریگه کۉچ اېتگینچه لالهنینگ غوزهسینی یانلریگه کېتیرورلر. لالهنینگ شکلینی توزهتگن جامع مسجدلریده کتابلرنینگ باش صفحهلریده، سلجوقلیک تورکلردن بیزگه میراث قالگن بوتون تاریخي اثرلرده لالهنینگ رسمینی کۉریش ممکن. سلجوقیلردن سۉنگره عثمانلیک امپراتورلیگیده هم قراللیک (پادشاهلیک) سرایلرینینگ باغچهلریده لاله یېتیشتیریلگن. 500 ییللیک تاریخگه اېگه استانبول جامعلری همهسینینگ ایچلریده لالهنینگ رسمی چیزیلگن. بیرینچی دفعه هالندلیک اېلچی 1500 نچی ییللرده عثمانلیک سراییدن لالهنینگ غوزهسینی هالندگه آلیب بارگن.
بوتون اروپا تیللریده لالهنینگ آتی «تولیپTulip » دیر. بو تورکچه بیر سۉز. بوکون هالندنینگ اېنگ کتّه کېلری) درآمدی( لالهدن قۉلگه کېلماقده. تورکلر اوچون لالهنینگ اۉنهمی و اهمیتی نیمه اېدی؟ لاله بهارده یېتیشهدی، لالهنینگ رنگی قیزیل و قیرمیزی دیر. یعنی اېسکی آتی بیلن «آل» دیر. آل آتش رنگی دیر. آتش قویاشنینگ بیر پارچهسیدیر. تورکلرنینگ قدیمگی کملیک و شمَنیزم دینیده آتش قُدسل (مقدس) دیر. کۉپ یېرلرده نوروز آتش یاقیلیب قوتلهنیلهدی. مثال اوچون تورکیهده، ایرانده.... تورک میتولوژی Metholigy، میفولوگیه- اسطورهسیده آل یعنی قیزیل و کۉک رنگلرنینگ مهم بېر اۉرنی بار. چونکه تاریخدهگی تورک دولت و امپراتورلیک بیراقلرینینگ رنگلری قیزیل یا کۉکدیر. آل رنگ قویاش تۉققینچه (شفق پَیتی) و ینه قویاش باتگندن سۉنگره آسمان (کۉک) یوزیگه یَیرهگن رنگ آل رنگی دیر. چونکه شمنیزم دینیده انسانلر بو شفق وقتیده دعالر اېتهدیلر، بو شکلده اېرتانگ وقتی قویاشنی دعالر بیلن قرشیلب، آقشام قویاش باتگونچه ینه اونی دعالر بیلن جۉنَتهدیلر. آل رنگی مقدس بۉلگنی اوچون بو کلمه یوکسک، بویوک، کتّه انگلم و معناده قۉللـهنیلماقده دیر. آلتای جمهوریتینینگ آتی «آلتاغ» دن بۉلگن. آلپ کلمهسی تورکچهدن ایتالیانچه و انگلیسچهگه اۉتگن بیر کلمه دیر که معناسی بویوک و یوکسک دیر. غزنهلیکلر (غزنویلر) دولتینینگ قورووچیسینینگ آتی آلپتگین اېدی.
ایــرېـوانـیـنگ آل یـۉقـوشی
کېلور یازی، کېـتـر قـیـشی
شیرین بـۉلـور یار قۉشیغی
بو یېردهگی «آل یۉقوش» سۉزی تیکین و یوکسک بۉلیش معناسیده قۉللـهنیلماقده.
بوکون بوتون تورک سرزمینلریده بیلینیب اۉینهنیلماقده بۉلگن «آشیق» اۉیونلری بار. آشیق اۉیناوچیلر اونی بیلهدی. بو اۉیین قۉیلرنینگ آرقه ایاقلری تیزّه قِسملریدن چیقهریلگن آشیق دېییلگن سویک بیلن اۉینهنیلهدی. آشیقنینگ تۉرت یوزی: «چیکّه»، «پوکّه»، «تۉقه» و «آلچی» سۉزلری بیلن اتهلهدی. آشیق اۉیینیده اېنگ معقول توریشی تیک بۉلگن آلچی توریشیدیر. اۉیونلرده آشیقنینگ آلچی توریشی شانسلی و بختلی سنهلهدی.
آذربایجانده، قزاقستانده، جنوبی تورکستان (افغانستان) خلق آغزیده ایـتـیـلـهدیـگن «فلان کیشینینگ آشـیـغـی آلـچـی تـوریـبـدی»، دېگن جمله، یعنی او کیشینینگ شانسی، طالعی آچیلیبدی دېماقدیر.
شمنـیـزم دینـیده آتـشنـیـنـگ یامان روحلرنی قۉویش بیر خصوصیتی بار دیر. انسانلرنی یامان روحلردن اریندیرهدی، اریـتـهدی. آلـتـیـنـچـی عـصـرده بیزانس امپراتورلیگیدن اېلچیلر کۉک تورک امپراتورلیگیگه کـېـلـگـن. کـۉک تـورکلـر بـو اېـلـچـیلرنی ایکّی طرفده یاقیلگن آتش آرهسیدن اۉتکزگنی روم تاریخیده یـازیلگن. قـزاقلـرده بـیـر کـیـشـی کـسـل بـۉلـگـنـیده یـاغـلـی بـیـر نرسهنی یاقیب کسل کیشینینگ چېگهرهسـیـدن «الس الس»* دېیلهدی. یالغیز قیزلر بختلری آچیلیشی اوچون «آتیل- ماتیل چهارشنبه، بختی آچـیل چهارشنبه» دېب آلاو اوستیدن بۉکهدیلر. جنوبی تورکستان (افغانستان) تورکی خلقلری ایشانـچلـریدن بـیـری «بیـر کـیـشـیگـه نـظر تېگمهسین» دېب، او کیشینینگ شانهسیگه قیزیل بیر قُماش بیر لتّه باغلهب قۉیهدیلر.
تورکمن خاتینلری بۉرکلری (تاقّی و یا قصبهلری) نینگ رنگلـری قـیـزمـیـزی دیـر. قــۉل بیـلـن تـۉقـیـلگن قالـیـنلریـمـیـزنـیـنـگ رنـگلـری «آل» قـیـزیـلدیـر. ایـراندهگـی صـفـوی تورک دولتینینگ اوروشچیلری پیشانهلریگه قیزیل بیر لتّه باغلر اېدی که بولرگه سۉنگرهراق قیزیل باش تورکلر دېییله باشلهدی. جنوبی تورکستان (حاضرگی افغانستان) تورکلرینینگ بیر قِسمی قیزیل باش تورکلریدیر.
میلادی 1072 ییلده یازیلگن کاشغرلیک محمودنینگ «دېوان لغات التُّرک» کتابیده قیزیل رنگنینگ یامانلیکلردن قۉرویدیگن صفتی یازیلگن. اېسکی زمانلرده تورکستانده پاره (پول) چیقمهسدن آلدین کییلهدیگن حیوان تېریسی «کورک» پول اۉرنیگه یوریتیلهردی. کورکنینگ قدیمگی آتی «تین» اېدی. اېنگ قیمتلی تین قویاش آل (قیزیل رنگی) اېدی. قویاشنینگ قیزیل رنگی «آل»، کورکنینگ آتی بیلن بیرلهشیب «آل-تین» کلمهسینی اۉرتهگه چیقرگن که تورکستانده طلا دېمک دیر. ینه بیزلر ارزشگه و تېمیرپارهگه «تېنگه/تنگه» دېیهمیز: (اوغانگه سلام بېردینگ، قیرق تنگه تاوان بېردینگ». بو آت هم آلتین سۉزی بیلن نېگیزداش دیر. بوگون قزاقستان جمهوریتی پول بیرلیگینینگ آتی تنگه دیر. روسیهده پاره یا پول معناسیده قۉللـهنیلهدیگن «دېنگی Денги» سۉزی تورکچهدن روسچهگه اۉتگن «تنگه» نینگ روسچه تلفظیدیر.
داستانلریمیز
داستانلر بیر ملتنینگ مدنیت بارلیغیدیر. او ملتلرنینگ تاریخ صحنهسیگه چیقیشینی، شهامتینی، قهرمانلیکلرینی سۉزلهیدیگن بیر عنصر دیر. نوروز بیلن ارتباطلی اېنگ کتّه داستان «اېرگنه کون» داستانیدیر. تورکلر میلاددن آلدینگی آلتینچی عصرده دشمنلرگه قرشی بیر اوروشده یېنگیلهدیلر، کیینگه چیکیلیب اۉرمانلی ایکّی تاغنینگ آرهسیده تۉرت یوز ییل یشهب کۉپهیگنلریدن سۉنگ بو تاغلردن چیقماق اوچون یۉل آختهرهدیلر. ایچلریدن بیر کیشی تېمیر کانینی تاپهدی و «بو معدننی اېریتیب بو ییردن چیقهمیز» دېیدی. تېری توزهتیلگن یېتمیش یېرده یېتمیش قۉروق تیارلب بو قۉروقلرنی یاقهدیلر. اوشبو تېمیر معدننی اېریتیب دشمنلرگه قرشی اوروشماق مقصدیده بو یېردن چیقیش کونینی «اېرگنه کون» یعنی قوتیلیش کونی دېیدیلر.
تېمیر و تېمیرچیلیک آیینی تورکلرگه عاید بیر حرفه دیر. آت اوستیده قیلیچ آسیب، دنیانینگ اوچ قطعه (قاره) سیده حکم سورگن اروپا هون تورکلرینینگ بویوک خانی آتیلانینگ قیلیچ داستانی... چینگیزخاننینگ اصل آتی «تېموچن» دیر که تېمیرچی کلمهسیدن آلینگن... اولوغ بابامیز بویوک صاحبقران امیر تیمورنینگ آتی هم تېمیردن آلینگن... ایران بیر مینگ ییل دوامیده تورک و مغوللرنینگ حاکمیتیده یشهگن. ایرانلیکلر بو تېمیرچیلیک حرفهسینی فارسلرگه عاید بۉلگن دېب «اېرگنه کون» داستانیگه اۉخشهگن داستانلر یازگنلر.
نوروز بیلن ارتباطلی بویوک هون امپراتورلیگیده میلاددن آلدینگی اوچینچی عصرده مېته قاغان زمانیده مارچ آییده ینگی ییل مناسبتی بیلن تۉرینلر، مراسملری خــِتای (چین) تاریخي کتابلریده یازیلگن.
ایرانلیکلرنینگ هیچ بیر تاریخي بیلگهسی یۉق. فقط شاهنامهده یازیلگن داستان فارس ملتینینگ اېزیلگن بیر زمانده فردوسی 30 ییل اورینیب فارس ملتینینگ تورک و عربلردن اوستون بۉلگهنینی اثباتلهماق اوچون یازیلگن (او زمانده کوچ و قدرت تورکلرنینگ قۉلیده و دین ایشلری، یازوو تیلی عربلرنینگ قۉلیده بۉلگن. فردوسی «اۉلماققه یوز توتگن فارس تیلینی یاکه فارس خلقی- عجمنی عربچهگه قرشی ینگیدن تیریلتیردیم»:
بسی رنج بردم در این سال سی
عـجـم زنـده کـردم بـدیـن فارسی
دېیدی.)
نوروز بیرهمینی تخت جمشید بیلن ارتباطلنتیریب فارسلرنینگ بیر «قوتیلیش کونی» دېیدی. دقت قیلیش کېرهک که شاهنامه هم تورکلر حکمران بۉلگن بیر زمانده یازیلگن که تورک کلتوری و مدنیتیدن کۉپ نرسهلر اۉغورلهگن... ایرانلیکلرنینگ شاهنامهدن آلدین نوروز بیلن باغلیق بۉلگن هیچ بیر تاریخي معلومات و تاریخي اثرلری یۉق... شاهنامه تورکلر حکمران بۉلگن بیر زمانده غزنهلیک سلطان محمودگه اتحاف اېتیلگن و او شخصگه هدیه ارمغان اېتیلگن بیر اثردیر...
افغانستانده نوروز کونلریده اجرا اېتیلهدیگن آته سپورتیمیز اۉغلاق اۉیینی، بوکون دنیاده فارس تیلی بیلن «بزکشی» دېب تنیتیلماقده... آتلر و اسملر مهم اېمَس، تاریخ مهم، بېلگی نشانهلر مهمدیر.
بـوکـون تـــاغلـر یـشیـللهندی
یازنینگ باشی صفـا کـېـلـدی
جمله قوشلر هپ* تیلـلهندی
سلطان نوروز صفا کېلدیـنـگ!
بــوگـــون بـهــار ایـامـی دیـــر
نـوروز تـورکنینگ بیرهمی دیـر
کۉنگوللرنینگ سلـطـانـی دیـر
اولوس کونی، صفا کېلـدینگ!
تـېـنـگـری دېیه اۉتگن قـوشلر
دعــا ایــلــر تــاغلـر، تــاشلـر
یشیـللـنـدی هــپ یـغــاچلـر
تــازه بــهــار صفـا کېلـدیـنـگ!
کېچدی قیش و دۉندیک یازگه
قــۉشیـقـچیلـر اورهر سـازگه
قــویـاش بـاقـدی قیـزغلداغگه
«ینگیکون» نوروز، خوشکېلدینگ!
حرمت بیلن
یازوچی: ب. یوزبېگی
ـ* هپ: همه، برچه.
محبوب القلوب، تعلیمی، تربیتی و سرگرمی
قاری عظیمی، شرح زندگانی و دیوان مکمل
یولدوزلر، شرح زندگانی شعرای اوزبیک
بنیاد اجتماعی و فرهنگی بیانی فیس بوک
استاد ملا تاج محمد سرپلی، درفیس بوک
بیناد اجتماعی و فرهنگی بیانی در یوتوب
استاد ملا تاج محمد سرپلی در یوتوب
بازی های عامیانۀ اوزبیکان جوزجان، یارقین
نشرات ما در فضای مجازی
افــغـانسـتـان نـیـنـگ شـمالی ولایتـلریده استـقامـت قـیـلووچی اؤزبـیـکـلـر، باشقه خـلقـلر قـطاری، اؤزی نـیـنـگ جوده بای و رنگ بــه رنـگ آغــزهکــی ایـجـادی بـیـلـن اجــرهلـیـب تـورهدی. مــذکــور مـیــراثـنـی تــؤپلـهش و نـشـر ایـتـیـش، اؤرگـهنیش و عــامــهلـشتیریش ایشلری سؤنگی ییللر دوامـیـده یــؤلـگه قــویــیــلـه بــاشلهندی. ایـنـیـقـسـه، افـغـانسـتان اؤزبیکلری خلق آغزهکی ایجادی نمونهلری نینگ «خلق دُر دانــهلــری» نـامـی بیلن ۱۳۵۹هـجــری و ۱۹۸۰ مــیــلادی یـیـلـده کـابـلـده علیحده کــتــاب حــالــیــده نــشــر ایـتـیـلـیـشی، افــغــانــسـتـان خـلـقـلــری نـیـنـگ ادبی- مـــدنـــی حــیــاتـــیـــده کـــتــتــه واقـعـه بؤلیب قالدی... ا
نـواخـتـن دوتـار از زمــان قـدیـم بدینسو در بـیـن مــردم تـُـرکـمـن مـروج است. الـبـتـه این آلۀ موسیقی جایگاه خـاص را در بـیـن مــردم کسب نـمـوده اسـت. از ایـن سبب دوتـــارنـــوازان بــزرگ و معروف در قسمت استـفـاده و نــوازنـدهگی افـتـخـار بـزرگ را بـرای مـردم بـخـشـیــده اسـت. دوتـار یک آلۀ موسیقی کلاسیک و قدیمی بوده و در بین مردم تـُرکمن مـروج اسـت که تـوسـط انگشتان نوازندهگان بزرگ و معروف نواخته میشود. نوازنـدهگـانـی کـه بـه رمـز هـای هـنـری آن بـلـدیـت کـامل دارند، در محافل بـزرگ با کمپوز های خوب دوتار مینـوازنـد و مردم به آواز آن خوب گوش فرا میدهـنـد و تـماشاچیان خود را خوش و... ا
استـعـدادلـی قـوشـقـارچــه چــالـووچـی، سحرلی آوازگه ایگه اشـولـهچـی و مـاهـر بستـهکـار خـیـر محمد چاووش افغانستان مـوسـیـقـی صنعتی رواجیـگه سلـمـاقلی اولــوش قـوشگن صـنـعـتـکار. او «ظــفــر» انـســامــبـلـی گـه فـعـالیت باشلهمسدن ایلگری اشولهچـیلیک بیلن دانگی چیقیب «سرپل بلبلی» دیـب آت کـوتـرگـن ایـدی. چـــاووش هـنــری فـعـالـیـتــــی «ظــفـر» گـــروهی نیـنـگ تـانـگـیدن باشلهب 1360 ییللرگچه اوزلـوکسیز صورتده دوام تاپدی. او اوشبو مـوسـیـقـی گــروه تـرکـیـبـی ده هـنـری ایـجـادی ایـش قـیــلـیـب کـتــتـــه تورکومگــه ایــگـه، اوزبـیکچه اشولهلرنینگ آرشیفلریده ثبت قیلیب قویدی. ا
افغاستاندهگی اتاقلی انقلابی شاعرلردن بـیـری عـبـدالحکیم شرعی جوزجانی دیر. او ۱۹۳۴ یـیــلـی جــوزجــان ولایـتـیـدهگی سـرپـل شهـریـده بیر ضیالی عایلهده دنیا گـه کیـلگن. اونینگ تاغهسی قاری محمد عظیم عظیمی افغـانـستانـدهگی مشهور و اقــتــدارلــی اوزبـیـک شـاعـری. اونـینگ اوغــلـی محـمـد کـریـم ذره عـظـیمی هم حاضرگــی زمـان افـغـانستان نینگ اوزبیک یـیـتـوک شـاعرلریدن بیری حسابلـنـهدی. بـولـهجـک شاعـر باشلانغیچ معلوماتلرنی سرپل شهریده حاصـل قیلدی. ۵۰ ییللرده او طـلـبهلـیـک پیتیده کابل اونیورسیتیتیده اونلَب انقلابی روحدهگی سـتـودیــنـتلــر (مـحـصـللـر) بـیــلــن دوســتلَــشـــدی، هـــمــده... ا
اوشـبـو کـتـاب قــدیـم زمـانلردن باشلهب، اونونچی هجری عصر نینگ باشلریگـهچـه یـشهب ایـجـاد قـیـلگن شاعرلرنینگ شرح احوالی و اولرنـیـنـگ اثـرلـریدن نمونهلرنی اوز ایـچیگه آلهدی. اوشبو کتابنی نـشرگه تــیــارلَشـده مهم کتابلردن مـواد آلـیـندی. مــصـرعـی اساسـیـده ۸۷۴ نـچی هجری قـمـریـنـی قـبـول قـیـلیب آلدیک. شونینگ دیک حضرت خـواجـه احـمـد یـسّوی گــــه نــســبــت بـیـریـلــــگـن حـکـــــمـــت لـر، نـســـبـتـی مسـتنـد بولــمهگنی اوچون و ۱۳ـ۱۵ نـــچــی عـصـــرلـرده بـو حـــقـــده مـعـلـــومـات بـولـمـــهگنــــی سببـلـی بو جلددن تـوشوروب قـالـدیــریلدی. بو بارهده ایکّـیـنـچـی جــلــدده مـفـصـل مـعـلـومـات بـیـرهمـیــز... ا
فـرزنــد بـرومــنــد خلــق اوزبـیک شادروان عبـدالغفار بیانی پس از مبارزات خستگی ناپذیر طولانی و خدمــات ارزنده، در نتیجهٔ رقابت نامشروع و دسیسـه آمیز دشمنان دوســت نـمـا و تضـیـیـقـات ارتـجـاع سیاه داخـلـی نـاگزیر شد به کشور تاجیکستان پناهنده شــود و بـا خــانــوادهٔ خود در آنجا اقــامـت اختـیـار کـنـد. عبدالغفار بیانی در شرایط دشـوار مـهـاجـرت بــه تــاریـــخ 18 جـوزای سـال 1379 در یـکـی از شفاخانه های شهر دوشـنـبـه پاـیتخت تاجیکستان زندگی را پدرود گفت و در همانجا به خاک سپرده شد. امـسال از درگـذشـت فـرزنـد مـتـعـهـد و فـداکـار خـلـق اوزبیک مـرحـوم عـبدالغفار بیانی در شهر دوشنبه پایتخت جمهوری تاجیکستان پانزده... ا
اوزی نینگ موفقیت سِرینی قـویـیـدهگـی اون ایکـّــی اصــلگــه باغلیق بولگنینـی ایـتـیـب، اوغــیـــللـریدن اوشبو نکتهلرنی دقتگـه آلـیـشلــــریـنـی ایـستـهگن:ـ الله تــعــالـی دیــنــی و حـضـرت مـحمد (ص) نــیــنــگ شــرعــیــتــینــی دنــیـــا گـــه یـیـتـکهزیشنی اوزیمگه بیر اساس بیلدیم و هر زمان و هر مکانده اسلامنی اساس قـیـلـیـب قـویـدیـم. تـیـگـرهگـیـمـــدهگـــی کیشیلرنی ایکّیگه بولدیم، اولکهلرنینگ فتح یا ده فتـح ایـتکن مملکتلر ادارهسی اوچــون بــعــضیلــری قیـلیچلر بیلن و بیر قطار مـشــورهلـری بیـلـن مـیــنـگه یــاردم ایـتدیلر. اولرنینگ اقبالی یوقاری کیتیشی اوچـــون، اوز یـانیمگه آلدیم. اولر کوشکیم نینگ زینتی ایدیلر... ا
اۉیــیــن بالــهلــرنـیـنـگ جسمی و ذهنی اولــغــهییــشی و اۉسـیـشی اوچون مهم عــامل دیــر. شـونگـه کــۉره، اۉیین هر بیر بلهنینگ طبیعی حقی دیر. بـالـهلـر ییللر و عصرلر دوامیده، نسلدن-نسلگه اۉینهماق اوچـون تـورلـی اۉیینـلرنی کشف یا اختراع اېـتـگـنـلـر. کـتّه یـاشـلـیـلر ارقهلی اختراع قـیـلـیـنـگـن یا بلهلر بیلن اۉینهلهدیگن جدا سنـاقـلـی اۉییـنـلرنی حسابگه آلمهگنده، اۉیینـلـرنـینگ دېیرلی برچهسی بلهلرنینگ اۉزلــری اۉز فــطــری استـعـداد، تــفـکـر و تجربهلری ارقـهلـی یــرهتـگـن و اخــتـــراع قیلگنلر. بلهلر اۉیینلری نینگ بــیر قسمی دایــمــی بـۉلـمـهی، بلـکه زمان اۉتیشی، تــورمــوش شـرایـطـی نـیـنـگ اجتماعی-اقتصادی وضعیتی... ا
عبدالسمیع صورتچی (جـوزجـانانی) پسر چهارم الحاج ملا عبدالـرحـمـان، زادگـــــاۀ مـحــلـۀ بـاغـات کـوچۀ اپردی، گذر رحمت آباد، مرکز ولایت سرپل. ســـال تــولــدش میزان 1342 هجری خورشیدی. تحصیلش ماستری در نـقـاشــی از انستیتوت آرت و تیاتر جـمـهـوری بـیـلاروسـیه. تـحـصـیـلات مسلکی و ابـتـدایـی: اکـمال آموزش دورۀ شش سالۀ کورس هـای مؤسسۀ هنری غلام مـحـمـد مـیـمـنـه گـی و اخذ دیپلوم عالی، مـعـلـم بــرای مـــدت سـه سال از شروع صنف دهم لـیـسـه تـا آغـاز فاکولتۀ آماده گـی در کــورس هــای نـقـاشی که تحت نظر نقاشان آسیای میانۀ خانۀ علم و فـرهـنـگ کـابـل تـدریـس میکـرد. دروس متوسطه و لیسه را در... ا
فـرزنـد بـرومـنــد خـلـق اوزبـیـک شـادروان عبدالغفار بیانی پس از مـبارزات خستگی نـاپـذیر طولانی و خدمات ارزنده، در نتیجهٔ رقابت نامـشروع و دسیسه آمیز دشمنان دوست نـمـا و تـضـیـیـقـات ارتـجـاع سیـاه داخـلـی نـاگزیر شد به کشور تاجیکستان پـنـاهـنده شود و بـا خـانـوادهٔ خـود در آنجا اقــامــت اختـیـار کـند. عبدالغفار بیانی در شــرایــط دشــوار مـهـاجرت بـه تـاریـخ 18 جوزای ســال 1379 در یـکـی از شفاخانه هـای شهـر دوشـنـبه پایتخت تاجیکستان زندگی را پدرود گفت و در همانجا به خاک ســپـــرده شـد. امـــسال از درگــذشـــت ایــن فـــرزنـــد مـتــعـهـــد و فــداکـار خلق اوزبیک مرحوم عبدالغفار... ا
این مقاله به صفت مقدمه برای نخستین نشر خـمـسـۀ تـورکـی علـیشیر نوایی در افـغـانسـتـان نـوشـتـه شـده و خـلاصۀ آن توسط نویسنده در سمپوزیوم بین المللی تـجـلـیـل از 550 مـیـن سـالـگـرد امیر کبیر عـلـیـشـیـر نـوایـی در کـابـل خوانده شده بـود. نـشـر کـتـاب قـطـور خـمـسۀ تورکی نـوایـی بـا بـیـش از 24000 بیت در مطبعۀ دولـتـی کـابـل بـه هـمـت والای شـادروان جناب فضل الحق خالقیار صدر اعظم وقت افغانستـان مـیـسـر گـردیـد. ایشان که به قـوم معـروف تیموریان هرات منسوبند، به تمدن کورگانیان اخــلاص و عــلاقــمــنـدی خــاصـی داشـتـنـد و در مـدت زمـانـی که مـتـصـدی امـور ولایت هـرات بــودنـد، بـــه ترمیم، حفظ و نگهداری... ا
در روز نـوروز هـنـگـام بــرافــراشـتن جـندۀ مــولاعـلی از هـر کـسی و خـانوادهیی به عـنوان آریایی و بنیانگذار تمدن آریایی یاد آوری شـد، مـگـر از تیـمــوریــان بـنیانگذار رنـسـانـس شـرق و نوایی که بنـیـانگـذار شـهـر مــزار شریف هـیـچ یـادی نشد. به متن بــیــانـیـهٔ ایـراد شــده، کــاری نـدارم فــقــط مـیخـواهـم بـه بـهـــانـۀ یــادی از نـوایـی و نـقـش آن در بـنـیـانگذاری شهر مــزار شـریـف و ادامــهٔ جـشــن نـــــوروز، مـطلبــی را که نوشته بودم و باری هم از فــیــس بـوک نـشر شـده بـود، دوبـاره بـه نـشـر بسـپــارم تــا یـــادی از آن اسـطورهٔ بزرگ هــمـه خــواهــی کرده باشم. بنای کــوچــک، اثــرات بـزرگ- به مناسبت 567 مین سالگرد تولد نوایی... ا