م. قیوموف نینگ خاطره‌لری و ایریم منبعلر اساسیده صاحبقران امیر تیمور قبری نینگ آچیشی بیلن باغلیق معلوماتلر

قبرنی آچیشدن کوزلنگن مقصد؛ اوشه دورده بویوک سرکرده قبری قه‌ییرده جایله‌شگنی و عمومن امیر تیمور اوزبیکستان ده دفن ایتیلگنلیگی حقیده‌گی گپلرده سویت یعنی شوروی رهبریتی شبهه بیلن قره‌دی. میلادی 1941 ییلی 21 مارچ کونی ستالین گه مرکزی کمیته و مدنیت وزیرلیگی تمانیدن گوری امیر مقبره‌سیده ارخیالوژیک قازیشمه ایشلرینی آلیب باریش حقیده خط ایتیب کیلدی.

ایکسیپیدیه نینگ مقصدی- امیر تیمور قبرینی انیقلَش و اورته عصرلرده یه‌شب، فعالیت یوروتگن تیموری‌لر سلاله‌سینی علمی اساسده تیکشیریب اورگنیش دیب کورسه‌تیلگه‌ندی.

تیگیشلی حُجت‌لر تیارله‌نگندن سونگ ستالین نینگ بویروغیگه کوره ایشچی گروه توزیلدی. اونگه باشلیق قیلیب عالم و جماعت اربابی قاری نیازوف تعینله‌ندی، گروه‌گه تیل‌شناس عالم ا. سیمیانوف، انتراپالوژ، عالم م. گیره‌سیموف، تنیقلی یازوچی صدرالدین عینی لر کریتیلدی (اوشه پیتلر امیر تیمور حقیده اثر یازیش صدرالدین عینی نینگ آرزو سی ایدی.) ملک قیوموف ایسه ایش جریانینی تصویرگه آلوچی باش آپیره‌تور ایتیب تعینله‌ندی. میلادی 1941 ییل 15 می کونی ایکپیدیدتسیه باشله‌نیشی بیلگیلَنگن کوندن 5 کون آلدین، ایشچی گروهی سمرقندگه ایتیب کیلدی و تیارگرلیک ایشلری کوریب قویلدی. گوری امیر مجموعه‌سیده‌گی قبرلرنینگ آچیلیشی حقیده خبر تاپگن محلی اهالی ناراضیلیک بیلدیریب، ییغیلیشیب کیله‌باشله‌شدی. بیرینچی کونده ناق مینگله‌ب آدملر کیلیشدی. ییغیلگنلرنینگ بعضی‌لرینی ایسه بو عالملر نیمه‌لر قیلماقچی ایکنلیگینی بیلیش قیزیقتیرر ایدی.

ایش نینگ باشلنیشی

میلادی 1941 ییل 2 جون بیرینچی ایش کونی دیب بیلگیله‌ندی. هر احتمال‌گه قرشی محللی اوسته‌لر هم چه‌قیریب قویلدی. شو کونی ایرته‌لب ساعت 8:00 ده مجموعه‌ده‌گی قبرلردن بیری نینگ اوستیده‌گی تاشنی کوته‌ریشدی. بو قبرنی اورگه‌نیش اوچون اوچ کون صرفله‌ندی. نیگه دیر اونده‌گی سویک قالدیقلری یخشی سقله‌نیب قالگن ایدی. گیره‌سیموف فقط باش چناغی و اومورتقه سویکلرینی آلیب، اولرنی بیر قوطی‌گه سالدی. بو قبر امیر تیمور نینگ سویوکلی فرزندی شاهرخ میرزا گه تیگیشلی ایدی.

ایککینچی قبر نینگ آچیلیشی

نوبتده‌گی- ایککینچی قبر اوستیگه قویلگن تاش آغیرلیگی طُفیلی اونی کوتریش اوچون محلی اهالی هم یاردم‌گه چه‌قیریلدی. اوسته‌لر زنجیرلرنی ریچگلر بیلن تارتیب، قبر اوستیده‌گی تاشنی کوتریب آلیشدی. بو قبر ایچیده‌گی کیشی نینگ باش سویگی تنه سویکلری نینگ یانیده تورردی. باش چناغیده اوتکیر تیغدن قالگن ایزلر هم بار ایدی. گروه اعضالریده تیمور نینگ سیویملی نبیره‌سی میرزا اولوغ بیگ نینگ قبری آچیلگـَنلیگی گه شبهه قالمه‌گندی. اولوغ بیگ قبری بیلن ایککی هفته شُغلله‌نیشدی. سویکلر، کییم قالدیقلری هم سقله‌نیب قالگن ایدی.

اینگ قیین ایش کونی

نوبت امیر تیمور قبریگه ایتیب کیلگنینی کوپچیلیک سیزه‌یاتگن ایدی. عالملر نینگ اعتباری بیرینچی بولیب قبر اوستیده‌گی تاشگه اوییب یازیلگن یازوولرگه توشدی. اونده «وقتی کیلیب همه میز بو دنیانی ترک ایته‌میز. بیزگچه هم بویوکلر بولگن و بوندن کیین هم بوله‌دی. اگر ده کیمده- کیم بو نرسه‌نی تن‌آلمَسه، قبرنی قوزغه‌ب یا کی اوتگنلر روحینی بیزاوته قیلسه، اینگ دهشتلی بلاگه یولیقسین» دیگن مضمون عکس ایتردی. یازوونینگ آخرگی سوزلری ایکسپیدتسیه اعضالرینی سیرگکله‌نتیریب، قورقووگه سالدی. ایشنی توخته‌تماقچی هم بولیشدی. اما «یوقاری نینگ بویروغی» بوییچه قیلینه‌یاتگن ایشنی هیچ بیر قورقوو توخته‌ته‌آلمه‌دی.

جون نینگ21 نچی کونی ایرته‌لب ساعت 7:00 ده ایشچی گروه اعضالری ییغیلیشدی. لیکین ایش هه دیگنده یوریشه‌ویرمه‌دی. ایش باشله‌نگه‌نیدن یریم ساعت اوتار- اوتمَس کوته‌ریش کـرنی بوزیلیب قالدی. قبر اوستیده یاتقیزیلگن پلیته‌نی: سیکین- استه قولده سوره باشله‌شدی. او نینگ تگیده توپراقدن باشقه هیچ نرسه کورینمه‌سدی. کون نینگ یریمیگه کیلگنده پلیته‌نی آچیش‌گه موفق بولیشدی. عالملر قوللری بیلن ییرنی کاوله‌ی باشله‌شدی. ساعت 13:00 گچه اوچته مرمر پلیته‌نی آلیب تشله‌شگه اولگوریشدی. نهایت، تابوت نینگ قاره قاپقاغی کوریندی. کوتیلمه‌گنده برچه یاریتیش یعنی چراغلر اوسکونه‌لری اوچیب قالدی. هر خیل آوازلر ایشیتیلیب، نفس آلیش قیینله‌شه باشله‌دی. تنفس (وقفه) اعلان قیلیندی.

بشارتچی چاللر و عرب یازوویده‌گی کتاب

تنفس پیتیده ملک قیوموف چای ایچماقچی بولیب حویلی‌گه چیقدی. اونینگ کوزی قوللریده بیر کتابنی اوشله‌ب اوتیرگن اوچته چالگه توشدی. ملک قیوموف آته خانلر بیلن سلام العلیک قیلر ایکن، چاللر اوندن: «اوغلیم، سینینگ هم قزیشمه ایشلریگه علاقه‌نگ بارمی؟» دیب سوره‌شدی.

اپیره‌تور هزلّـه‌شیب: «مین اساسی آدم من، مین سیز، بولر ایشله‌ی آلمه‌یدی» دیب جواب بیردی.

چاللر ایسه: «تیمور نینگ قبرینی آچیش ممکن ایمَس، اوروش باشله‌نه‌دی» دیب اَیتیشدی.

ملک قیوموف: «بو نی سیزلر قه‌ییردن بیله‌سیزلر؟» دیب سوره‌گنده، اونینگ قولیگه قرییه‌لر عرب یازوویده‌گی کتته بیر کتابنی توتقزیشدی. عرب یازووینی اوقیه‌آله‌دیگن اپیره‌تور دقّت بیلن صحیفه‌ده‌گی جمله‌لرنی اوقیه‌باشله‌دی، اونده: «بویوک لشکر باشی قبرینی قوزغه‌ش ممکن ایمَس. عکس حالده اوروش باشله‌نه‌دی» دییلگه‌ندی.

ملک قیوموف تیزده قاری نیازوف، صدرالدین عینی و ا. سیمیانوف‌لرنی چه‌قیریب کیلدی. اولر هم کیکسه‌لر بیلن سلامله‌شیب، کتابنی اوقیش‌گه کیریشیب کیتیشدی. صدرالدین عینی چاللرنی کاییب، اولرنی عصاسی بیلن هه‌یده‌ی باشله‌دی. آته خانلر آرتیگه قیتیشدی.

ملک قیوموف اویچن حالده انچه گچه چاللر نینگ آرقه‌سیدن کوزه‌تیب قالدی. قرییه‌لر مویولیشگه ایتر- ایتمس اوز- اوزیدن غایب بولیب قالیشدی. اپیره‌تور کوزلریگه ایشانمه‌دی و تیزده اوزیگه کیلیب، اولرنینگ کیتیدن یوگوردی. اما چاللرنی تاپه‌آلمه‌دی. محلی اهالی‌دن سوریشتیرگنیده هم هیچ کیم او چاللرنی کورمه‌گنلیگینی و فقط اولر حقیده تورلی گپ- سوزلر ایشیتیشگه‌ننینی اَیتیشدی. بلکی بو آته‌خان‌لر انسانیت نی آلدینده تورگن فاجعه‌دن آگاه‌له‌نتیریش اوچون آدم قیافه‌سیده کیلگن فرشته‌لر میکن؟

قبردن خوش بوی هید تره‌لدی

ساعت 15:30 ده ایش جریانی ینه یاروغلیک بیلن تأمینله‌ندی. انتراپالوژ عالم گیره‌سیموف تابوت اوستیده‌گی آخیرگی تخته‌لرنی آله‌یاتگنیده قنده‌ی دیر تصویرلَب بولمه‌س خوش بوی هید اطرافگه تره‌لدی. قبر ایچیده بیر با قوّت بهادر آدم یاتگنلیگی سیزیلیب تورردی. گیره‌سیموف تیمور باش چناغینی قولیده توتیب، اطرافده‌گی‌لرگه کورسه‌ته باشله‌دی. بویوک لشکرباشی نینگ اونگ ایاغیدن یره‌لنگنلیگی ایزلری اونینگ سویک‌لریده هم سقله‌نیب قالگن ایدی. تیمور قبری نینگ آچیلگنلیگی گه برچه نینگ ایشانچی کامل بولدی. صدرالدین عینی ایسه خورسندلیگیدن: «ایتگنیم توغری چیقدی، تیمور نینگ قبری سمرقند ده ایکن»، دیه قیچقیرردی. اوشه کونی یاق تورلی گزیته و رادیو کاناللر «سویت عالم‌لری نینگ تیمور قبرینی تاپیشگنلیگی» توغریسیده خبرلر ترقه‌لدی.

مشوم خبر یا کی... قرغیش تیگدیمی؟

جون نینگ22 نچی تانگیده اوروش باشله‌نگه‌نلیگی توغریسیده‌گی خبر رادیو آرقه‌لی اعلان قیلیندی. هیتلرچی‌لر سویت اولکه‌سیگه اوروش اعلان قیلگن ایدی. ایکسپیدتسیه گروهی بو مشوم خبرنی ایشیتیب، اوزلرینی یوقاتیب قوییشدی. بشارتچی چاللرنی قووب سالگن صدرالدین عینی ایسه بیر بورچه‌کده مونغیب، اوتیریب قالدی. ایکسپیدتسیه ایشینی توخته‌تیشیب، اونینگ یوز توزیلیشینی ایشله‌ش اوچون سویک قالدیقلرینی آلیب مسکو گه یول آلدی.

تن‌آلینگن افسانه یا کی...

«امیر تیمور سویک قالدیقلری سالینگن قوطی مسکو آسمانیده، قرونت (اوروش میدانی) اوستیده ایله‌نتیریب، اوز جاییگه قویلگندن سونگ اوروش آلاولری سونه باشله‌دی.»

نه‌فقط خلق آغزیدن، بلکی متخصص عالملر تامانیدن هلی-هنوز انیق بیر توخته‌مگه کیلینگه‌نی یوق. روس پراواسلاو چیرکاوی هم یوقاریده قید ایتیلگن قوطی ایلنتیریلگن چیگره‌دن دُشمن عسکرلری عمومن اوته‌آلمه‌گن، دیه تخمینی مشاهده یوروتیشه‌دی.

انچه سِرلی و هر خیل گپ-سوزلرگه سبب بولگن تیمور قبرینی اورگه‌نیش بوییچه ایشلر یه‌کونیگه ایتگه‌چ، حسابات تیارله‌ندی. اونینگ بیر نسخه‌سی «مرکز» گه جونتیلگن بولسه، ینه بیری امیر تیمور قبرینی یاپیشه یاتگنده تابوتگه قوشیب سالیندی. بو حسابات تورت تیل ده؛ اوزبیکچه، روسچه، فارسچه و انگلیسچه‌ده، سمرقند قاغازیگه خیتای (چین) سیاهیده یازیلگن، دیه کورسه‌تمه بیره‌دی عالملر. ایککی کوندن کیین ستالین آستانه‌لریده غلبه قازانیلگه‌نلیگی توغریسیده خوش خبرلر ایتیب کیلدی...

اوتگنلرنینگ روحلرینی باشقه بیزاوته قیلیشمه‌دی

بو واقعه‌لردن سونگ استالین عمری نینگ آخیریگچه تیمور قبرینی بیزاوته قیلمه‌دی. تیموریلر تاریخی بوییچه ایرمیتاژ موزیمیده اوتکزیلیشی کوزده توتیلگن کورگزمه هم عملگه آشمه‌دی. تیمور حقیده کتاب یازیشنی نیّت قیلگن صدرالدین عینی هم بو باره‌ده هیچ نرسه یازه‌آلمه‌دی. قولگه کیریتیله‌یاتگن غلبه‌لردن قوانگن «اورتاق استالین» 1943 ییل یازیده سمرقندده‌گی تیمور مقبره‌سیگه اعتبارینی قره‌تیب، اونگه اوچ ایکسپیدتسیه جونه‌تدی. مقبره و اونده جایله‌شگن قبرلرنی تعمیرله‌ش اوچون بیر میلیون روبل (اوشه پیتده بو پولگه تخمینن 500 گه یقین سونگگی رسومده‌گی مشینه «موتر» آلیش ممکن ایدی) مبلغ اجره‌تیلگه‌نلیگی توغریسیده معلوماتلر بار.

یازوچی: ر. حیدروف، ضیا ویب صحیفه سی دن آلیندی. کریلدن عرب الفباسیده اوگیرگن: عزیز الله فاریابی