سۉزنینگ تۉغری یازیلیشی: قـونـدوز سـۉزی صـاف تـورکـی سۉز قتلمی‌گه کیرگنی اوچون، بیز اونی قـنـده‌ی اَیتیـلـسـه شـونده‌ی‌لـیگی‌چه تۉلیق یازه‌میز و تیل دستوری شونی طلب ایته‌دی. فارس، عرب و افغان‌لرنینگ تلفظی اۉزبیک تیلی اوچون معیار بۉله آلمه‌یدی. ذاتاً بیز تورکی یا اۉزبیکچه سۉزلر ترکیبی‌ده کیـلـگـن تاووش یا که حرف‌لرنی توشیریب یازیش‌گه حقیمیز یۉق. عکسینچه اۉزبیک تیلی باشقه تیل‌دن آلـگـن سـۉزلـرنـی بوزیب، اۉز تلفظ قاعده‌سی‌گه ماس‌لشتیریش‌گه تۉله حقلی‌دیر. دیمَک، قـُندوز، قـُندز، کــُندز، کـُهـندژ، دیب یازیش اۉزبیک تیلی اوچون مطلقا یات‌دیر. اصلی‌ده «قـونـدوز» شکلی‌ده یازیلـماغی کیره‌ک.

قوندوز سۉزی‌نینگ پیدا بۉلیش تاریخی: قـونـدوز سـۉزیـنـی بـوندن تخمین مینگ ییل آلدین ایلک بار مـحـمـود کـاشغـری اۉزی‌نیـنگ «دیوان الغات التُرک» («تورکی سۉزلر تۉپلمی») اثریده قۉلـله‌گن. بو سۉز دیوان‌ده جـای نـامی صفتیده ایمَس بلکه، سوو إیتی (حیوان) معناسی‌ده تۉرت مرتبه ایشله‌تیلگن. جای معناسی‌ده بو سۉزنینگ اینگ کۉپ تیل‌گه آلینیشی، تیموری‌لر دوری‌گه تۉغری کیله‌دی. قوندوز سۉزینی جـای مـعـنـاسـی‌ده نـوایـی اثـرلـریـده هـم اوچره‌ته‌میز. بابر ایسه بو سۉزنی اۉزی‌نینگ معتبر «بابرنامه» سی‌ده ییگیرمه توقوز مراتبه تیل‌گه آله‌دی. باشقه تاریخی منبع‌لرده هم قید قیلینگه‌نینی اعتراف قیلیش لازم.

قوندوز سۉزی‌نینگ معناسی: قـوندوز سـۉزی حـقـیـده چُـقـور ایـتـیـمـالوگیگ تدقیقات‌لر آلیب باریلگن ایمَس. بیراق، شونگه قره‌مَی، بو سۉزگه ایریم جای نام‌لریگه عاید لغت و باشقه سۉزلیک‌لرده تۉخته‌لیب اۉتیلگن. تورلی منبع‌لرده قوئیده‌گی‌چه معنا قیلینگن:

ـ۱. سوو اِیتی (شهوتی‌دن داری تیارلنه‌دیگن، تیریسی قیمت‌بها حیوان). کاشغری

ـ۲. سوسرسیمان‌لر غایه‌سی‌گه منسوب، قیمت‌بها موینه‌لی سوت ایمیزووچی‌لر تورکومی

ـ۳. قوندوز قاش- چرای‌لیک، شهلا کۉزلر

ـ۴. خاتین- قیزلر اسمی. اۉزبیک تیلی‌نینگ ایضاحلی لغتی

ـ۵. قندز (اسم)

ـ۶. بیدستر (سوو قوندوزی)

ـ۷. قسمی شراب

ـ۸. سیاهی شب: صبح فنک (تون‌نینگ بیر بۉله‌گی) پوش را ابر زره در قبا برده کلاه قندز شب را ز تاب. (خاقانی. عبد ۴۲)

ـ۹. نام ولایتی است نزدیک بظلمات مخفف قهندز معرب کهن دز است .

ـ۱۰. قندز قوری: جند بیدستر است که آش بچه‌ها باشد و آن خایه روباه دریایی است و بعضی گویند سگ آبی است چه قندز سگ آبی و قور خایه را گویند.

ـ۱۱. مغلی قندز: اشاره به مغل بچه‌های بی‌مهر و بی‌باک و خونریز و خونخوار باشد. (فرهنگ فارسی آبادیس)

ـ۱۲. قندوز. [ق ُ] (اِ) قندز. (مجالس النفایس) (حاشیۀ برهان چ معین): مولانا قبولی قندوزی است. (مجالس النفایس ص 242). رجوع به قندز شود.

ـ۱۳. کهندژ یا کهن دز( قلعه کهنه)، قندوز- معرب (عربچه‌لشگه‌نی) جای معناسی‌ده. دهخدا و باشقه فارسی منبع‌لرده.

ـ۱۴. افغانستان‌ده بو سۉز بوزیلیب، جای معناسی‌ده «کندوز یا کندز» اۉله‌راق یازیله‌دی.

قوندوز سۉزی‌گه بیریله‌یاتگن معنا و اته‌لیش‌لر نیگه تۉغری ایمَس؟ قـونـدوز سۉزی‌گـه اۉزبـیک و تاجیک‌لر تامانیدن یوکله‌نه‌یاتگن معنالر بیزنینگچه تۉغری ایمَس. بولرنی لسانی انالیزلر تاش-ترازوسی‌گه سالیب بۉلمه‌یدی.

ـ سووده یشَب، اۉسه‌یـاتـگـن خـوش بـیـچـیـم حـیـوان‌نـیـنـگ جای آتی‌گه کۉچیشی‌گه منطقی اساس یۉق. بیرینچی‌دن حیوان آتی جای نامی‌گه کۉچمه‌یدی، کۉچگن تقدیرده جای نامینی آلووچی بیران سۉز یا که قۉشیمچه آرقه‌لی افاده‌لنه‌دی. مثلاً: آق تیپه، قاره کمر، شوربلاق، خواجه تامچی و هاکذالر.

إیکّینچی‌دن قوندوز ولایتی‌ده بونده‌ی حیوان حیات کیچیریشی اوچون اقلیم شرایطی و طبیعی محیط موجود ایمَس. قندوزنینگ سوولی ییر بۉلگنی و شو جایده بونده‌ی حیوان‌نی پرورش‌لب کیله‌یاتگه‌نی باشقه تاریخی منبعلرده تصدیقلنمه‌یدی. افغانستان اۉزی سوز سیز، اقلیمی قوروق یورت‌لر سیره‌سی‌گه کیره‌دی.

ـ قوندوزنینگ معناسینی گۉزه‌ل و چرایلی کبی معنالری بیلن هم توشونتیریب، ایضاحلب بۉلمه‌یدی. گرچند صفت‌نینگ آت‌گه کۉچیش خصوصیتی بار ایسه- ده، بو اۉرین‌ده لینگویست اساس کۉرینمه‌یدی.

ـ اینگ مسخره‌سی «کهندژ یا کهن دز» دیر. فارس‌لر ساخته روش‌ده قوندوز سۉزینی شونده‌ی دیب توشونماقده‌لر. قوندوز سۉزینی قندوز یا قندز و یا کندز («کهن+دژ») دیب اۉز نامی‌گه مصادره قیلیش‌نی بیز قطعاً رد ایته‌میز. نیمه اساس‌ده؟

بیرینچی‌دن کهندژ سۉزی‌نینگ توزیلیشی فارسی ایمَس. بو سۉز یوز فایز تورکی یا اۉزبیکچه قورولیش‌گه ایگه. قاعده‌گه کۉره فارس تیلی‌ده آت و صفت بیریکه‌یاتگنده اضافه یا اضافت طلب ایته‌دی. یعنی انیقلاووچی بیلن انیقلَنمیش اۉرته‌سیده «اضافه» اِیشله‌تیلیشی شرط. مثلن، دژِکهن، باغِ سبز، مادرِ مهربان، شبِ تاریک، چشمۀ شفا و هاکذا. اگر بو إیکّی سۉزنی بیز: کهن دژ، سبز باغ، مهربان مادر، تاریک شب شکلی‌ده یازسک فارسی بیریکیش سنه‌لمه‌یدی. اگر شونده‌ی قیلینسه بیلینگ که، بو سۉزلر اۉزبیکچه یسه‌لیب، فارس تیلی‌گه اۉتگن حسابله‌نه‌دی. چنانچه بیز اۉزبیک‌لر هم فارس- دری تیلی‌دن افسوس‌که، سان- سناق‌سیز اضافه‌لی سۉزلرنی قبول قیلگن‌میز. مثلن، برادرِ عزیز، پدرِ بزرگوار، قبله‌گاهِ محترم، مادرِ مهربان، دردِ دل و هاکذا.

اصلی‌ده بونده‌ی اضافه ترکیب‌لر اۉزبیکچه بۉلمَی، اولر اۉزبیک تیلی اوچون مطلقا بیگانه دیر.

کهن دژ (کهن+دژ) سۉزی‌نینگ ایکّینچی قِسمی فارسی سۉز ایمَس. بو فارسی سۉز سنه‌لمه‌یدی. بو حقده بوندن ۱۰۰۰ ییل بورون تورکالوگیه‌نینگ علمی‌نینگ اساسچی‌سی و اینگ بویوک تیل بیلووچی دانشمند محمود کاشغری بو سۉز حقیده شونده‌ی معلومات بیره‌دی:

دِز [=دژ] (فارس‌ها) در معنای قلعه را نیز، از تُرکان گرفته‌اند و آموختند.

تیز ییر téz yer در تُرکی، در معنای «جایگاه بلند، مکان مرتفع» است. دکتر حسین محمّدزاده صدیق (مترجم)، محمود کاشغری «دیوان الغات التُرک» ۴۳۴-۴۳۳ بیت‌لر. مطلب اف ترجمه‌سی‌ده (اۉزبیکچه‌سی) تاشکینت، ۳ جلد، ۳۰۹ بیت.

قوندوز سۉزی‌نینگ معناسی، کیلیب چیقیشی و اونینگ اطرافیده‌گی خیلمه- خیل توشونچه‌لر بیلن سیز عزیزلرنی ته‌نیشتیردیک و اطرافی‌ده به‌تفصیل سۉز یوریتدیک. خوش، اونده «قوندوز» نینگ حقیقی معناسی و ایتمالوگیه قنده‌ی بۉلگن؟

قوندوز سۉزی‌نینگ حقیقی معناسی: قـونـدوز سـۉزی جـای مـعـنـاسـی‌ده ۱۳ میلادی عصر منبع و مـتـن‌لـریـده اوچـره‌یـدی. بیراق، ایریم‌لر قوندوزنی اونینچی عصرده کۉرکم بیر شهر صفتی‌ده موجودلیگی تـیـل‌گـه آلـیـنـه‌دی‌لر. حـاضـرگـی قوندوز شهری‌نینگ آلدینگی نامی والولیج یا والوالیز بۉلگن. یا خود، شو تـاریـخـی جـای (ولـوالـیـج) گـه تـوتـش مـنـطـقـه‌ده جایلشگن. ۸-۷ میلادی عصرده قندوز شهری و اونگه تـیـگـیـشلی ییرلر یفتالی‌لر تامانیدن اداره قیلینگن. کۉرینیب توریبتدی‌که، قوندوز شهری‌نینگ نامی شهر صفتیده کهنه تاریخ بیلن بۉیلشی‌دی.

ینه بیر مساله شو که، افغانستان حدودی‌ده تورکی خلق‌لر اینگ کمی ۲۰۰۰ ییل دور سوریب اۉتگن‌لر. اۉزیگه یره‌شه اداره اصولی، تیلی، دینی، سیغینیش‌گه تنگریسی بۉلگن. اۉتمیش اجدالریمیزنینگ مدنی ایزلرینی هر قدم‌ده افغانستان‌ده کۉریش ممکن. شونی هم اونوتمه‌یلیک‌که، شانلی اۉتمیشی‌میز عرب استیلاسی و اعتقادی تأثیری‌ده ییترلی‌چه بولغه‌نگن. اینگ یامانی اۉزیمیز انه شو یازوو و غیر انسانی یۉل-یوروق‌نینگ اجراچی‌سی بۉلیب قالدیک.

امّا، قوندوز مساله‌سی‌گه کیلسک. بو سۉزنینگ ایتیمالوگیه‌سی‌نی انیقلش اوچون تیل‌شناس‌لیک‌ده بیلگیله‌نگن قانون-قاعده‌لری بار. معلوم سۉز ایتیمالوگیگ انالیز قیلینه‌یاتگن‌ده تیل‌نینگ تاووش‌لر نطریه‌سی‌گه بۉی‌سونیشی شرط. بو آسان ایش ایمَس البتّه. بیتّه سۉزنینگ قنده‌ی یره‌لیشینی یا چیقیب کیلیشی‌نی انیقلش اوچون جوده کۉپ پیشـَنه تیری تۉکیش‌گه تۉغری کیله‌دی. اۉشه‌ن‌ده هم، انیقلنگن سۉز تیوره‌گیده‌گی امّا- اگرلر اۉز جایی‌ده توره بیره‌دی. دیماقچیمیزکه، ایتیمالوگیه ساحه اۉته مشکل و مرکّب موضوع حسابلنه‌دی.

بیزنینگچه، قوندودز سۉزی صاف تورکی سۉز دیر. قنده‌ی علمی اساس‌ده و قه‌یسی میتودلوگیه‌گه کۉره، اثبات‌لب بۉله‌دی بو فکرنی؟- دیگن سوال اۉرته چیقیشی ممکن.

قوندوز سۉزی تاریخن ایکّی بۉله‌ک‌دن توزیلگن. بو قِسم‌لر کۉریب تورگه‌نینگیزدیک، (قوند+دوز) شکلی‌ده اۉز ارا بیرکّن. «که» تاووشی چوقور تیل آرقه «ق» تاوشی‌گه المه‌شیب، نتیجه‌ده «کوند+دوز> قوند+دوز» شکلینی آلگن. بیرینچی «کوندز» قِسمیده‌گی لب‌لـَنگن تیل آلدی «او/و» اونلی‌سی «الف» گه المه‌شگن. تورکی تیل‌لرده بو حادثه کوزه‌تیله‌دی. (کوند>کـَند>قند>قوند» کۉرینیشی‌ده ایشله‌تیلگن. «کــَند» سۉزیده‌گی «د»، «ت» گه المه‌شیب، «کنت» یا «کند» شکلینی اۉزیگه آلگن. زمان اۉتیشی بیلن کند<کینت>قند>قوند کۉرینیشی‌گه کیلیب قالگن. حاضرگی «قوند» تاریخاً «کینت» بۉلگن. کینت ایسه، قدیمگی تورکی تیل‌لرده «شهر» معناسینی بیلدیرگن.

دیمک قوندوز سۉزی‌نینگ بیرینچی بۉله‌گی منه بو ترتیب‌ده تاووش المه‌شیشی‌نی باش‌دن کیچیرگن: کــَند+کوند+دوز>کـَند+قوند+دوز> کَند+دوز> کوند+دوز>«قوند+ دوز» اۉله‌راق وجودگه کیلگن. قوندوز سۉزی‌نینگ ایکّینچی بۉله‌گی «دوز» تاریخاً «تیز» بۉلگن. بونده هم «الف» تاوشی «ی» گه اۉتگن. «ت» «د» گه کۉچگن. «تیز» دَور اۉتیشی بیلن «دیز» شکلینی آلگن.

مقاله باشی‌ده اَیتگه‌نیمیزدیک، «تیز یا دیز» قدیمگی تورکی تیل‌لرده تیپه‌لیک، بلندراق ییرنی بیلدیرگن. (محمود کاشغری)

کینت+دز (شهر+ییر=شهر ییر) تیپه‌لیک، بلندلیک‌ده جایلشگن جای و شهر معناسینی بیلدیرگن.

«قوندوز» (قوند+دوز) کــَند+(د) دیز (کینت+دیز) قوندوز یا قندوز حالتی‌گه کیلیب قالگن. دیمَک، قوندوز دیگنی تاریخاً (کینت+دیز) بۉلگن بۉلیب، «کینتیز» یا «کینت+دیز» شهر ییر یا که تیپه‌لیک‌ده جایلشگن شهر معناسینی انگله‌ته‌دی.

یازوچی: ذکرالله ایشانچ توره

فیس‌بوک‌ده بولگن سوراق و جواب

الماس بیانی بولوت: عـزیـز و حـرمتلى استادیم سلام! امید برچه عايله اعضاسى و دوست‌لر بيلن ساغ و سـلامـت بـولسنـگـيز. مقاله‌نينگ باشدن- اداغی‌گه‌چه اوقيب چيقديم، قولينگيز آغريمه‌سین. مقاله‌ده، نـیـچـه مـوضـوع مـيـنـى قـيـزيـقـتيردى و شو قيزيقتيريش باعث، بير سوال توغيلدى. نیچه کون‌لر دير که، «کهن‌دژ» مسئله‌سی فیس‌بوک‌لرده نمایان بولگن ايدى و اوشبو مقاله‌ده، بو اصطلاح قطعى شکل‌ده رد ايتيلگن. کيلتيريلگن مثاللرگه کوره؛ «قندوز یا کندوز» سوزی «کهن‌دژ» سوزی‌دن کيلیب چیقمَس‌ليگى‌گه دلیل بو دیـر کـه، دری تـيـلـی‌ده «کـهن دژ» ديگن ترکیب بولمه‌گن و بو سوز «دژِ کهن» بوليشى کيره‌ک. همده اوشبو ترکیب نینگ ایکّینچی بوله‌گی تورکی بولیشی‌گه قره‌گنده بو مدعا رد ايتيله‌دی. منه اينـدى عـيـنـى مـدعـا بيـلـن، بـیـر سـوال تـوغـيله‌دی. مقاله‌ده شرح بيريلگن «قندوز» سوزی، «کينت» و «دوز» سوزلريدن ترکیب بولگن ديب اَيتيلگن. حال بو که اوزبيک تيلی و تاریخی متن‌لرده، اوچـره‌يـديـگـان ســــوز تـرکـیبی‌ده- «کينت» سوزی ايکّينچى اورين‌ده کيلگنليگی‌نی کوره‌میز. مثلاً: تاشکينت، چيم کينت، باش کينت، قره‌کينت، بیش کينت و هاکذالر.

بو ييرده قـنـده‌ی «کينت» سوزی بيرينچى اورين‌ده کيلگن ديب سوال توغيله‌دی. يعنى ترکيب‌لرگه کوره، قندوز یا کندوز سوزی- «کينت دوز» اورني‌ده «دوز کينت» بولیشى کيره‌ک ايدى. التماس، شو مسئله‌ده بير آز معلومات بيرسنگيز، خورسند بوله‌من.

استاد ایشانچ توره: رحـمـت الـمـاس جـان، حـال- احـوال سۉره‌ب- سـوراق بـیـرگــنـــیـــنـگـیــز اوچــــون. مـهـم بیـر نـقـطـه‌گـه اهـمـیـت بـیـریـب سیـز. بـونـی چوقور توشونتیریش کتّه بیر تحلیلی مقاله‌نی طلب ایته‌دی. هه! مین نه‌فقط «کهندژ» فارسی ایمَس‌لیگی‌نی علمی اساس‌لب بیردیم. بلکه، شو سۉزنینگ اِیکّینچی قِسمی«دژ» بۉله‌گـی هم فارسی بۉلمه‌گنی‌نی توشونتیردیم. بو سۉز صاف تورکی سۉز دیب، کاشغری بابامیزدن تاریخی- علمی دلیل کیلتیردیم. تۉغری اَیته سیز، «قوندوز یا کینت دیز» هم سمرقند یا سـیـمـیـزکـیـنـت، تـاشـکـیـنـت، اۉزکـیـنـت، چـِمـکـینت، باش کینت سۉزلری کبی قۉشیلیشی کیره‌ک ایدی. بیراق، بو اۉرین‌ده استیثنا وجودگـه کیلگن. استثنا هم معلوم تیل قانویتی اساسی‌ده شکلله‌نگن. مذکور مثال‌ده اِیکّی آت باشقه بیر کۉرینیش‌ده اۉز ارا بیریکمه‌گن. نیگه؟

چونکه، قوندوز (کینت و دیز) سۉزلری ایکّی آت یا اسم بۉلیب، سینتکتیک (قۉیشیمچه‌سیز) یۉل بیلن اۉز ارا بـیـریکّـن و تـاریـخـی مـعـنـاسـیـنـی یـوقاتیب، بیر سۉزگه اَیله‌نگن. بونده‌ی قۉشیلیش ایضاحله‌وچی و ایضـاحلـه‌نـمـیـش تـرتـیـبـی‌ده تـوشـونتیریله‌دی. تورکی تیل‌لر جمله‌دن اۉزبیک تیلی‌ده آت‌لر بیریکه‌یاتگن، قۉشیله‌یاتگن‌ده اۉرنـی‌لـری الـمـه‌شـیب توره‌دی. کینت+دیز سۉزی اۉشه پـَیت دیز+کینت شکلی‌ده هم کـیـلـیشی ممکن ایدی. چنانچه، بیک تیمیر، تیمور بیک، دله- دشت، دشت- دله، کل تیپه، تیپه کل، کۉز آیـیـنـه، ایـیـنـه کـۉز، تـاش بـیـتـیـک، بـیـتـیـک تـاش، قـاش قـلـم، قـلم قاش و باشقه‌لر. دیمـَک إیکّی آت بـیـریـکه‌یـاتگن‌ده جایی المه‌شیب کیلیشی هم ممکن. بیرار حاکم، یتکچی شیوه تأتیریده کینت دیز، دیز کینت شـکـلـی‌گـه اۉتـگـن بـۉلـیـشـی احـتـمـال اوزاق ایـمَس. مـذکور شکل معلوم زمان‌ده شو ییرده‌گی یشاووچی‌لر تیلی‌گه اۉنغی و ماس کیلیب استعمال‌ده عامه‌لشگنی‌نی هم انکار قیلیب بۉلمه‌یدی. بیران یتکچی لهجه و کۉپ قۉلـله‌نیش تأثیریده شونده‌ی ایتیلگن دیسک بۉله‌دی. «کینت» هم «دیز» هم اصلی‌ده جای- ییر دیگنی‌دیر.

بوکونگی تیل بیلن اَیتگن‌ده هم قورغان ییر، ییر قورغان طرزی‌ده اَیـتـیـلسـه خطـا بـۉلـمـه‌ی، تـیـل قانونی بوزیلمه‌یدی. ساغ بۉلینگ